Phong Lê khẳng định vai trò quan trọng của tác gia Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh với tư cách " Người giải quyết những so le lịch sử"

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(44) Tập 2/N¨m 2007<br /> <br /> Phong Lª kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng cña t¸c gia NguyÔn ¸i Quèc –<br /> Hå ChÝ Minh víi t− c¸ch “ng−êi gi¶i quyÕt nh÷ng so le lÞch sö”<br /> Trần Thị Việt Trung (ĐH Thái Nguyên)<br /> Trần Thị Bắc Yến (Trường THPT Lương Ngọc Quyến – Thái Nguyên)<br /> <br /> Như chúng ta đã biết: trong lĩnh vực sáng tác văn học - Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh<br /> là một tác gia lớn của nền văn học Việt Nam thời kỳ hiện đại. Sự nghiệp thơ văn đặc biệt của<br /> Người luôn là một đề tài hấp dẫn thu hút sự quan tâm sâu sắc của nhiều thế hệ các nhà nghiên<br /> cứu, lý luận, phê bình Việt Nam và nước ngoài. Trong số những nhà nghiên cứu, phê bình đó có<br /> một số người đã dành gần trọn cuộc đời nghiên cứu của mình để tìm hiểu, khám phá những giá<br /> trị cao cả trong những trang thơ văn của Bác với một niềm say mê, yêu mến và đầy kính trọng.<br /> Đó là những nhà nghiên cứu như: Nguyễn Đăng Mạnh, Hà Minh Đức, Phong Lê... Ở đây, chúng<br /> tôi muốn nói đến nhà nghiên cứu phê bình Phong Lê - một người đã có cả một quá trình 30 năm<br /> tìm hiểu, nghiên cứu về thơ văn của Bác - người đã phát hiện ra một giá trị mới trong sự nghiệp<br /> sáng tác của Bác Hồ: đó là việc khẳng định vai trò người “giải quyết những so le lịch sử” của<br /> tác gia Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đối với nền văn học nước nhà nói riêng, đối với lịch sử<br /> dân tộc nói chung thời kỳ đầu thế kỷ XX.<br /> “Những so le lịch sử” là một “khái niệm” mới của Phong Lê nhằm diễn đạt một cách<br /> khái quát một sự không đồng bộ, một sự “khập khiễng” đang tồn tại trong đời sống văn học<br /> cũng như trong đời sống chính trị, xã hội Việt Nam thời kỳ đầu thế kỷ XX này.<br /> Theo «ng, nh÷ng “so le lÞch sö” - chính là “sự xuất hiện và diễn biến một tình thế khủng<br /> hoảng lớn trong đời sống chính trị và đời sống văn học dân tộc những năm đầu thế kỷ XX.” [4,<br /> tr.13]. Những khủng hoảng lớn trong đời sống chính trị lúc đó chất là sự khủng hoảng về đường<br /> lối cứu nước - mà nguyên nhân sâu sa là do sự trống thiếu về lý luận, về tri thức cách mạng của<br /> các bậc chí sỹ yêu nước đầu thế kỷ trước nhiệm vụ giải phóng đất nước, giải phóng dân tộc<br /> trong thời đại mới - thời đại của sự nghiệp giải phóng các dân tộc thuộc địa diễn ra trên phạm vi<br /> toàn thế giới. Đi sâu vào phân tích những khủng hoảng trong đời sống cách mạng dân tộc,<br /> Phong Lê đã tập trung làm rõ sự bế tắc về mặt đường lối của các nhà cách mạng Việt Nam đang<br /> trong quá trình tìm đường cứu nước, giải phóng dân tộc. Họ là những người có lòng yêu nước<br /> sâu sắc, có khát vọng giải phóng dân tộc tới cháy bỏng, họ đã đúc kết được bao kinh nghiệm<br /> đánh giặc ngoại xâm của ông cha để lại, nhưng kết cục họ vẫn bị thất bại và bất lực trước một kẻ<br /> thù mới hiện đại hơn hẳn, giàu mạnh hơn hẳn – đó là thực dân Pháp. Ông đã chỉ ra nguyên nhân<br /> thất bại ấy là do những hạn chế về tư tưởng, về nhận thức mối quan hệ giữa dân tộc và thời đại<br /> của các nhà chí sĩ cách mạng thời kỳ đó. Ông cho rằng: “Lần này cuộc chiến đấu của dân tộc<br /> đứng trước một đòi hỏi mới: Không chỉ lật đổ ách của kẻ thù bên ngoài mà còn phải đuổi kịp<br /> thời đại”, phải đưa dân tộc lên “vị trí người đồng thời với nhân loại tiến bộ”. Đây chính là một<br /> sự “so le” lớn, có tính chất bao trùm đối với dân tộc Việt Nam, cách mạng Việt Nam. Cách lý<br /> giải đó của Phong Lê vừa mang tính khách quan vừa mang tính lịch sử. Ông cắt nghĩa đó là<br /> những hạn chế tất yếu do lịch sử và thời đại quy định. Và đó cũng chính là yếu tố mới mà lịch sử<br /> đòi hỏi phải có một kiểu người cách mạng Mới, có khả năng khắc phục, giải quyết được tình<br /> 3<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(44) Tập 2/N¨m 2007<br /> <br /> trạng bế tắc đầy bi kịch này của dân tộc. Nói một cách khác kiÓu ng−êi ®ã ph¶i đủ trí tuệ và tài<br /> năng để gi¶i quyÕt sự so le trong lịch sử cách mạng dân tộc ta giai đoạn đầu thế kỷ XX.<br /> Mặt khác, trong quá trình vận động theo xu hướng hiện đại của xã hội Việt Nam đã<br /> buộc nền văn học nước nhà cũng phải vận động, phát triển để đáp ứng hai yêu cầu: cách mạng<br /> hoá và hiện đại hoá. Căn cứ vào thực trạng nền văn học Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX, nhµ<br /> nghiªn cøu phê bình Phong Lê đã đánh giá đúng mức tình trạng khập khiễng, mất cân đối<br /> nghiêm trọng của nền văn học nước nhà trước yêu cầu của thời đại mới đặt ra. Ông cho đó là<br /> tình thế so le “giữa hình thức và nội dung trong đời sống văn học đầu thế kỷ”. Ông khẳng định<br /> yêu cầu: cần phải tiến hành cách mạng hoá và hiện đại hoá nền Văn học Việt Nam giai đoạn<br /> đầu thế kỷ XX, và đây chính là căn cứ để đánh giá một sự vận động, phát triển đúng hướng của<br /> nền văn học dân tộc trong thời đại mới. Đưa ra ý kiến cụ thể về mối quan hệ này, ông viết: “Hai<br /> yêu cầu vốn xen cài khăng khít, không phải cách mạng hoá chỉ nhằm vào nội dung và hiện đại<br /> hoá chỉ nhằm vào hình thức. Có thể nói: cả nội dung và hình thức đều phải nhằm vào hai quá<br /> trình trên” [4,tr.44]. Và đây cũng là tiêu chí chính để ông đánh giá tình trạng phát triển so le<br /> giữa nội dung và hình thức của nền văn học nước nhà hồi đầu thế kỷ. Ông cho rằng: về nội dung<br /> tuy đã có sự đổi mới rõ rệt (nội dung cách mạng) nhưng về hình thức nghệ thuật lại chưa đổi<br /> mới kịp (hình thức cổ điển); Hoặc có hiện tượng: hình thức nghệ thuật đã được đổi mới nhưng<br /> nội dung lại chưa thực sự được đổi mới tương ứng. Sự so le trong sáng tác văn học chính là ở<br /> chỗ đó. Do vậy, yêu cầu đổi mới đòi hỏi phải được diễn ra về cả nội dung và hình thức. Giải<br /> quyết sự so le chính là việc phải tiến hành “cách mạng hóa, hiện đại hóa” cả về nội dung và<br /> hình thức. Phong Lê đã chỉ ra cụ thể những biểu hiện của sự phát triển so le đó chính là sự phát<br /> triển không đồng bộ giữa hai bộ phận văn học hợp pháp và bất hợp pháp. Ông cho rằng: Văn<br /> học hợp pháp công khai không có điều kiện đặt trực diện những vấn đề cơ bản của xã hội, của<br /> thời đại, hoặc có lúc chủ tâm né tránh thì lại “có những đổi mới về mặt hình thức - còn văn học<br /> cách mạng trực tiếp phô diễn nguyện vọng cơ bản của quần chúng, thì về hình thức lại chưa thể<br /> hoặc không đặt yêu cầu phải hướng tới sự cách tân” [4,tr.43-44]. Hay nói một cách khác, rõ hơn<br /> là: bộ phận văn học có nội dung cách mạng, tiến bộ thì hình thức còn cổ điển, còn bộ phận văn<br /> học có hình thức hiện đại thì nội dung lại không cách mạng. Rõ ràng, nhà nghiên cứu Phong Lê<br /> đã căn cứ vào thực tiễn đời sống văn học nước nhà thời kỳ đầu thế kỷ để đưa ra những nhận xét,<br /> đánh giá đúng đắn về hiện trạng của văn học Việt Nam trước yêu cầu cách mạng hoá, hiện đại<br /> hoá. Nhận định đó của ông mang tính khách quan khoa học. Ông còn khẳng định: tình trạng so<br /> le trong văn học thời kỳ ấy đã khiến cho đời sống tinh thần của dân tộc “vốn phức tạp lại càng<br /> trở nên phức tạp hơn”. Vì thế, việc tìm ra người có đủ năng lực để giải quyết tình trạng đó<br /> nhằm đem lại một diện mạo mới cho nền văn học Việt Nam, phù hợp với xu hướng phát triển<br /> của dân tộc và thời đại càng trở thành một vấn đề hết sức cấp bách. Phong Lê chỉ rõ đó phải là<br /> một kiểu người “Bằng trí tuệ sáng suốt, nhìn thấy rõ con đường giải phóng dân tộc; để từ định<br /> hướng đó mà biết cách huy động văn chương vào mục tiêu cách mạng và cải tạo văn chương<br /> cho thích hợp với tình thế cách mạng đã biến đổi” [1,tr.185]. Và “Lịch sử đã nêu câu hỏi, ắt<br /> phải có cơ sở để trả lời”, theo ông - lịch sử đã tìm chọn được kiểu người mà lịch sử yêu cầu –<br /> đó chính là tác gia Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh. Ông khẳng định: các sáng tác của Bác thời<br /> kỳ đầu thế kỷ đã đáp ứng đồng thời và triệt để làm thoả mãn cả hai yêu cầu của thời đại đặt ra<br /> 4<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(44) Tập 2/N¨m 2007<br /> <br /> cho văn học là: Cách mạng hoá và hiện đại hoá. Bởi với những sáng tác của Bác thời kỳ này đã<br /> góp phần quan trọng vào việc khắc phục tình trạng so le giữa dân tộc và thời đại, giữa nội dung<br /> và hình thức trong đời sống xã hội và đời sống văn học Việt Nam hồi đầu thế kỷ - và Bác đã trở<br /> thành “người giải quyết những so le lịch sử” một cách thuyết phục nhất. Ông phân tích rõ:<br /> “Chính Nguyễn Ái Quốc là tác gia Việt Nam đầu tiên, từ những năm 20 đã góp công đầu vào<br /> việc giải quyết hai yêu cầu lịch sử đặt ra cho nền văn hoá mới Việt Nam nói chung và văn học<br /> nghệ thuật Việt Nam nói riêng là cách mạng hoá và hiện đại hoá - nó chính là cơ sở để khắc<br /> phục những so le lịch sử, giữa dân tộc và thời đại” [3,tr.214]. Những sáng tác của Bác đã đạt<br /> được mục đích cao cả là: “Cảnh tỉnh những người ở Phương Tây còn bị che đậy và xuyên tạc.<br /> Và thức tỉnh thế giới thuộc địa còn đang chìm vào đêm thẳm của sự ngu dốt, tối tăm” [4,tr.82].<br /> Và như “một tiếng nói mới” trong đời sống tinh thần dân tộc “từ buổi đầu những năm 20” “đó<br /> chính là sức mạnh cuốn hút trên những trang ngắn mà dồn nén tri thức và cảm xúc của<br /> Nguyễn Ái Quốc, là ph)m chất nghệ thuật của văn học cách mạng trong buổi đầu ra đời.<br /> Một ph)m chất vô cùng quý giá, như cơm ăn, nước uống, như chất men, như ánh sáng.<br /> Nếu không có nó, con người bị mù tối, nếu chưa tìm được nó thì con người dẫu có hy<br /> sinh dũng liệt đến đâu cũng đành thúc thủ” [2,tr.31].<br /> Ông khẳng định: thơ văn của Bác là “sự gắn nối mới với thế giới, với nhân loại, với thời<br /> đại”. Đây là một sự đánh giá rất cao những giá trị mới mẻ trong thơ văn của Bác so với thơ văn<br /> yêu nước của các nhà chí sỹ cách mạng đầu thế kỷ XX. Với một số ví dụ cụ thể về nội dung<br /> cách mạng và hình thức hiện đại qua các tác phNm hồi đầu thế kỷ XX như: Bản yêu sách của<br /> nhân dân Việt Nam, Người cùng khổ, Bản án chế độ thực dân Pháp... Phong Lê đã chứng minh<br /> sự đổi mới về nội dung phản ánh và nghệ thuật thể hiện trong các sáng tác của Người trước yêu<br /> cầu của thời đại. Đó là việc: Cách mạng về mặt nội dung không thể tách rời việc cách mạng về<br /> mặt hình thức trong các tác phNm văn học nghệ thuật... Phong Lê đã khẳng định tác gia Nguyễn<br /> Ái Quốc – Hồ Chí Minh chính là người đã thực hiện sự gắn kết hai quá trình này trong văn học<br /> “một cách trọn vẹn”, ông viết: “Một nội dung hiện đại chân chính bao giờ cũng là một nội dung<br /> cách mạng và một hình thức hiện đại chân chính bao giờ cũng là hình thức chuyên chở tốt nhất<br /> nội dung cách mạng” [4, tr.44]. Theo ông - đó là cơ sở để tạo nên sức mạnh trong “vũ khí tiếng<br /> nói” của Bác, và chính bởi vậy mà thơ văn Bác viết đầu thế kỷ đã góp phần quan trọng trong<br /> việc khắc phục được tình trạng khủng hoảng trong đời sống cách mạng dân tộc, và giải quyết<br /> được tình thế khập khiễng mất cân đối giữa nội dung và hình thức trong đời sống văn học nước<br /> nhà trên con đường hiện đại hoá.<br /> . Tuy nhiên, nghiên cứu về sự nghiệp thơ văn của Bác không phải duy nhất chỉ có nhà<br /> nghiên cứu phê bình Phong Lê đã phát hiện, chứng minh và khẳng định vai trò quan trọng của<br /> tác gia Nguyễn Ái Quốc Hồ Chí Minh với tư cách “người giải quyết những so le lịch sử″. Trong<br /> giới nghiên cứu phê bình văn học Việt Nam cũng có những người đã động chạm đến vấn đề<br /> này. Ví dụ như: nhà nghiên cứu phê bình văn học Phùng Văn Tửu cho rằng: nếu đặt các tác<br /> phNm của Người cạnh các tác phNm của các tác giả Việt Nam cùng thời kỳ như tác giả Phạm<br /> Duy Tốn, Hoàng Ngọc Phách, Phan Bội Châu… sẽ thấy “hình như có một sự không ăn khớp<br /> nào đấy. Về cả hai phương diện nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật” [5,tr.266]. Ông<br /> cũng đã chỉ ra được khả năng đáp ứng yêu cầu của thời đại trong truyện ký hồi đầu thế kỷ của<br /> 5<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(44) Tập 2/N¨m 2007<br /> <br /> Bác; Hoặc nhà nghiên cứu phê bình Hà Minh Đức cũng đã nhận xét truyện ký của Bác có chứa<br /> những yếu tố “mới mẻ, hiện đại: mới trong nội dung và trong hình thức biểu hiện”, vì vậy so với<br /> nền văn xuôi Việt Nam đầu thế kỷ “Truyện ngắn của Hồ Chủ Tịch đã vươn lên xa khỏi những<br /> giới hạn đó” [5,tr.262]. Có thể nói, cả hai nhà nghiên cứu cũng đã nhận thấy trong truyện ký<br /> Bác viết đầu thế kỷ có những yếu tố mới mẻ về nội dung và nghệ thuật, khác hẳn với các tác<br /> phNm văn xuôi Việt Nam đương thời. Tuy nhiên đó mới chỉ là những nhận xét, nhận định hoặc<br /> là cách đặt vấn đề của các nhà nghiên cứu. Còn đối với Phong Lê - ông đã phát hiện, phân tích<br /> và chứng minh một cách hệ thống, khoa học và đầy tâm huyết để khẳng định vai trò quan trọng<br /> của Bác trong tư cách “người giải quyết so le lịch sử” trong đời sống cách mạng và đời sống văn<br /> học Việt Nam thời kỳ lịch sử đặc biệt đó. Có thể nói đây là một đóng góp đáng ghi nhận, đáng<br /> khẳng định của ông trong quá trình tìm hiểu về thơ văn của Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh
<br /> Tãm t¾t<br /> Phong Lª lµ mét nhµ nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, ®, cã 30 n¨m<br /> nghiªn cøu vÒ th¬ v¨n cña B¸c. Mét trong nh÷ng ®ãng gãp quan träng cña ¤ng lµ: ®, ph¸t hiÖn<br /> vµ kh¼ng ®Þnh: vai trß, vÞ trÝ quan träng cña t¸c gia NguyÔn ¸i Quèc – Hå ChÝ Minh víi t− c¸ch<br /> lµ ng−êi gi¶i quyÕt “Nh÷ng so le lÞch sö” trong ®êi sèng c¸ch m¹ng vµ ®êi sèng v¨n häc ViÖt<br /> Nam ®Çu thÕ kû XX.<br /> Summary<br /> Phong Le is a Vietnamese famous literary researcher and critic, who has conducted<br /> researches on Ho Chi Minh’s literature works for 30 years. One of his significant contributions<br /> recognized is that he detected and affirmed Nguyen Ai Quoc - Ho Chi Minh’s important role as<br /> a person who had decisive solutions to “historical altermates” in the revolution life and<br /> Vietnamese literature life at the beginning of 20th century.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> [1]. Phan Cù §Ö (chñ biªn) (2004) V¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XX, Nxb Gi¸o dôc, Hà Nội.<br /> [2]. Phong Lª (1994) V¨n häc vµ c«ng cuéc ®æi míi, Nxb Héi nhµ v¨n ViÖt Nam, Hµ Néi.<br /> [3]. Phong Lª (2000) NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh: Hµnh tr×nh th¬ v¨n - Hµnh tr×nh d©n téc,<br /> Nxb Lao ®éng, Hµ Néi.<br /> [4]. Phong Lª (2006) NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh: Hµnh tr×nh th¬ v¨n - Hµnh tr×nh d©n téc,<br /> Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi.<br /> [5]. NguyÔn Nh− ý, NguyÔn An, Chu Huy (TuyÓn chän), Hå ChÝ Minh - T¸c gi¶, t¸c phÈm, nghÖ<br /> thuËt ng«n tõ, Nxb Gi¸o dôc, Hà Nội.<br /> <br /> 6<br /> <br />