intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Phương thức tuyển dụng quan lại cho bộ máy chính quyền nhà nước thời Lý (1010-1225)

Chia sẻ: Cothumenhmong Cothumenhmong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

23
lượt xem
2
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết nghiên cứu phương thức tuyển dụng quan lại cho bộ máy chính quyền nhà nước thời Lý (1010-1225) thông qua phương thức tuyển dụng bằng ba con đường: tuyển cử, nhiệm tử và khoa cử. Để nắm chi tiết nội dung nghiên cứu mời các bạn cùng tham khảo bài viết.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Phương thức tuyển dụng quan lại cho bộ máy chính quyền nhà nước thời Lý (1010-1225)

PHUONG THUrc TUVCN DUNG QURN LRI CHO BO<br /> MnV CHINH QUVCN NHJii Ni;6C THdl LV (1010-1225)<br /> <br /> TRAN THI VINH*<br /> <br /> <br /> <br /> au khi da dinh dd d Thang Long, ciia trieu Tien Le, nha Ly da ra't coi trpng<br /> S cung vdi viec kien toan bp may chinh<br /> quyen Nha nUdc, cac vua nha Ly da<br /> phUdng thUe tuyen cii de bd' sung them dpi<br /> ngu quan lai mdi vao giup vipe trieu dinh.<br /> ehu y ngay tdi vipe xay dUng mdt he tho'ng PhUdng thUe tuyen c^ cu the nhU the nao<br /> quan chUc theo phUdng thUe rieng cua ddng khdng tha'y sii sach ndi rd. NhUng chac<br /> hp Ly, De xay dUng dUde mpt he tho'ng chan nhUng ngUdi dUdc dU vao hang tuyen<br /> quan chUc theo phong each rieng ciia ddng cii phai thupe tang ldp tren, vi theo ghi<br /> hp Ly, cac vua nha Ly mpt mat da tim each chep eua Phan Huy Chii trong sach Lich<br /> day nhanh qua trinh qui tpc hoa tang ldp trieu hien chiidng logi chi thi "eon chau<br /> qui tpc ddng hp Ly; mpt mat da sii dung cat nhUng ngudi thd thuyen, con hat va nd ty<br /> nhac nhUng cdng than khai quo'c va cuo'i deu khdng dUdc ghi ten vao danh sach<br /> cung la xuc tien dan dan vipe dao tao dpi tuyen cii" (2). Sau khi lap Van mieu Qudc<br /> ngu quan lai nho si mdi, bd sung vao bp Tii giam, vao nam Thai Ninh thU 5 (1076),<br /> may ehinh quyen Nha nUdc, vua Ly Nhan Tdng da eho "la'y nhUng ngUdi<br /> PhUdng thUc tuyen dung quan lai d thdi hien lUdng ed tai van vd cho giU vipe quan<br /> Ly dUde tien hanh bang ba con dUdng chinh dan, tuyen quan vien van chUc biet ehU bo<br /> la: Tuyin cii, Nhiem tii va Khoa cii. NhUng, vao Qud'e TcL giam" (3). NhUng trUdc dd, khi<br /> vao budi ban dau khi chUa d i t khoa trUdng, bat dau kien toan bp may chinh quyen Nha<br /> con dUdng xuat than eua quan lai d thdi ky nUde, de cd dii ngudi vao giiip viec trieu<br /> nay chii yeu phai dUa vao che dp tuyen cU, dinh, vua Ly Thai To da phai tuyen cii<br /> rdi den che dp nhiem tU (dung con cua cac quan lai bang each tuyen chpn rdi bd dung<br /> quan) va them vao do la hinh thUc nop tien. nhUng ngUdi tU trong hang ngu than tpc va<br /> Sach Lich triiu hien chiicfng logi chi, mue nhUng ngUdi cd cdng cao de dUa vao lam<br /> Quan chiic chi cua Phan Huy Chii eiing cho vipe trong bp may chinh quyen Nha nUdc.<br /> biet ra't rd ve dieu nay la; "Ddi Ly khi chUa TUe thdi gian nay nha Ly da bd' dung quan<br /> dat khoa trUdng, dUdng xua't than quan lai lai bang hai con dUdng chinh la tuyen dung<br /> la'y tuyen cii lam trpng, rdi den nhiem tii, nhflng ngUdi tU hang ngu thdn tgc vk tH<br /> sau nUa mdi den nop tien" (1). hang ngd nhUng ngUdi gpi la thdn hudn.<br /> Tuyen cii Phan Huy Chu viet trong sach Li^h trieu<br /> VUdng trieu Ly khi mdi thanh lap, ben hien chUcfng logi chi rkng 'Thdi nha Ly ban<br /> canh viec sii dung lai tang ldp quan lai eii tUdc, lay tUdc vUdng tudc cdng dUng dSu eae<br /> <br /> <br /> "PGS.TS. Vipn Su hpc<br /> Phucfng thirc hryen dung quan loi... 31<br /> <br /> than (than tdc eiia vua), huan (ngudi cd Dd... Bien nien sii ghi ro "Cdng Tin vd'n hp<br /> cdng ldn)" (4). Phi, trUdc kia, do chUc Phung ngU thU gia<br /> thang len den Ta ty lang trung, rdi cho ddi<br /> Dd'i vdi hang ngu than toe, ngay sau<br /> la hp Ly" va cho phep "dUdc ra vao thang<br /> khi len ngdi, vua Ly Thai To' da ban ehUc<br /> trong cung ca'm tau bay mpi viec" (7). Hoac<br /> tudc cho hang loat eon chau va nhUng<br /> Dd Kinh Tu, ngUdi huypn Van Canh (TU<br /> ngUdi trong hp hang than thich. Cac<br /> Liem- Ha Ndi ngay nay) dUdc ban qud'e ti'nh<br /> Hoang tii ciia nha vua deu dUdc phong<br /> mang hp Ly la Ly Kinh Tu, gifl chUc Binh<br /> lam vUdng, nhu Hodng thai tu Phat Ma<br /> tao, cung vdi Td Hien Thanh lam phu chinh<br /> lam Khai Thien vUdng, Hoang tii Bd lam<br /> cho vua Ly Anh Tdng, nam 1184 cdn dUdc<br /> Khai Quo'c vUdng, Hoang ti( LUe lam<br /> ban hieu la de sU (8) (thay cua vua). Hay<br /> Ddng Chinh vUdng, rdi cac Hoang tii khae<br /> trUdng hdp Mau Du Dd cung la ngUdi cd<br /> lam Due Thanh vUdng, VU Uy vUdng...<br /> cdng phd giup vua Ly Than Tdng khi len<br /> Cae vUdng deu c6 phu dp rieng, nhU Khai<br /> ngdi, dupe phong lam Gian nghi dai phu (9)<br /> Thien vUdng Phat Ma dUdc d cung Long<br /> va dupe mang hp Ly.<br /> DUc, Khai Qud'e vUdng Bd d phii TrUdng<br /> Yen... Cac con gai (13 ngudi) deu dUde Cung vdi viec qui tpc hoa qui tpc ddng hp<br /> phong lam Cdng chua. Cac vUdng hau va Ly, cac vua nha Ly cdn de cao vai trd ngoai<br /> cdng ehua thi deu dUdc quan cae thue tdc, dUa nhflng ngUdi than thich cua eae<br /> theo thU bac khae nhau (5). Sau dd, vua hoang hau vao giU nhflng ehUe vu chu ehdt<br /> Ly Thai To' cdn phong cho anh trai lam trong trieu dinh nha Ly, ddng vai trd nhU<br /> Vd Uy vUdng, chii lam Vii Dao vUdng, con la qui tpc eua ddng hp Ly. Nam 1028, sau<br /> Vii Uy vUdng la Trung Hien thi phong khi Iftp cac hoang hau, vua Ly Thai Tdng<br /> lam Thai uy, con Duc Thanh vUdng lam da cat nhac ludn cha cila Mai hoang hau la<br /> Phd td'ng quan (6)... HUu lam An qud'e ThUdng tUdng, cha cila<br /> Do coi trpng che dp tuyen eii til trong VUdng hoang hau la Dd lam Phu qudc<br /> hang ngu than tpc nen nhieu ngUdi trong thUdng tudng, cha ciia Dinh hoang hau la<br /> ddng hp Ly da dUde giQ lau nhflng chUe vu Ngd ThUdng lam Khudng quoc thUdng<br /> chii ehd't trong trieu, nhU Ly Dao Thanh tudng (10). Day la nhflng tUdc hieu ra't cao<br /> giu chUc Te tudng trong vai chuc nam sud't phong cho ngUdi ngoai thich ma sau nay sii<br /> tiif ddi Ly Thanh Tdng den Ly Nhan Tdng; than Ngo SI Lien da len tieng phe phan<br /> Ly Cdng Binh gifl ehUc Te tUdng cung hang rang "... lay thich thupc cung phai lay ngUdi<br /> chuc nam trong hai ddi vua Ly Anh Tdng cd tai. Bpn HUu qua la ed tai chang? Thi<br /> va Ly Cao Tdng... Nhieu ngUdi khdng phai khong eU la cha cua Hoang hau cung dung<br /> hp Ly nhUng cd cdng phd vua, trd giup trieu la phai. Qua khdng ed tai chang ? Thi ban<br /> dinh Cling dUdc phdp "qui tpc hoa", nhU cho lpc hau la phai, trao tudc phong la<br /> dupe ban qud'e tinh mang ho Ly. TrUdng khdng phai" (11). Vi coi trpng ea ben hp<br /> hdp Ly ThUdng Kipt, vd'n hp Ngd, ton that ngoai nhu the, nen d thdi Ly, vai trd eua<br /> la Tua'n nhUng dUdc ddi thanh hp Ly va ngoai thich dae biet ldn, nhU trUdng hdp Dd<br /> ban la 'Thien tii nghia dp", rdi Do Anh Vu Anh Vu, em Dd Thai hau dUdi trieu vua Ly<br /> eiing dUde ban la 'Thien tii tii tinh". Hay Anh Tdng da tUng gay thanh the ldn trong<br /> nhieu ngUdi khae ciing dUde ddi sang hp Ly, trieu va ddi khi edn lam nhflng viee khuynh<br /> nhu Phi Cdng Tin, Do Ki'nh Tu, Mau Du loat ca trieu dinh.<br /> 22 Rghien cuu Lich sir. s6 9+10.2008<br /> <br /> Ben canh viec bo' dung quan lai dUa vao Ta tham tri ehinh sU, Kieu Bdng lam Hflu<br /> tieu chuan than tpc nha Ly cdn dung "than tham tri chinh sU, Lieu Gia Trinh lam<br /> huan", tUe dung nhflng ngUdi than thich cd Trung thu thi lang. Ha Vien lam Ta gian<br /> cdng cao vao giup viec trieu dinh. Vao thdi nghi dai phu, Nguyen Quang Ldi lam Thai<br /> Ly, hang loat cdng t h i n dUde ca't nhac ngay uy. Dam Toai Trang lam Dd thdng, Vu Ba<br /> trong nhflng nftm d i u tien xay dUng ehinh Tu lam Uy ve thUdng tudng, Nguj'ln<br /> quyen. NhU Dao Cam Mpc dUde phong lam Khanh lam Dinh thang dai vUdng, Dao Van<br /> Tin Nghia hau va dUde lam Pho ma cua Loi lam Ta phuc tam, Ly Nhan Nghia lam<br /> nha Ly, ket hdn vdi TrUdng cdng chua. Hflu phuc tam va Phan Dudng Liet lam<br /> Nhflng ngUdi khae nhu Tran Cao dUdc gifl Npi thi (16).<br /> chUc Tudng cdng, Ngd Dinh lam Khu mat Vipe phong chUc tUdc cho nhflng cdng<br /> sU, Dao Thac Phu lam Thai bao, Dang Van than phd giup nha vua van cdn phd bien<br /> Hieu lam Thai phd. Phi Xa Loi lam Ta Kim trong nhflng ddi sau. Nam 1128, sau khi<br /> ngd, Ve Triic lam Hflu Kim ngd. Dam Than len ngoi, Ly Than Tong da ban chUc tUdc<br /> lam Ta vu ve, Dd Gian lam Hflu vu ve (12), cho hang loat cdng than cd cdng phd ta liic<br /> Ve viee nay Phan Huy Chu cung ghi trong nha vua len ngdi. Phong cho Npi vu vp Le<br /> sach Lich triiu hien chiicfng logi chi rang: Ba Ngpc ldm Thai Uy, tUde h£u; Npi nhan<br /> "Ly Thai To, nam Thuan Thien thU nha't hoa dSu Luu Ba va DUdng Anh Nhi lam<br /> (1010), phong quan tUdc cho ngUdi than Thai phd, tudc Dai lieu ban; Trung thifa<br /> thude va ngUdi cd cdng, cd cac danh hieu; Mau Du Dd lam Gian nghi dai phu, thang<br /> Thai sU, Thai pho. Thai bao, Tong quan, trat chu ve; Ndi nhan hoa diu Ly Khanh,<br /> Tudng cdng, Cd mat sU, Ta hUu kim ngd, Nguyen Phuc va Cao Y lam Thai bao, tUdc<br /> Ta hUu vu vp, Vien ngoai lang" (13), Ndi thupng che; Npi chi hau quan giap Ly<br /> Sang thdi Ly Thai Tdng, nhflng hi.y tdi Sdn lam Dien tien chi huy sU, tUde Dai lieu<br /> than tin cd cdng cung tiep tuc dUdc trpng ban; Linh nhan Ngd Toai dUdc phong tUdc<br /> dung, nhu Le Phung Hieu la ngUdi cd cdng Thupng che; NgU khd thU gia TU Dien lam<br /> dpp loan ba vUdng bao ve ngdi vua dUpc Ly Ngoai lang (17)...<br /> Thai Tdng cho lam tdi chUc Dd thd'ng Vdi che dp tuyen cii rpng rai nhU the, ldp<br /> thupng tudng quan va dUdc ban tUdc hSu quan lai bd sung cho bo may chinh quyen<br /> (14); Ly Nhan Nghia ciing Le Phung Hieu nha nude thdi Ly cung da dUdc gia tang<br /> tham gia vao vu dpp loan nay cung dUdc dang ke. NhUng de bd sung them va cung<br /> nha vua trpng dung vao gifl nhflng chUe vu la de tang them dac quyen dac ldi cho dpi<br /> chu ehdt trong trieu ([km Hflu phuc tam) ngu qui tpc quan lieu, nha Ly da duy tri<br /> va dupe b lai gifl kinh sU trong dip nha vua them hinh thUe nhipm tii ma hai trieu<br /> di danh dep phu TrUdng Yen vao thang 4 Di ih va Tien Le trUdc dd da tifng lam.<br /> nam 1028 (15). Cung nam nay, vua Ly Thai Nhiem tH<br /> Tdng cung ca't nhac va ban chUc tUde cho Nha Ly trpng dung quan chUc khdng chi<br /> hang loat bay tdi, nhU; Ludng Van Nham dUa vao phUdng thde tuyen cii qua cdn<br /> lam Thai sU, Ngd ThUdng Dmh lam Thai dudng than tpc vk huan cdng nhU tren ma<br /> phd, Dao Xu Trung lam Thai bao, Ly Dao vipe nhiem t^ - dung con chau cac quan lai<br /> Ky lam Ta khu mat, Ly Triet lam Thieu su, dUde tap a'm cung la mpt phUdng thUc lUa<br /> Xung Tan lam Hflu khu rriat, Ly Mat lam chpn de la'y ngudi lam quan. Che dp nhipm<br /> Phuang fhuc hiyen dung quan Ini.. 23<br /> <br /> <br /> tii cd tU thdi Dinh va Tien Le trUdc dd, den bd lam Lai, nop l i n thU hai dUde bd lam<br /> nha Ly vSn edn tiep tuc. NhUng viec dung ThUa tin lang; lam viee xUng chUc thi bd<br /> con cai cac quan vao lam quan nhU the nao Tri chau" (19). NhU vay, Tri chau la chUe<br /> ciing khdng tha'y svf eu ghi lai eu the. Ve quan dUng d i u ca'p chau d thdi Ly ciing cd<br /> viee nay, Phan Huy Chu cung ndi trong the bd dung qua phUdng thUc nop tien.<br /> sach Lich trieu hien chiicfng logi chi rang; NhUng hinh thUe nay chic chin khdng the<br /> 'TU ddi TrSn trd ve trUde, ca'p bac phong dem lai hieu qua mong mudn.<br /> ^m khdng the ke cUu... viee phong a'm cho Hinh thUc dam bao nha't va cung la<br /> cac quan van vd cung khdng the ke cUu chinh thd'ng nha't trong phUdng thUe tuyen<br /> dupe" (18). Nhu vay, ta chi eo the biet rang dung dpi ngu quan lai cho mdt ehinh the<br /> vao thdi Ly trong each bd dung quan lai quan ehu phai la hinh thUc tuyen dung qua<br /> vSn cdn cd con dUdng nhiem tii- tap a'm cho con dudng hpc nghiep. Dieu nay cung dUdc<br /> con chau quan lai, nhUng eu the ra sao thi Phan Huy Chu ndi rd trong phin Khoa<br /> chUa rd. Song, chac chan den thdi Ly ehe dp mue chi eiia sach Lich triiu hien chiicfng<br /> nhiem tii cQng khdng cdn coi trpng nhU d logi chi r i n g "Con dudng tim ngUdi tai gioi,<br /> hai thdi ky trUde vi che dp nay khdng the trUdc het la khoa mue. Pham muo'n thu hiit<br /> dam bao eha't lUdng ciia dpi ngii quan chUe ngUdi tai nang, t u i n kiet vao trong pham vi<br /> trong tinh hinh mdi va dae biet vdi che dp ciia minh, thi ngUdi lam vua mpt nUdc<br /> "con quan lai lam quan" vd hinh trung da khdng the nao khong ed khoa cii" (20). VSy,<br /> mang den cho tSng ldp qui tdc quan lieu khoa cxi la mdt trong phUdng thUc tuyen<br /> them nhieu dac quyen dac ldi trong khi dung quan lai kha quan trpng va dUdc xiic<br /> nhu c£u ve dpi ngu quan chUe cd trinh dp tien bat d i u tU thdi Ly.<br /> va nang lUc ra giiip nUdc thi lai bi han che.<br /> Khoa cvt<br /> Chinh tU nhflng dieu ba't cap nay, nha L^<br /> Hinh thUc khoa cii tuyen chpn nhan tai<br /> da bat diu nghi tdi vipe md mang khoa cii<br /> qua con dUdng hpc van bat diu cd tU thdi<br /> de tuyen chpn quan lai xua't than tU con<br /> Ly. Lin d i u tien trong lich sii che dp quan<br /> dudng nho hpc. Chi cd nhu vlly nidi dam<br /> chu Viet Nam khoa cii dupe sii cu nhac den<br /> bao sU ben vflng cho mpt the che quan chii.<br /> la vao nam At Mao (1075), mua xuan,<br /> Vi vay, khoa eii dUdc coi la phUdng thUc<br /> thang 2, nha vua "xud'ng chieu tuyen Minh<br /> tuyen dung quan lai quan trpng thU hai<br /> kinh bac hpc va thi Nho hpc tam trUdng. Le<br /> ciia nha Ly. Tuy nhien, khi chUa md dUdc<br /> v a n Thinh dUde trung tuyen, eho vao h i u<br /> cac khoa thi de tuyin chpn nhan tai thi nha<br /> vua hpc" (21). Sach Viet sit thdng gidm<br /> Ly vSn cdn cd them hinh thUc gpi la nop<br /> ciicfng mue cdn n h i n manh "Khoa cii nUdc<br /> tien de trao quan tUdc.<br /> ta bat d i u tu day" va "Le Van Thinh la<br /> Nop tien ngUdi khai hoa d i u tien" (22).<br /> PhUdng thUe nop tien de dUde trao quan Nhu vay, Nho hpe bat d i u dUdc coi trpng<br /> tudc d thdi Ly chac chua the thinh hanh va dpi ngu Nho si dd dat bat d i u tU day<br /> nhu d nhflng thdi ky sau. Vi vay, khdng dUdc gia nhap vao trong td chUe chinh<br /> tha'y bien nien sii ghi ve mUc dp tien nop cy quyen Nha nUde. Tuy nhien, vao thdi Ly,<br /> thi vk miic trao quan tUde cy t h i ma chi khda cii mdi bat d i u ehU chUa trd thanh<br /> tha'y each Lich triiu hien chiicfng logi chi ehe dp thUdng xuyen, nen khi da cd khoa cii<br /> ghi rang; "NgUdi quyen nop ticn, bat dSu rdi ma trieu dinh nha Ly vin phai duy tri<br /> 24 Rghien cuu Lich sir. s6 9-t-lQ.20Q8<br /> <br /> hinh thUc tuyen cii. Ngay mdt nam sau khi cung chUa theo mdt dinh ky nha't dinh nhu<br /> md khoa thi dau tien (1076), trieu dinh nha d cac thdi ky sau, chi khi nao t h i y cin nha<br /> Ly van phai ban hanh lenh "cat nhic nUdc mdi cho td chUe thi ma thdi. Hien sd<br /> nhflng ngUdi hien lUdng cd tai van vd cho ngUdi dd trong eae khoa thi dUdc md vao<br /> quan viec quan dan" va cho "chpn quan thdi Ly chinh xac la bao nhieu cung khdng<br /> vien van chUc, ngUdi nao biet chU eho vao the ke cUu dUdc. Theo bien nien sil {Todn<br /> Qudc tii giam" (23). Nam sau (1077), vao thii vk Ciicfng mue) thi t r ^ hai khoa thi vao<br /> mUa xuan, thang 2, trieu dinh mdi td chUc nam 1075 va 1086, do d i u la Le Van Thinh<br /> khoa thi thU hai gpi la thi Lai vien. Thi va Mac Hien Ti'ch (so' ngUdi khae khdng ro)<br /> bing phep viet chfl, phdp tinh va hinh luat. va nhflng khoa thi khae (5 khoa thi) vao<br /> Ai triing tuyen thi dUdc bd dung (24). Rdi cae nam 1077, 1152, 1165, 1193, 1195<br /> chin nam nfla (1086), nha Ly mdi td chUc khdng thay sii ghi ngUdi dd, rieng chi co<br /> khoa thi tiep theo, chpn trong so' nhflng ng- khoa thi vao nam 1185 ghi sd ngUdi dd ca<br /> Udi ed van hpe trong nUdc sung vao lam thay la 30 ngUdi, trong dd cd Bui Qudc Khai<br /> quan d Han lam vipn. Khoa thi nay, Mae va Dang Nghiem. NhUng sach Lich triiu<br /> Hien Tich dd d i u dUdc bd vao lam Han lam hien chiicfng logi chi, p h i n Khoa mue chi<br /> Hpe si (25) (chUc quan dUng d i u Vien ban ciia Phan Huy Chu thi chi ghi ed 20 ngUdi<br /> lam- mpt cd quan quan trpng giup viec ben dd trong khoa thi nam 1185 (32). Vdi sd<br /> canh vua). Mai 66 nam sau (1152), nha Ly ngUdi dd ghi chUa that day dii nhU tren (32<br /> mdi lai cho md khoa thi dien (26) va sau 13 ngUdi gdm ca 2 ngUdi dd d i u hoac 22 ngUdi<br /> nam (1165), trieu dinh mdi lai md khoa thi gdm ea 2 ngudi do d i u eiia mpt khoa thi<br /> nfla gpi la thi hpc sinh (27). Rdi phai tdi 20 trong so' gin 10 khoa thi cua hdn 200 nam)<br /> nam sau (1185), nha Ly mdi lai cho md tiep thi chic chin so' lUdng Nho si do dat bd<br /> ky thi si tii trong nUde, qui dinh tU 15 tudi, sung vao bd may ehinh quyen nha nUdc<br /> ngUdi nao thdng hieu Thi, Thii thi dUdc vao thdi Ly cung chUa phai la nhieu neu khdng<br /> h i u vua hpc d ngU dipn. Ky thi nay Iiy dd ndi la con so' qua khiem tdn.<br /> 30 ngUdi, trong dd cd Bui Quo'c Khai (ngUdi Nhu the rd rang nha Ly da bat d i u md<br /> c i m Giang-Hai DUdng) va Dang Nghiem rpng hpe nghipp va md khoa cii de tuyen<br /> (ngUdi Thu Tri-Thai Binh) (28). Tam nam dung quan lai, nhUng quan lai x u i t than tCf<br /> sau'(1193), nha Ly lai md khoa thi, mue Nho si qua eon dUdng khoa cii vao thdi ky<br /> dich cung la de ebon ngUdi vao h i u vua hpe nay edn qua it, vi sd lUdng khoa thi md<br /> (29). Cung nam nay, nha Ly cdn eho tien chUa nhieu. Cho nen, du ndi nha Ly da<br /> hanh khao khoa cac quan van vd trong trpng dung quan lai thdng qua khoa eii<br /> ngoai de tiep tuc sii dung hay thang giang nhung t i n g ldp quan lai x u i t than tU Nho<br /> (30). Ky thi cuo'i cung ma nha Ly td chUe la si qua eon dudng khoa cii lai chUa ddng vai<br /> ky thi tam giao vao nam 1195 (31). Trong trd quan trpng trong bd may ehinh quyen<br /> ky thi nay, Nho giao, Phat giao va Dao giao Nha nude vdi ty trpng khdng dang ke cua<br /> dupe dem ra cho ke si thi va ai dd thi cho nd so vdi nhflng hinh thUe trpng dung khae<br /> x u i t than, tUc cho ra lam quan. nhu tuyen cii va nhiem tu. NhU vay, cd thi<br /> Trong sud't tam trieu vua Ly gdm hdn ndi ring, khoa cii thdi Ly da b i t d i u dUdc<br /> 200 nam tdn tai, nha Ly mdi md dUde ehUa xiic tien va thdng qua hinh thUc khoa eii,<br /> diy 10 khoa thi va eae khoa thi dupe md dd nha Ly da tuyen dung ducfc mpt dpi ngu<br /> Phuang thuc hryen dung quan lai.. 25<br /> <br /> quan lai xua't than tU Nho si vao giup viec T i t ca ba loai nay eU theo thU bac trao eho<br /> trieu dinh, nhUng khoa cii d thdi ky nay quan chUe dl tri dan coi quan. Vdi vipe<br /> mdi chi bat ddu chii! chiia chiem vi tri quan khao hach ro rang nhU vay da "khien cho<br /> trgng trong phiictng thUc tuyen dung quan quan chUe khdng lam nhung" (37). Cho den<br /> lgi cda thdi Ly. Khoa eii ehi trd thanh mpt nam 1193, vua Ly Cao Tdng vin tiep tuc<br /> phUdng thUc tuyen dung quan lai quan cho tien hanh khao khoa cae quan van vd<br /> trpng va chiem vi tri dang ke b nhflng thdi trong ngoai de rd viec nen thang hay giang<br /> ky sau, khi nd trd thanh phUdng thUe tuyen (38).<br /> dung chu. yeu. PhUdng thUc tuyen dung Vdi che dp khao khoa quan lai 9 nam<br /> quan lai bing khoa cii dUdc coi la phUdng mpt l i n cua nha Ly nhU vay da p h i n nao<br /> thUc tuyen chpn ehu yeu phai tinh tU thdi khuyen khich dUdc nhflng quan lai sieng<br /> T r i n (the ky XHLXIV) ve sau va dac biet la nang va ban ehe bdt dUdc nhflng quan lai<br /> tu thdi L e S d ( t h e k y XV). lUdi bieng, gdp p h i n nang eao chat lUdng<br /> Tuy khoa eii chUa trd thanh ehe dp qui cua dpi ngu quan lai khi che dp khoa cii<br /> eu dl tuyin dung dUde that nhieu quan lai tuyin chpn quan lai qua eon dUdng hpc<br /> cd hoc vao lam viec trong td chUc chinh nghiep cdn chUa thinh hanh.<br /> quyen Nha nUde nhUng dl nang eao nang Tuy nhien, nien ban khao khoa kdo dai<br /> lUe va phim c h i t eiia dpi ngu quan lai vao 9 nam mpt lin nhU vay cung chUa phai la<br /> giiip vipe triiu dinh, nha Ly da thUc hipn bipn phap td't nhat dl nang cao chit lUdng<br /> ehe dp "khao khoa" ngay tU khi ehUa tien dpi ngu quan lai. Vi vipe "thang giang quan<br /> hanh khoa cii. B i t d i u tU nam 1051, nha lai neu dl qua lau thi ngUdi hien tai khdng<br /> Ly da dinh phdp khao hach cac quan lai, khdi bi chim lip, ma ke vd tai thUdng dUpe<br /> l^nh ban xud'ng r i n g "cac quan van vd, lam tam nUdng than" (39). Theo nhan xdt eua<br /> viee ma khdng cd tdi ldi dUdc thang ehUe Phan Huy Chu trong sach Lich triiu hien<br /> tudc theo thU bac khae nhau" (33). Nam chiidng logi chi thi "ph6p khao khoa ddi Ly,<br /> 1097, sau khi da tien hanh thi cii tuyin ddi Trin, nien ban deu cham lau" (40). NhU<br /> chpn quan lai, vua Ly Nhan Tdng v i n ban vay, tuy day la vipe lam hflu ich nhUng<br /> lenh "cho cac quan kiem diem hieu dinh hieu qua cila nd chic chin cdn ban che .<br /> cac dieu lp ve diln chUdng cu, bien tap va Thdng qua ba con dUdng tuyen dung<br /> qui dinh lai rdi cho thi hanh" (34). Den thdi quan lai va ehe dp khao khoa 9 nam mpt<br /> Ly Anh Tdng, nam 1162, v i n tiep tuc ban l i n tren day trong sudt hdn 200 nam tdn<br /> lenh khao khoa eho eae quan van vd, ngUdi tai, nha Ly da ed dUdc mpt dpi ngu quan<br /> nao da dii nien ban khao ma khdng ed ldi ehUc kha ddng dao vao giup viec trong bp<br /> thi dupe thang trat. Va b i t d i u tU nam may chinh quyen Nha nUde theo mpt hp<br /> nay, khao khoa dUde dinh lam lp thUdng, cU thd'ng tu tren xudng dUdi tU chinh quyen<br /> 9 nam lam mdt l i n khao (35). Nam 1179, Trung Udng tdi chinh quyen dia phUdng.<br /> vua Ly Cao Tdng edn cho xdt cdng trang eae Dpi ngii quan chUc ddng dao lam vipe trong<br /> quan lai, chia ra lam ba loai; NgUdi gifl bd may ehinh quyen Nha nUde thdi Ly bao<br /> chUc sieng nang tai can nhUng khdng thdng gdm ba thanh p h i n chinh la; Qui tgc, Cong<br /> chfl nghia lam mdt loai; ngUdi ed chfl nghia thdn va Nho si mdi gia nhap qua con dUdng<br /> tai can lam mpt loai; ngUdi tudi eao hanh khoa cii. Ngoai ba thanh p h i n chinh tren<br /> thuin, biet rd vipe xUa nay lam mpt loai. day, vao thdi Ly cdn cd them mpt bp phfin<br /> 26 Rghien cuu Lich sir. s6 9+10.2008<br /> <br /> giup viec nfla trong bd may chinh quyen hieu Uy ve, Kieu ve, Dinh thing), Chi huy<br /> Nha nUde la dpi ngu cao tdng hay cdn gpi la sU, Vu ve hoa diu, cung la sau binh tao Vii<br /> Tang quan. Nha Ly da ke thUa td chUe tang tiep, Vu lam... Cac quan lam viec d ngoai<br /> quan cua nha Dinh va Tien Le trUde dd. trieu cung dUde bd dung nhieu ehUe vu<br /> Dudi thdi Dinh-Tien Le mdt so' cao tang cd khae nhau tuy theo cdng viec. Ben hang<br /> trinh dp hpc van uyen bac deu dUdc trieu van cd cac chUc Tri phu, P h i n phii va Tri<br /> dinh trpng dung va dUdc phong la Qud'e sU, chau. Ben hang vo thi d cae lp, tran deu cho<br /> giup vua va trieu dinh quan ly gidi Phat tii, dat quan va binh de ddng gifl (41).<br /> nhu Qud'e Su Van Hanh, Vien Chieu, Quan lai lam viee trong trieu va ngoai<br /> Thdng Bien, Vien Thdng, Khong Lp... Ben cac phu, Id, chau thdi Ly deu khong dUde<br /> canh viec ke thUa dpi ngu cao tang eiia thdi hudng che dp lUong bdng thUdng xuyen<br /> ky trUdc, nha Ly da duy tri he tho'ng Tang "quan trong thi bat t h i n vua thUdng cho;<br /> thd'ng. Tang luc. Tang chinh... Day cung la quan ngoai thi giao cho dan mpt mien de<br /> mpt to chUe kha dpc dao cua nha Ly, dung dat ngUdi thudc vien thu thue rudng dat hd<br /> tang quan giiip nha vua vk tneu dinh quan ao danh vao dan eay, dan ca ma Iiy ldi"<br /> ly ve mat hanh chinh cac tang dd trong (42). Sach Dgi viet su: ky todn thii ghi, vao<br /> nUdc. nam 1042, vua Ly Thai Tdng chieu xud'ng<br /> chieu ve viec thu thue ciia tram hp, cho<br /> Dpi ngu quan lai van vo lam \n^c trong phdp quan thu thue, ngoai 10 p h i n phai<br /> bp may chinh quyen Nha nUdc thdi Ly dupe nop vao cdng qui thi dUde phdp lay them<br /> chia lam 9 p h i m va dUdc gifl nhieu trpng mpt p h i n nfla gpi la hoanh diu. Liy qua<br /> ehUc khae nhau ca trong va ngoai trieu. 0 thi bi xii tdi (43). Mai den nam 1067, vua<br /> trong trieu, dd'i vdi cac bac van vd dai than Ly Thanh Tdng mdi b i t d i u cip bdng lpc<br /> thi ed cac trpng chUc trong hang Tam Thai cho cae quan Dd hp phu si sU (tUe quan coi<br /> va Tam Thieu nhu Thai sU, Thai phd. Thai ve hinh nguc) "moi ngUdi moi nam 50 quan<br /> Bao va Thieu sU, Thieu phd, Thieu bao tien, 100 bd lua va ca mud'i mpi thUc, cho<br /> cung vdi eae trpng chiic khae nhU Thai uy, nguc lai mdi ngudi 20 quan tien, 100 bd liia<br /> de nudi dUc liem" (44).<br /> Thieu uy, Npi ngoai hanh dien dd tri sU va<br /> *<br /> Kiem hieu binh chUdng sU. Dudi cae trpng<br /> ehflc eua cac bac dai t h i n la cac chUc Bd Quan lai thdi Ly vUa khdng dUdc hUdng<br /> ThUdng thu, Ta hUu tham tri, Ta hflu gian che dp lUdng bdng thudng xuyen eua trieu<br /> nghi va Trung thU thi lang (thupe quan ed dinh vUa phai trai qua mpt che' dp tuyin<br /> cac chUc Trung thU thUa, Trung thU xa chpn tUdng ddi qui eu va che dp khao khoa<br /> nhan), Bd Thj lang, Ta hflu ty lang trung, kha nghiem ngat nen c h i t lUdng quan lai<br /> ThUdng thu sanh vien ngoai lang, Dong thdi ky nay chic chin dUdc dam bao. Nhd<br /> Tay cap mdn sfl, Ta hflu phuc tam, Npi the, vUdng trieu Ly cung nhu the che chinh<br /> thudng thi phii si sU, Dien hpe si, Han lam quyen Nha nude thdi Ly mdi cd dieu kien<br /> hpc si, Ve dai phu, ThU gia cac hoa, ThUa dUng vflng trong hdn hai the ky, gdp p h i n<br /> true lang, ThUa tin lang... ben hang van. dua qudc gia Dai Viet thdi Ly phat triln<br /> Ben hang vd thi cd Dd thd'ng, Nguyen soai, len mdt bude mdi vdi mdt nen kinh te phat<br /> Td'ng quan, Khu mat sU, Khu mat ta hflu trien, nen quo'c phdng vflng manh va nen<br /> sU, Ta hflu kim ngd, ThUdng tudng, Dai van hoa Thang Long dae sic mang dam<br /> tudng, Dd tudng, Tudng quan cac ve (cd cae da'u i n lich sii.<br /> Phuang thurc h^yen dung quan lai. 27<br /> <br /> <br /> CHU THICH<br /> (1). P h a n Huy Chii. Lich triiu hien chUOng logi (18). P h a n Huy Chii. Lich triiu hien chUOng<br /> chi, Quan chUc chi, ban djch, Nxb. Sil hpc, Hfi Ndi, logi chi, Quan chUc chi, tfip II, sdd, tr. 65.<br /> 1961, tfip II, tr, 69,<br /> (19). P h a n Huy Chii. Lich triiu hien chuang<br /> (2 ), P h a n Huy Chu, Lich trieu hien chuang logi<br /> logi chi, Quan chile chi, tfip II, sdd, tr. 69.<br /> chi, Quan chile chi, tfip II, sdd, tr, 69,<br /> (3), Phan Huy Chu. Lich trieu hien chuang logi (20). Phan Huy Chii. Lich triiu hien chuang<br /> <br /> chi, Quan chUc chi, tfip II, sdd, tr. 87. logi chi, Khoa mue chi, tap III, ban djch, Nxb. Sil<br /> hpc, Hfi Ndi, 1961, sdd, tr. 5.<br /> (4). P h a n Huy Chu. Lich trieu hien chUcfng logi<br /> chi, Quan chUc chi, tfip II, sdd, tr. 63. (21). Dgi viet sd ky todn thu, tap I, quyln III,<br /> (5). Dgi viet sd ky todn thU, ban djch, Nxb. sdd, tr. 290.<br /> Khoa hpc xfi hpi, Hfi Ndi, 1983, tfip I, quyen II, tr. (22). Viet sd thdng gidm cUOng mue, chfnh bien,<br /> 245. tfip I, quyln III, sdd, tr. 349<br /> (6). Dai vipt sit ky todn thu, tfip I, quyen 1, sdd, (23). Dgi viet sd ky todn thu, tfip I, quyln III,<br /> tr. 239. sdd. tr. 292 Viet sd thdng gidm cuang mue, chinh<br /> (7). Viet sd thdng gidm cUOng mue, ban djch, bien, tfip I, q u y l n III, sdd, tr. 353. P h a n Huy Chii.<br /> chinh bien, tfip I, quyen IV, Nxb. Giao due, Hfi Lich triiu hien chUcfng logi chi, Quan chUc chi, tfip<br /> Npi, 1998, tr, 390. Dgi viet sd ky todn thu, tfip I, II, sdd. tr 87.<br /> quyen III, sdd, tr. 325. (24) Dgi viet ii? ky todn thU, tfip I, quyln III,<br /> (8). Viet sd thdng gidm cUftng mue, chinh bien, sdd, tr. 293. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chinh<br /> tfip I, quy^n V, sdd, tr. 421. Dai viet sd ky todn bien, t^p I, quyen III, sdd, tr, 355.<br /> thu, t$p I, quyen IV, sdd, tr. 351.<br /> (25). Dgi viit sd ky todn thu, t$p I, quyln III,<br /> (9). Dgi viet sd ky todn thu, tfip I, quyen III,<br /> sdd, tr. 295. Viit sd thdng gidm cUOng mue, chinh<br /> sdd, tr. 315. Viet sd thdng gidm cUang mue, chinh<br /> bien, tfip I, quyln III, sdd, tr. 360. Phan Huy Chii.<br /> bien, tfip I, quyen IV, sdd, tr. 381.<br /> Lich triiu hien chuang logi chi. Khoa mi,ic chi, tfip<br /> (10). Dgi viet sd ky todn thU, tfip I, quyen II,<br /> III, sdd, tr. 6<br /> sdd, tr, 256,<br /> (26). Dgi viit sd ky todn thU, tfip I, quyln IV,<br /> (11), Dgi viet sd ky todn thU, tfip I, q u y l n II,<br /> sdd, tr 341. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chinh<br /> sdd, tr, 256,<br /> bien, tfip I, quvIn V, sdd, tr. 407. P h a n Huy Chii.<br /> (12), Dgi viet sd ky todn thu, tfip I, q u y l n I, Lich triiu hien chUcmg logi rhi. Khoa mue chi, tfip<br /> sdd, tr, 239, HI, sdd, tr, 6,<br /> (13), P h a n Huy Chii, Lich triiu hien chuang<br /> (27), Dgi viet sd ky todn thU, tfip I, quyln FV,<br /> logi chi, Quan chile chi, tfip II, sdd, tr. 6.<br /> sdd, tr. 346. Viel sd thdng gidm cUOng mue, chinh<br /> (14). Dgi viet sd ky todn thu, tfip I, quyln II,<br /> bien, tfip I, q u y l n V, sdd, tr 413. Phan Huy Chii.<br /> add, tr. 253.<br /> Lich triiu hidn chuang logi chi, Khoa mi,ic chl, tfip<br /> (15). Dgi viet sd ky todn thU, tfip I. q u y l n II,<br /> III, sdd, tr 6,<br /> add, tr. 256.<br /> (16). Dgi viet sd ky todn thU, tap I, q u y l n II, (28). Dgi vi^t sd ky todn thU, tfip I, quyln IV,<br /> sdd, tr. 256-257. sdd, tr. 352. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chinh<br /> (17). Dgi vi?t sd ky todn thu, tfip 1, q u y l n III, bien, t|lp I, q u y l n V, sdd, tr. 422. P h a n Huy Chii.<br /> sdd, tr. 315. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chinh Lich triiu hien chuctng logi chi, Khoa mpc chi, tfip<br /> bien, tfip I. q u y l n IV, sdd, tr. 381. HI, sdd, tr. 6.<br /> 28 Rghign cuu Lich sir. s6 9+10.2008<br /> <br /> (29). Dgt viet sd ky todn thU, tfip I, quyen IV, (35). Dgi viet sd ky todn thU, tfip I, quyln IV,<br /> sdd, tr. 354. Phan Huy Chii. Lich triiu hie'n chU- sdd, tr. 345. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chfnh<br /> cfng logi chi, Khoa mue chf, tfip III, sdd, tr. 6. bien, tfip I, quyen V, sdd, tr. 412. Phan Huy Chii.<br /> (30). Dgi viet sd ky todn thU, tfip I, quyen IV, Lich triiu hien chUctng logi chi, Quan chile chf, t^p<br /> sdd, tr. 354. II, sdd, tr. 98.<br /> (31). Dgi viet sd ky todn thu, tfip I, quyen IV, (36). Dgi viet sd ky todn thU, t^ip I, quyln IV,<br /> sdd, tr. 355. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chfnh sdd, tr. 350. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chfnh<br /> bien, tfip I, quyen V, sdd, tr. 425. Phan Huy Chii. bien, tfip I, quyen V, sdd, tr.419. Phan Huy Chii.<br /> Lich triiu hie'n chUcfng logi chi, Khoa m\ic chf, tfip Lich triiu hien chUcfng logi chi, Quan chile chf, tfip<br /> III, sdd, tr. 6. II, sdd, tr. 98.<br /> (32). Phan Huy Chii. Lich triiu hien chUOng<br /> (37). Dgi viet sd ky toan thU, t^ip I, quyen IV,<br /> logi chi, Khoa mue chi, tfip III, sdd, tr. 36.<br /> sdd, tr. 354.<br /> (33). Dgi viet sd ky todn thU, tfip I, quyln II,<br /> sdd, tr. 273. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chinh (38), (39, (40), (41), (42). Phan Huy Chii. Lich<br /> bien, tfip I, quyln III, sdd, tr. 332 . triiu hie'n chUcfng logi chi, Quan chile chf, t^p II,<br /> (34). Dgi viet sd ky todn thU, tfip I, quyen III, sdd, tr. 98, 98, 7, 71, 71.<br /> sdd, tr. 297. Viet sd thdng gidm cUOng mue, chinh (42). Dgi viet sd ky todn thU, t^p I, quyen II,<br /> bien, tfip I, quyen IV, sdd, tr. 364. add, tr. 271.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VI TRI CUA VIET NAM TRONG HE THONG<br /> • • •<br /> (Tiep theo trang 16)<br /> <br /> <br /> int Casteel Batavia vant passerende doer ter plaetse Niu Junkai, "Pirates, Merchants and Mandarins:<br /> als over geheel Nederlandts-India (The Hague: Chinese and Vietnamese Pirates in Tongking Gulf<br /> Martinus Nijhoff and Batavia: Landsdrukkerij, during 17"" century period" in A Mini<br /> Mediterranean Sea: Gulf of Tongking through<br /> 1887-1931), 1661, pp. 49-55. Xem them nhQng<br /> History, sdd, tr. 201-209.<br /> nghien ciiu ve vfi'n de nfiy til: Hoang Anh Tuan,<br /> (52). Nguyen Long Kerry, "Bat Trang and the<br /> 'Tonkin Rear for China Front: The VOC's<br /> Ceramic Trade in Southeast Asian Archipelagos",<br /> Ebcploration for the Southern China Trade in the<br /> in Phan Huy Le et aL, Bat Trang Ceramic, 14"^-<br /> 16608". Paper presented at the international 19^ Centuries (Hanoi: The Gioi PubUahers, 1994),<br /> workshop Ports, Pirates and Hinterlands in the East pp. 84-90; Hofing Anh Tufi'n, "Gom sil Dfing Ngofii<br /> and Southeast Asia: Historical and Contemporary xufi't kh^u ra Ddng Nam A th^ ky XVII: Tu li$u vfi<br /> Perspectives, Shanghai, China, November 2005; nhfin thilc", sdd, tr. 28-39.<br />
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2