Quản lý tổng hợp vùng ven bờ

Chia sẻ: 123968574 123968574 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:73

Thêm vào BST

Báo xấu

176
lượt xem 55
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vùng ven bờ luôn là nơi được con người quan tâm do nguồn tài nguyên của nó. Đây là nơi có vùng đồng bằng màu mỡ và tài nguyên biển phong phú, vùng ven bờ cũng là nơi dễ dàng cho sự tiếp cận của thị trường quốc tế. Nó tạo ra không gian sống, các tài nguyên sinh vật và phi sinh vật cho các hoạt động của con người có chức năng điêu hòa đối với môi trường tự nhiên cũng như môi trường nhân tạo...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Quản lý tổng hợp vùng ven bờ

1 Chương 1. KHÁI NI M VÙNG VEN B VÀ QU N LÝ T NG H P VÙNG VEN B Vùng ven b luôn là nơi ư c con ngư i quan tâm do ngu n tài nguyên c a nó. ây là nơi có vùng ng b ng màu m và tài nguyên bi n phong phú, vùng ven b cũng là nơi d dàng cho s ti p c n c a th trư ng qu c t . Nó t o ra không gian s ng, các tài nguyên sinh v t và phi sinh v t cho các ho t ng c a con ngư i và có ch c năng i u hoà i v i môi trư ng t nhiên cũng như môi trư ng nhân t o. Vùng ven b là tr ng tâm c a nhi u ngành kinh t qu c gia, là nơi mà ph n l n các ho t ng v kinh t , xã h i di n ra và cũng là nơi mà tác ng c a các ho t ng này nhi u nh t. i v i nh ng nư c có vùng b , hơn m t n a dân s s ng t i ây và t m quan tr ng c a vùng ven b còn gia tăng trong tương lai do s gia tăng không ng ng c a vi c di dân t các vùng sâu trong lãnh th t i ây. Do v y, không ng c nhiên khi có s xung t sâu s c gi a nhu c u tiêu dùng hi n nay i v i tài nguyên và vi c m b o cho vi c tiêu th tài nguyên ó trong tương lai. Trong m t s qu c gia, s xung t ó ã t n m c nguy c p do ph n l n vùng ven b ã b ô nhi m do các ngu n khác nhau. R t nhi u ho t ng phát tri n ô th , công nghi p và nông nghi p trên vùng ven bi n là n m trong vùng t ng p nư c ven bi n có năng su t cao và các d án phát tri n ang làm bi n i h sinh thái ven bi n trên m t qui mô r t l n. Nư c th i t h u h t các ô th và khu công nghi p trên th gi i tr c ti p vào bi n ho c gián ti p qua các h th ng sông mà không ư c x lý ho c x lý r t ít. Ngh cá b sa sút, t ng p nư c b khô, các r n san hô b phá h y, các bãi bi n b xu ng c p,... các vùng ven b ư c duy trì và b o v , c n ph i có hành ng hi u qu và k p th i. gi i quy t cho yêu c u này, m t h th ng qu n lý ã ư c hình thành: Qu n lý t ng h p vùng ven b : (ICZM, Integrated Coastal Zone Management). Qu n lý t ng h p vùng ven b (QLTHVB) có th cho phép gi i quy t các v n ny sinh trong phát tri n như: Tăng dân s vùng ven bi n, ô th hoá, c nh tranh t ai, ngu n nư c và các v n • liên quan n ô nhi m. S dâng cao c a m c nư c bi n làm cho nhi u qu c gia ven bi n d b nh hư ng • c a l t l i và e d a cu c s ng và các ho t ng kinh t . Qu n lý tài nguyên kém làm tăng ph m vi nh hư ng và tính kh c li t c a các tai • bi n thiên nhiên như bão l t, xói l b bi n,... i v i cu c s ng và dân cư. Tài nguyên b khai thác quá m c và s d ng không h p lý, ví d như v n khai • thác c n ki t các loài thu h i s n, khai thác san hô làm v t li u xây d ng, phá r ng ng p m n nuôi tôm. I. Khái ni m vùng ven b H u h t các hư ng d n QLTHVB ư c xu t b n u ng ý r ng vùng ven b là khu v c có giao di n khá h p gi a bi n và t li n. ó là nơi các quá trình sinh thái ph thu c vào s tác ng l n nhau gi a t li n và bi n, các tác ng này di n ra khá ph c t p và nh y c m. Vùng ven b thư ng ư c hi u như là nơi tương tác gi a t và bi n, bao g m các môi trư ng ven b cũng như vùng nư c k c n. Các thành ph n c a nó bao g m các vùng châu th , vùng ng b ng ven bi n, các vùng t ng p nư c, các bãi bi n và c n cát, các r n san hô, các vùng r ng ng p m n, m phá, và các c trưng ven b khác. Khái ni m vùng ven b thư ng ư c xác nh m t cách tùy ti n, hơi khác nhau gi a các qu c gia và thư ng d a vào gi i h n pháp lý và ranh gi i hành chánh. Ngoài ra, còn có nh ng sai khác v a vă n
2 (physiography), sinh thái và kinh t gi a các vùng khác nhau, do ó không có m t nh nghĩa ư c ch p nh n r ng rãi v vùng ven b . Thay vào ó, có nhi u nh nghĩa b sung ph c v cho nh ng m c ích qu n lý khác nhau, trong ó v n ranh gi i c n ư c xem xét. Ví d m t s nư c Châu Âu, vùng ven b m r ng ra t i vùng lãnh h i, m t s nư c khác thì l y ư ng ng sâu làm gi i h n. Còn v ranh gi i t li n thì cũng r t mơ h do tác ng c a bi n vào khí h u có th vào n vùng n i a bên trong cũng như vùng ng b ng ng p l t r ng l n. Vn ranh gi i vùng ven b có th ư c xác nh m t cách th c t bao g m các khu v c và các ho t ng liên quan n v n qu n lý mà chương trình s nh m vào. Trong nhi u trư ng h p, ranh gi i vùng t và bi n ư c ch n thư ng có m t kho ng cách nh t nh v i m t m c t nhiên ch ng h n như là m c nư c th p trung bình (MLWM, Mean Low Water Mark) hay m c nư c cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark). B ng 1. M t s ví d v ranh gi i vùng ven b Nư c, bang Ranh gi i t li n Ranh gi i bi n Rhode Island 200 b k t b bi n Vùng lãnh h i (3 d m) Hawaii T tc t li n tr vùng các khu r ng Vùng nư c c a Bang b ov Brunei T t c vùng t li n và nư c cách T MHWM n 200 m nư c sâu MHWM 1 km Singapore Toàn b t li n Vùng lãnh h i và các o xa b Sri Lanka 300 m t MHWM 2 km t MLWM Malaysia Ranh gi i huy n 20 km t b Theo IUCN (1986), vùng ven b ư c nh nghĩa như sau: "là vùng ó t và bi n tương tác v i nhau, trong ó ranh gi i v t li n ư c xác nh b i gi i h n các nh hư ng c a bi n n t và ranh gi i v bi n ư c xác nh b i gi i h n các nh hư ng c a t và nư c ng t n bi n." Theo World Bank, vùng ven b ư c hi u là "... d a vào nh ng m c tiêu th c ti n, mà vùng ven b là m t vùng c bi t có nh ng thu c tính c bi t, mà ranh gi i ư c xác nh, thư ng d a vào nh ng v n ư c gi i quy t" Ngoài ra còn có m t s thu t ng khác ư c s d ng trong QLTHVB bao g m: Vùng ven bi n (Coastal area): v m t a lý thì r ng hơn vùng ven b , ư ng biên • c a nó m r ng v phía t li n hơn. Vùng ven b ch là m t ph n c a khu v c ven bi n. i u này r t quan tr ng, ng trên phương di n ch c năng, b i trong nhi u quy trình v môi trư ng, nhân kh u, kinh t và xã h i trên th c t b t ngu n t vùng ven bi n r ng l n, tuy nhiên nh ng bi u hi n c a chúng ch th y rõ ư c trong ph m vi vùng ven b . Vùng nư c ven bi n (Coastal water): vành ai h p g n b có nư c bi n và nư c • c a sông. Vùng gian tri u (Intertidal area): vùng gi a ư ng ng p tri u khi tri u th p nh t và • ư ng ng p tri u khi tri u cao nh t (ph n t li n ch u tác ng c a th y tri u). Vùng b bi n (Coastline): ư ng ti p xúc t i i m chia c t t li n v i các vùng • nư c ven bi n. Vùng t ven b (Shore lands): vùng t li n xu ng t i ư ng biên cao nh t b nh • hư ng b i th y tri u
3 Do có nhi u s khác nhau trong nh nghĩa v khái ni m vùng ven b , có m t s v n thư ng n y sinh trong quá trình th c thi qu n lý t ng h p vùng ven b . Th nh t, pháp lu t qu c gia liên quan t i gi i quy t v n này, n u nó t n t i, thư ng không rõ ràng trong vi c ưa ra nh ng nh nghĩa và tiêu chí biên gi i vùng ven b m t cách chính xác. Th hai, thư ng các ranh gi i ư c xác nh theo qui nh c a hành chính không ng nh t v i ranh gi i c a h sinh thái. Th ba, vi c qu n lý các vùng ven b xuyên qu c gia thư ng r t khó khăn do nó liên quan t i l i ích t ng qu c gia. Ngoài ra, pháp ch và s phân nh i b có th có s khác nhau r t l n gi a các qu c gia c n k nhau. Như v y có th th y là nh nghĩa v vùng ven b thư ng ph c v và h tr cho các k ho ch chính tr , chính sách cân b ng nhu c u i v i tài nguyên và gi i quy t các xung t nhi u m t trong v n s d ng tài nguyên. Do v y, nh nghĩa vùng ven b ph i ph n nh các ti p c n t ng h p bao g m (a) vùng ven b ư c qu n lý là m t h t ng h p v tài nguyên và s d ng tài nguyên và (b) ch c năng qu n lý ph i h p gi a các t ch c khác nhau liên quan n qui ho ch và th c thi. nh nghĩa v vùng ven b ti p t c ư c chu n b k lư ng và c p nh t trong các d án c a các qu c gia, các y u t sau ây c n ph i ư c tính n: Ph m vi ph n t bên trong vùng ven b ph i ư c tho thu n cũng như ph n • nư c thu c lãnh th qu n lý. nh nghĩa vùng ven b ph i xu t phát t các c i m t nhiên ( a m o) và ch c • năng sinh thái. Xác nh ranh gi i hành chính d a vào pháp lu t qu c gia, các vùng c trưng và • các qui ho ch chi ti t. S d ng các k thu t b n phác h a ranh gi i ư ng b và ư ng vùng ven • b trên các b n II. c tính c a vùng ven b 1. Vùng ven b bao g m s a d ng l n v nơi và các h sinh thái (như vùng c a sông, r n san hô, th m c bi n, r ng ng p m n, m phá, vũng bi n,..) 2. Các h sinh thái trên có các c i m v n có ư c mô t như là các ch c năng khi chú ý n ph m vi h th ng tài nguyên ven b . i v i các vùng t ng p nư c, các ch c năng ó bao g m năng su t sơ c p và năng su t th c p duy trì khu h ng, th c v t; d tr tr m tích và các ch t carbon h u cơ nâng cao săng su t sinh h c; liên k t các h sinh thái c n thi t duy trì chu i th c ăn, tuy n di cư và gia tăng s n lư ng. i v i các r n san hô các ch c năng ó s bao g m năng su t sinh h c cao và t l c nh carbon cao d n n s phát tri n áng k các r n san hô và s ăn mòn v t lý và sinh h c d n n s t o thành tr m tích á vôi. 3. L n lư t, các ch c năng ó s n sinh ra "hàng hoá" (ví d như cá, d u khí, khoáng s n,...) và các d ch v có ích (ví d như ch ng l i sóng, bão, s gi i trí và v n chuy n,..). Các hàng hoá và d ch v như th có giá tr kinh t , m t s có th trao i theo cơ ch th trư ng, nhưng s khác không th ánh giá tr c ti p. Ví d t t nh t là giá tr c a san hô v nơi , giá tr gi i trí như bơi l i, chèo thuy n, câu cá gi i trí hay ơn gi n ch là ng m nhìn i dương. i v i các r ng ng p m n, s quan tâm i v i các ngu n tài nguyên này không ư c mua bán và cũng không ư c ánh giá như hàng hoá hay như d ch v và thư ng b lo i tr khi phân tích v giá tr c a r ng ng p m n khi phát tri n thành giá tr s d ng thay th khác (ví d như chuy n i thành vùng nuôi tôm). Các giá tr thư ng buôn bán là c c ch ng, than c i, cua, tôm r ng ng p m n; các giá tr có th buôn bán là cá, thân m m 2 m nh b t trong vùng k c n; các giá tr ít khi tính n là dư c li u, ch t t trong gia ình, th c ăn trong nh ng lúc nghèo ói, ch cho cá con, bãi th c ăn i v i các loài cá, tôm vùng c a sông, quan sát và
4 nghiên c u ng v t hoang dã; các giá tr thư ng b b qua là dòng dinh dư ng cho vùng c a sông, vùng m i v i tác h i c a gió bão. 4. Có m t m i liên h tr c ti p gi a các ch c năng môi trư ng và vi c s n sinh ra các hàng hoá có th s d ng ư c nhi u d ng hơn ch là m t d ng trong các ho t ng c a con ngư i (ví d như á san hô ư c s d ng trong vi c xây d ng và s n xu t vôi). 5. Trong vùng ven b , nơi mà có s c nh tranh gi a các bên liên quan khác nhau (các bên liên quan ư c xác nh là các nhóm trong c ng ng có nh ng m i quan tâm c bi t hay là liên quan n vi c s d ng các ngu n tài nguyên như là tài s n chung) i v i vi c s d ng t và bi n thư ng d n n nh ng xung kh c mãnh li t và phá hu s th ng nh t c a h th ng tài nguyên. 6. Các ho t ng vùng ven b trong nhi u nư c ã góp ph n áng k vào GDP c a kinh t qu c gia. Ví d như Sry Lanka, vùng ven b chi m 24% di n tích t c nư c, nhưng ã óng góp 40% GDP c a qu c gia v i 50% dân s s ng ây. Nhi u c ng ng trong vùng ông Nam Á ph thu c vào công nghi p d u l a và tàu thuy n, du l ch ven b ,... 7. Vùng ven b là nơi t p trung cao s nh cư c a con ngư i và là nơi thích h p cho s ô th hoá. H u h t các thành ph l n c a các nư c vùng ông Nam Á, cũng như các nư c khác trên th gi i n m vùng ven b . 8. Vùng ven b là s tâm i m cho s phát tri n trong tương lai trong vòng 50 năm t i v i s gia tăng dân s và m r ng các ngành công nghi p. Nh ng s phát tri n như th s d n n s gia tăng nh ng xung t v môi trư ng và xã h i, òi h i c n ph i có vi c th c hi n k ho ch qu n lý t ng h p. III. Các y u t sinh thái môi trư ng vùng ven b 1. V trí a lý N m ti p giáp v i ư ng b bi n, có th có các d ng a hình: ng b ng th p trũng thu c khu v c các sông l n, ch u nh hư ng c a th y tri u Núi cao ăn ra t n bi n, a hình không b ng ph ng, cao ho c là nh ng gò á sát bi n và ít ch u nh hư ng c a th y tri u Vùng m l y ho c m phá. 2. Khí h u T n su t xu t hi n gió và bão cao, nh t là vùng ven bi n nhi t i. Có ch gió mùa và nh hư ng rõ c a ch này. Biên nhi t dao ng ngày và êm không l n như l c a. Lư ng mưa và m không khí thư ng cao hơn các vùng khác. ây cũng là vùng d có các s c môi trư ng như bão l c, sóng th n. 3. Môi trư ng t Có th có các d ng t như t m n, t phèn, phèn m n ho c t cát, c n cát ven bi n. D m n c m v i các i u ki n bi n i c a môi trư ng như d b xói l do tác ng c a sóng gió. Môi trư ng t b nh hư ng m nh c a c m n trong nư c bi n và th y tri u. Môi trư ng sinh thái ây không có tính n nh, d phát tri n nhưng cũng d b phá h y, thay i. 4. Môi trư ng nư c Nư c t m n cho n l , m n gi m t bi n vào t li n, i u ki n nư c cũng thay i theo ch th y văn các c a sông ra bi n. Trong nư c bi n, nư c sông và nh t là
5 nư c l , hàm lư ng ch t dinh dư ng cao, có nhi u ch t phù sa lơ l ng và nhi u h t sét m n t o nên tr m tích nhi u sét. Ch th y tri u nh hư ng m nh n h sinh thái th hi n qua m c tri u c c i hay c c t i u c a ch nh t tri u hay bán nh t tri u. Ch nư c ng t r t khan hi m, ch th y t các ngu n nư c mưa ho c gi ng sâu t t ng nư c ng m. 5. Môi trư ng không khí Thư ng ch t lư ng không khí các vùng ven bi n r t t t n u không có các ho t ng công nghi p. Trong nh ng vùng ho t ng công nghi p ven bi n thì môi trư ng không khí s b nh hư ng. Tuy nhiên kh năng o nhi t thư ng ít x y ra hơn. Hàm lư ng mu i trong không khí cao d gây ăn mòn kim lo i, các công trình xây d ng, v t li u. 6. a d ng sinh h c ư c chia làm hai ph n: ph n dư i nư c và trên c n. Ph n trên c n l i ư c chia ra sinh v t vùng cao và sinh v t vùng ng p và bán ng p. Ph n dư i nư c chia ra sinh v t t ng m t, sinh v t t ng nư c nông và sinh v t t ng nư c sâu. Nhìn chung a d ng sinh h c vùng ven bi n r t phong phú và a d ng. Tính a d ng này ph thu c nhi u vào i u ki n môi trư ng t nhiên như nhi t , ch nư c, môi trư ng t. i v i vùng t cao, ít ng p tri u và không có nư c ng t, t d nhi m m n và khô h n thì a d ng sinh h c nghèo nàn. i v i vùng ng p nư c và bán ng p tri u hay còn g i là t ng p nư c, thì a d ng sinh h c phong phú hơn nhi u. 7. Ô nhi m môi trư ng vùng ven bi n Ngày nay v i t c phát tri n kinh t m nh m , ho t ng s n xu t và sinh ho t c a con ngư i ã tác ng m nh m n môi trư ng sinh thái ven bi n theo hư ng ngày m t x u i. Nguyên nhân c a ô nhi m xu t phát t : Ngu n nư c th i sinh ho t ư c th i tr c ti p t các khu dân cư ven bi n; Nư c th i công nghi p; Ngu n nư c th i t các c ng rãnh ô th ; Ch t th i r n t công nghi p, nông nghi p. 8. Các d ng năng lư ng trong môi trư ng ven bi n Năng lư ng sóng bi n: vô cùng l n nhưng n nay con ngư i ch m i khai thác, s d ng ư c kho ng 1-2%. M t s nư c trên th gi i ã s d ng m t ph n năng lư ng sóng bi n phát i n, tuy nhiên v n này còn có nhi u khó khăn trong thi t k , x lý công trình. Năng lư ng gió: là lo i năng lư ng có ti m năng r t l n dùng phát i n, bơm nư c, quay các ng cơ,... Tuy nhiên ngu n năng lư ng này cũng chưa ư c khai thác nhi u. Năng lư ng ánh sáng m t tr i: sinh v t s d ng năng lư ng này cho quang h p, sinh trư ng và phát tri n, con ngư i s d ng s y khô nguyên li u, làm mu i IV. Khái ni m v Qu n lý t ng h p vùng ven b T i H i ngh Qu c t v Vùng b , QLTHVB ư c nh nghĩa như sau: QLTHVB bao g m vi c ánh giá toàn di n, t ra các m c tiêu, quy ho ch và qu n lý các h th ng tài nguyên ven bi n, có xét n các y u t l ch s , văn hóa và truy n th ng, và các l i ích trong mâu thu n s d ng; là quá trình liên t c ti n tri n nh m t ư c s phát tri n b n v ng. Qu n lý t ng h p vùng ven b là m t cơ c u t p h p nh ng ngư i s d ng, các ch th và nh ng ngư i ra quy t nh t i vùng ven b nh m m b o qu n lý h sinh thái có hi u qu hơn ng th i phát tri n ư c kinh t và phân chia quy n l i h p lý gi a các th h và trong cùng th h , thông qua vi c áp d ng nh ng nguyên t c có tính b n v ng. Pháp ch và quy ho ch lãnh h i và n i a thư ng là công c thu n l i th c thi QLTHVB.
6 M c dù có r t nhi u nh nghĩa khác nhau v QLTHVB nhưng s khác nhau gi a chúng là r t ít. H u h t các nh nghĩa u th a nh n r ng QLTHVB là m t quy trình có tính liên t c, tính tiên phong trong th c hi n và có kh năng thích nghi cao nh m qu n lý ngu n tài nguyên cho s phát tri n b n v ng vùng ven b . QLTHVB ph i t ư c m c tiêu c a nó trong các i u ki n h n ch v môi trư ng, kinh t , xã h i và t nhiên cũng như trong h n ch c a các h th ng và th ch v pháp lý, tài chính và hành chính. QLTHVB không thay th cho các vi c k ho ch và qu n lý c a t ng ngành. úng hơn là nó t p trung vào s liên k t gi a ho t ng c a các ngành, cũng c và i u hòa qu n lý ngành t ư c m c tiêu m t cách b n v ng và y . QLTHVB là m t quy trình tu n hoàn thư ng bao g m 3 giai o n cơ b n: 1. kh i xư ng, 2. l p k ho ch và 3. th c thi, giám sát và ánh giá. Tuy nhiên nó cũng ph i ho t ng như m t quy trình l p l i trong ó vi c l p k ho ch và th c thi c n ph i ư c ti n hành xem xét ánh giá và i u ch nh thư ng xuyên. Các bi n pháp t ng h p i v i qu n lý vùng ven b ư c bi t n dư i nhi u tên g i và ch vi t t t khác nhau, trong ó g m có Qu n lý t ng h p vùng ven b (ICZM, Integrated Coastal Zone Management), Qu n lý t ng h p vùng ven bi n (ICAM, Integrated Coastal Area Management), Qu n lý t ng h p ven bi n (ICM, Integrated Coastal Management) và Qu n lý t ng h p vùng bi n và ven bi n (IMCAM, Integrated Marine and Coastal Area Management). V n quan tr ng nh t trong qu n lý t ng h p vùng ven b là qu n lý cái gì và như th nào? Có r t nhi u d ng c a qu n lý t ng h p, theo NetCoast 2001, có th phân bi t các d ng sau: T ng h p gi a các chính quy n: t ng h p gi a các th ch và c p hành chính • theo các m c như a phương, t nh, qu c gia. ây cũng ư c g i là t ng h p theo ngành d c. M c ích c a s t ng h p này là hoà h p chính sách c a qu c gia và vi c th c hi n cu i cùng các a phương. T ng h p gi a các lĩnh v c: t ng h p gi a các ngành khác nhau t i cùng m t c p • hành chính, ví d như gi a các b v i nhau. ây cũng g i là t ng h p theo chi u ngang. M t d ng c bi t là t ng h p theo không gian, do vùng t và bi n k bên vùng ven b ư c qu n lý b i các ngành khác nhau (ví d du l ch và ngh cá), nhưng các ho t ng thì l i nh hư ng l n nhau. T ng h p gi a các t ch c phi chính ph và t ch c chính ph : ví d như gi a các • chính quy n a phương và các t ch c t nhiên a phương và các công nghi p nh . T ng h p gi a khoa h c và qu n lý: t ng h p gi a các lĩnh v c khoa h c khác nhau • và chuy n giao khoa h c t i nh ng ngư i s d ng và nh ng ngư i l p k ho ch. Rõ ràng là khoa h c xã h i, khoa h c công ngh và t nhiên có nhi m v cung c p tài li u cho các nhà qu n lý vùng ven bi n. Tuy nhiên, thông tin c a h thư ng không t i ưu nh t. T ng h p qu c t : có th x y ra v n khi m t vùng di n tích l i n m trong biên • gi i c a hai nư c. Do tác ng c a vi c s d ng tài nguyên gi a hai nư c là không bi t ư c, do v y s h p tác qu c t là i u ki n tiên quy t. Mc Glashan ngh 4 phương di n qu n lý t ng h p: ó là h th ng qu n lý theo không gian, theo th i gian, theo chi u d c và theo chi u ngang. T ng h p theo không gian: bao g m nh ng v n liên quan n ranh gi i, xa vào • t li n như th nào và xa ra t i bi n bao nhiêu c n ph i ư c xem xét trong các d án qu n lý. V n t li n và bi n c n ph i ư c coi tr ng như nhau, các quá trình t nhiên không quan h n các ranh gi i hành chính.
7 T ng h p theo th i gian: v n th i gian ph i ư c coi tr ng, các quy t nh • trong hi n t i c n ph i xem xét n tác ng c a nó trong tương lai bo m cho s b n v ng. T ng h p theo chi u d c: t t c c các m c c a các m i liên h , h p tác, k • ho ch t i các i m a phương ph i g n v i k ho ch c a vùng ven b , v i chi n lư c c a qu c gia và qu c t . Cũng trong lĩnh v c này, khi áp d ng các chính sách trong các t ch c, thông tin c n ph i ư c thông qua t th p n cao trong các t ch c cũng như trong các c p (ví như văn phòng qui ho ch, h i ng a phương, chính quy n qu c gia,..). T ng h p theo chi u ngang: th hi n n l c nh m i u ph i các ngành kinh t tư • nhân cũng như nhà nư c, nh ó gi m ư c s ch p vá và ch ng chéo trong qu n lý. Các ch khác nhau trong ph m vi vùng b c n ư c ưa ra khi thành l p các quy t nh (ví d như b o v vùng ven b , phát tri n kinh t , b o t n thiên nhiên,...); các ban ngành, các t ch c khác nhau ph i cùng làm vi c v i nhau hơn là làm vi c riêng l nhau. M tv n n a trong qu n lý t ng h p vùng ven b là tính toàn b . ây là m t ph n c a mô hình b n v ng bao g m c ngư i dân, c bi t là ngư i dân a phương. i u này ã ư c nh n th y trong h u h t các bư c kh i u thành công v qu n lý t ng h p vùng ven b nhi u qu c gia, trong ó có s tham gia nhi t tình c a c ng ng a phương. T các th o lu n trên, có th th y là có nhi u quan i m khác nhau v qu n lý t ng h p vùng ven b . Tuy v y, rõ ràng là m t chương trình qu n lý vùng b miêu t m t s d ng h p tác gi a các cơ quan ho c t ch c khác nhau c g ng gi i quy t nh ng mâu thu n có kh năng sinh ra. Cũng c n ph i nh r ng các qu c gia khác nhau có các phương pháp ti p c n vùng ven b theo các ư ng l i khác nhau. Không có m t cơ ch nào phù h p cho t t c , do s thành công c a vi c th c thi QLTHVB ph thu c vào các i u ki n a phương, kinh nghi m, c i m c a h sinh thái, áp l c phát tri n cũng như vào các khung chính sách, pháp lý khu v c và qu c gia, cùng nhi u y u t khác n a. i u ó có nghĩa r ng m i m t vùng c n có m t phương pháp ti p c n c a chính mình. Không có m t khuôn m u chung i v i t t c các vùng khác nhau. Tuy nhiên, kinh nghi m trong th c thi QLTHVB cho n nay, ã th y có m t s nhân t quan tr ng c n ph i ư c k t h p ch t ch trong b t kỳ ho t ng nào c a QLTHVB t ư c thành công. Chúng bao g m: t ư c s th ng nh t và h p tác gi a các ban ngành chính ph t i m i c p • khác nhau; m b o s ng h c a các th ch chính tr cho vi c th c thi d án; • m b o s tham gia và tham v n y c a c ng ng và các ch th a • phương; t ư c s nh t trí trong vi c qu n lý và s d ng b n v ng tài nguyên ven b ; • inh hư ng các phương pháp qu n lý có tính linh ho t và thích ng khi các i u • ki n thay i; Làm cho quy trình QLTHVB phù h p v i th ch , t ch c và môi trư ng xã h i • c a qu c gia và khu v c. V. Ch c năng c a QLTHVB QLTHVB hoàn thi n các d ng quy ho ch phát tri n truy n th ng theo 4 khía c nh sau: Tăng cư ng nh n th c y v các h tài nguyên thiên nhiên quý giá c a vùng • b và tính b n v ng c a chúng i v i các ho t ng a d ng c a con ngư i;
8 T i ưu hóa vi c s d ng a m c tiêu các h tài nguyên vùng b thông qua vi c • t ng h p các thông tin sinh thái, xã h i và kinh t ; Tri n khai các cách ti p c n a ngành, h p tác và ph i h p liên ngành nh m gi i • quy t nh ng v n phát tri n ph c t p, ng th i xây d ng các chi n lư c t ng h p nh m m r ng và a d ng hóa các ho t ng kinh t ; Giúp chính quy n nâng cao năng su t và hi u qu c a vi c u tư tài chính và • nhân l c, nh m t các m c tiêu kinh t , xã h i và môi trư ng, th c hi n ư c các cam k t qu c t liên quan n môi trư ng bi n và ven b . Khác v i các cách th c quy ho ch phát tri n khác, QLTHVB giúp t i ưu hóa các l i ích kinh t và h i do vi c s d ng tài nguyên em l i. Nơi mà s phát tri n b n v ng ph thu c vào ngu n tài nguyên ven b có kh năng ph c h i. QLTHVB s giúp qu n lý vi c s d ng a a m c tiêu, duy trì ư c tính t ng h p v ch c năng c a các h ven b và s n nh c a các ngu n tài nguyên. T t các các d ng phát tri n u tác ng n ch t lư ng và năng su t c a các h sinh thái ven b . Do ó, s phát tri n kinh t , xã h i b n v ng c a vùng b không th tách r i quy ho ch và qu n lý môi trư ng. i u này r t quan tr ng i v i các ngành kinh t ang phát tri n mà ph thu c nhi u vào ch t lương môi trư ng và tài nguyên thiên nhiên trong vi c b o m an toàn th c ph m, cũng như i v i các ngành kinh t ã phát tri n v i mô hình phát tri n vùng ven b tiên ti n. QLTHVB cũng là m t công c gi i quy t các v n qu c t xuyên biên gi i như ô nhi m bi n, khai thác quá m c các ngu n tài nguyên chung và b o v a d ng sinh h c. VI. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b M c tiêu chung c a m t chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b là m b o s d ng b n v ng, t t nh t các tài nguyên thiên nhiên vùng b và duy trì l i ích nhi u nh t t môi trư ng t nhiên. V m t th c t , chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b h tr các m c tiêu qu n lý thông qua vi c ưa ra cơ s cho vi c s d ng b n v ng các tài nguyên, b o t n a d ng sinh h c, ngăn ng a thiên tai, ki m soát ô nhi m, tăng cư ng l i ích, phát tri n b n v ng n n kinh t và t i ưu hóa vi c s d ng a m c tiêu. Các m c tiêu c th bao g m: h tr ngành th y s n, thu hút khách du l ch, nâng cao s c kh e c ng ng, tăng cư ng nh n th c c ng ng, duy trì s n lư ng s n ph m có ư c t các vùng ng p m n,... T t c các i u này òi h i các hành ng c a c ng ng ph i ư c i u ph i t t. ó chính là cái mà qu n lý t ng h p vùng ven b c n làm. Các m c tiêu c th ó là: Hư ng d n m c s d ng và can thi p i v i ngu n tài nguyên ven bi n • chúng không b s d ng ho c can thi p quá s c mang cho phép b ng cách phân nh ra các ngu n tài nguyên nào có th khai thác mà không gây ra suy thoái ho c c n ki t, hay ngu n tài nguyên nào c n ph i c i t o ho c khôi ph c l i cho nh ng m c ích s d ng truy n th ng và các m c ích khác sau này; Duy trì môi trư ng vùng b v i ch t lư ng cao nh t, xác nh và b o v các loài • có giá tr , xác nh và b o t n các sinh c nh vùng b quan tr ng; Gi i quy t các mâu thu n gi a các ho t ng tác ng n tài nguyên vùng b và • vi c s d ng không gian; Tôn tr ng các quy trình t nhiên, khuy n khích các qui trình có l i và ngăn ch n • nh ng s can thi p có h i; Xác nh và ki m soát các ho t ng gây tác h i lên môi trư ng vùng b ; • Ki m soát các ô nhi m t ngu n, t dòng ch y tràn và t vi c tràn hóa ch t do s • c; Ph c h i các h sinh thái b phá h y; •
9 Khuy n khích các ho t ng có tính k t h p hơn là nh ng ho t ng có tính c nh • tranh; m b o r ng các m c tiêu kinh t , xã h i, môi trư ng t ư c v i m c chi phí • có th ch p nh n ư c v i xã h i; B o m các quy n và s d ng truy n th ng và các cách ti p c n h p lý i v i tài • nguyên; Nâng cao nh n th c, phát tri n c ng ng. • M t i u quan tr ng s ng còn i v i s thành công c a quy trình QLTHVB là vi c b o m s tham gia và cam k t y c a các c ng ng a phương t nh ng giai o n u tiên. i u này c bi t quan tr ng trong trư ng h p nhi u ho c toàn b vùng ven b thu c quy n qu n lý c a a phương, b i nhi u khi a phương có s chi m h u truy n th ng và có các quy n khai thác các ngu n tài nguyên thiên nhiên. VII. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b . Nhân t cơ b n c a quá trình qu n lý t ng h p vùng ven b là s th ng nh t và h p tác. B t kỳ m t chính sách và hành ng qu n lý t ng h p nào ư c thi t k gi i quy t các xung t trong phát tri n vùng b ph i căn c vào nh ng hi u bi t có cơ s c a các quá trình t nhiên và nh ng cách th c mà các quá trình này có th b nhi u ng. ó là các hi u bi t v các v n chính tr , kinh t , xã h i; các nhu c u hi n t i và tương lai; cũng như bao g m chi phí xã h i. Vi c qu n lý h th ng tài nguyên ven b ư c liên k t b i 3 m t c a m t hình kh i h tr nhau. ó là các ti n trình, các v n và các hành ng, m i m t m t như th là m t tr c c a hình kh i. Ba khía c nh này quy n ch t vào nhau và vi c ch xem xét m t trong 3 khía c nh này có th làm s p toàn b h th ng qu n lý (Hình 1). Theo mô hình này: Các ti n trình qu n lý bao g m 3 thành ph n thi t y u ó là k ho ch, th c thi, quan tr c và ánh giá. K ho ch bao g m s kh i u, nghiên c u, phân tích, hình thành các chương • trình, thông qua và các th t c. S th c thi òi h i kinh phí và nhân l c và bư c u ph thu c vào thi t k d án • và năng l c c a các cơ quan th c thi. Quan tr c là ph n quan tr ng c a quá trình qu n lý và k t h p ch t ch vào giai • o n s m c a chương trình. M c tiêu c a quan tr c là xem xét d án ti n tri n như th nào, thăm dò các cơ h i có th m r ng, ánh giá tác ng và bài h c rút ra. ánh giá là c p thi t do nó có khă năng s a i các ho t ng n u như k ho ch qu n lý không t o ư c nh ng k t qu như mong i. K t qu c a ánh giá làm thay i nh ng k ho ch và chi n lư c qu n lý có th s a ch a nh ng sai sót ngay t giai o n u c a quá trình qu n lý. Theo cách này, qu n lý t ng h p vùng ven b ư c l p l i v i các bài h c rút ra t nh ng sai sót ngay t nh ng giai o n u c a chương trình qu n lý. Các v n bao g m vi c x d ng tài nguyên ( ánh b t quá m c, ti m năng du l ch, phá hu nơi ,...); ch t lư ng môi trư ng (ô nhi m, xói l vùng b ) và các liên quan n các t ch c (ví d nh ng xung t trong pháp ch , xung t gi a các ngành, vi c thi hành lu t kém hi u qu ,...) Các hành ng qu n lý t o nên m t quan tr ng nh t c a chương trình qu n lý vùng ven b do liên quan n vi c áp d ng các bi n pháp tr c ti p hư ng t i các thành qu mong mu n t ư c. Ví d như duy trì ch c năng th ng nh t c a h sinh thái, nâng cao ch t lư ng nư c và thay i hành vi c a con ngư i. Các hành ng bao g m:
10 S p x p các t ch c và th ch làm rõ các quy n h n và nghĩa v , tăng cư ng • s c m nh cho vi c tuân theo pháp lu t và nhi m v quan tr c và ánh giá. Khuy n khích và i u ch nh thay i các hành vi c a con ngư i bao g m vi c • hình thành qu tr c p, gi y phép ánh b t, c m khai thác m và ánh b t cá, i u ch nh tàu thuy n và các ho t ng ánh b t. u tư công c ng tr c ti p, bao g m các u tư c a chính ph trong vi c nâng cao • nh n th c c a c ng ng, các nghiên c u thích áng v qu n lý, t o ra cơ s h t ng căn b n (ví d như h th ng th i ch t th i) và các h tr k thu t n u c n thi t. Hành ng S p x p các th ch , t ch c Khuy n khích thi hành Ti n trình pháp lu t, thay i thái - Quan tr c Thu hút c ng và ánh giá ng u tư - Th c thi Vn - K ho c h -Ô nhi m -M t nơi -Khai thác quá m c Hình 1. H th ng qu n lý vùng b M c dù v y, có nhi u có r t nhi u tr ng i thư ng xuyên g p ph i trong quá trình th c thi hi u qu QLTHVB. S trì tr v hành chính, s b o th trư c các thay i, xung t v i các l i ích kinh t cá nhân, thi u s quy t tâm v m t chính tr khi b t u qui trình, thi u các ngu n tài chính t i thi u, s ph c t p c a các v n pháp lý trong nh nghĩa vùng ven b , thi u s hi u bi t l n nhau gi a các nhà khoa h c và các nhà quy ho ch s d ng t thư ng là nh ng rào c n quan tr ng. Nh ng rào c n này có th phá b n u th c thi các bư c sau: t các chương trình QLTHVB vào úng hoàn c nh xã h i t i th i i m s m nh t • có th ; Hư ng d n m t cách rõ ràng cho càng nhi u ch th càng t t th nào là QLTHVB • và nh ng gì nó có th và không th t ư c; Gia tăng m c minh b ch c a quá trình ra quy t nh thông qua các b máy c a • QLTHVB; Nâng cao s tham gia c a các ch th và • T p h p các i di n c a các cơ quan ch u trách nhi m th c thi và qu n lý t i vùng • ven b vào trong quy trình QLTHVB. VIII. Cơ c u t ch c h th ng QLTHVB Qu n lý tài nguyên vùng ven b òi h i s tham gia c a t t c các c p. C p chính quy n a phương tham gia vì h quy t nh ch nào d nh phát tri n, nơi nào tài nguyên ư c tìm th y và nơi nào c n khai thác l i ích. Chính ph cũng tham gia vì
11 m t s trách nhi m và quy n h n khác i v i các lĩnh v c v bi n ó (hàng h i, an ninh qu c gia, cá di cư, quan h qu c t ,...). C n th y rõ r ng QLTHVB là m t chương trình t ng th , bao trùm, nó không thay th th ch hi n t i, trong ph n l n trư ng h p, mà cũng c chúng. S t ng h p các l i ích a ngành vào trong m t chương trình là r t khó khăn. Vi c có ư c m t cơ ch i u ph i các ho t ng a ngành, hư ng t i m c tiêu c a QLTHVB, ch không ph i m t cơ quan ơn l th c hi n, là m t trong nh ng công vi c t i c n thi t c a chương trình QLTHVB. i v i m t chương trình có ph m vi l n và toàn di n, có th xem xét và hình thành m t cơ quan m i, ch ng h n như m t cơ quan lãnh o chung, ư c chính ph tr giúp các ngu n l c, tài chính c n thi t ho t ng. Trong trư ng h p khác, m t cơ quan ang ho t ng cũng có th tr thành cơ quan tr ng trách th c hi n chương trình; nó ư c tăng cư ng qu n lý, b o t n, v i các m c tiêu rõ ràng và phù h p v i lu t pháp và ư c trao trách nhi m, ngu n l c, ti n ích hành chính và k thu t c n thi t. Không có câu tr l i duy nh t cho câu h i quy n h n QLTHVB s t vào ch nào trong cơ c u th ch nhà nư c hi n hành. Nó s r t khác bi t i v i m i qu c gia, ph thu c vào nh ng câu tr l i cho các câu h i như: li u m t cơ quan i u ph i có không? N u thì nó ph i t b nào? Ho c là có c n m t cơ quan có quy n l c ti n hành QLTHVB m t cách c l p không? K năng c n thi t c a nhân viên là gì? Cơ quan này l ng ghép vai trò c a m t s cơ quan, ngành liên quan nhi u n vùng ven b như th n o? ó là các v n quan tr ng c n ph i xem xét. V m t th ch , h u h t các qu c gia s tìm th y r ng chương trình QLTHVB c a h có th ư c qu n lý b ng cơ ch qu n lý hi n hành, v i ít s thay i nh t trong các s p x p v th ch . Ưu tiên v chính tr c a m t s qu c gia trong vi c thành l p m t cơ quan m i cho các chương trình QLTHVB thư ng khó th c hi n ư c, do v y cơ quan QLTHVB có l nên t trong m t cơ quan có quy n l c pháp lý phù h p nh t như là Cơ quan qu n lý tài nguyên, môi trư ng ho c là cơ quan mà có quy n l c i v i nhi u cơ quan khác, n u như nó có ch c năng i u ph i m nh. Vì QLTHVB òi h i s t ng h p ho t ng c a nhi u ngành liên quan vào chung m t chương trình, và i u này có th x y ra n u có m t s i u ph i a ngành m nh, cho nên s r t c n thi t, n u như không ph i là b t bu c, thi t l p m t y ban i u ph i a ngành, tham gia xây d ng k ho ch chi n lư c. y ban này sau ó cũng tham gia trong vi c hình thành k ho ch t ng th v i nhi m v ki m tra ti n , xem xét các thay i c a chương trình, th o lu n các quy nh xu t và cung c p các thông tin, tư v n k thu t. Sau này, khi tri n khai chương trình, y ban này s xem xét các cương c th v phát tri n và qu n lý tài nguyên. Cơ quan QLTHVB cũng c n ph i xây d ng nhi m v , i ngũ, có ngu n tài chính và ít nh t ph i hoàn thành 3 nhi m v sau: i u ph i liên ngành v phát tri n vùng b và các v n b o t n ngu n • l i; ánh giá môi trư ng và c p phép cho các ho t ng chính trong phát tri n • vùng ven b ; t ư c s tuân th c a các ngành v i các i u l và quy t nh c a • QLTHVB. Có th có thêm m t s nhi m v khác như là xây d ng các d ch v v QLTHVB. S r t h u ích n u trao cho m t B c th tri n khai giai o n l p k ho ch và chi n lư c và B khác th c hi n k ho ch, bao g m c xây d ng và qu n lý chương trình.
12 Câu h i ôn t p chương 1 1. Vì sao c n có m t chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b ? 2. Khái ni m vùng ven b . 3. c tính c a vùng ven b . 4. Các y u t sinh thái c a vùng ven b . 5. Khái ni m v qu n lý t ng h p vùng ven b . 6. Ch c năng c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 7. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 8. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b .
13 Chương 2. CÁC H SINH THÁI VÙNG VEN B I. H sinh thái c a sông 1. Các ki u c a sông C a sông (estuary) là thu v c ven b tương i kín, nơi mà nư c ng t và nư c bi n g p nhau và tr n l n vào nhau. Các c trưng v a m o, l ch s a ch t và i u ki n khí h u t o nên s khác bi t v tính ch t v t lý và hoá h c c a các ki u c a sông. Ki u tiêu bi u nh t là c a sông châu th ven b (coastal plain estuary). Các c a sông thu c ki u này ư c hình thành vào cu i k băng hà mu n, khi nư c bi n dâng lên ng p các châu th sông ven b bi n. Ki u c a sông th hai là v nh n a kín (semi-enclose bay) ho c m phá (lagoon). ây các doi cát song song v i ư ng b hình thành và ngăn c n m t ph n s trao i nư c t bi n. mu i trong các m khác nhau nhi u, ph thu c vào i u ki n khí h u. Ki u c a sông cu i cùng là v nh h p. Các thung lũng này b trũng b i ho t ng băng hà và sau ó b ng p b i nư c bi n. Chúng c trưng b i c a nông làm h n ch trao i nư c trong v nh v i bi n. Các ki u c a sông còn ư c phân chia b ng cơ s khác d a trên xu th bi n thiên c a mu i. Nư c ng t có t tr ng nh hơn nư c bi n, khi g p nhau nư c ng t s n i trên nư c bi n. Chúng s tr n l n khi ti p xúc, quá trình này khác nhau do nhi u y u t . Khi c t nư c th ng ng có mu i cao nh t áy và th p nh t t ng m t, ngư i ta g i là ki u c a sông dương (positive estuary). vùng khô h n, lư ng nư c ng t t sông nh và t c bay hơi cao, hình thành ki u c a sông âm (negative estuary). c trưng c a nó là nư c m n i vào b m t và ôi khi ư c pha loãng b i lư ng nư c ng t nh . Ki u c a sông mang tính ch t mùa (seasonal estuary) hình thành vùng có mùa mưa và mùa khô rõ r t. mu i ây thay i theo th i gian ch không ph i thay i theo không gian. 2. Các c trưng môi trư ng Ch thu lý hoá vùng c a sông thay i trong gi i h n l n làm cho môi trư ng gây ra nhi u áp l c i v i sinh v t. S thay i ch mu i là c trưng cơ b n c a sông và ph thu c vào mùa, a hình, thu tri u và lư ng nư c ng t. H u h t các vùng c a sông u có n n áy bùn. Tr m tích ư c mang n t nư c ng t và nư c bi n. Vai trò c a v t ch t t sông ho c t bi n trong quá trình hình thành n n áy bùn khác nhau gi a các c a sông. Thành ph n cơ h c c a tr m tích cũng b chi ph i b i dòng ch y, nơi dòng ch y m nh, ch t áy thô hơn; còn nơi nư c tĩnh, ch t áy r t m n. Các tai bi n như lũ l i, bão l n có th làm thay i l n c i m tr m tích và gây ch t hàng lo t sinh v t. Nhi t vùng c a sông thay i l n hơn so v i các thu v c ven b lân c n. Bi n thiên c a giá tr này mang tính mùa v và theo i u ki n khí quy n. Nhi t còn khác nhau gi a các t ng nư c. B m t có dao ng cao hơn do trao i v i khí quy n. C a sông ư c t li n che ch n 3 phía, nên nh hư ng t o sóng c a gió ư c gi m thi u và vì v y ch có sóng nh . Ho t ng y u c a sóng t o i u ki n cho n n áy m n hơn, cho phép th c v t có r phát tri n và n n áy n nh. Dòng ch y c a sông do tri u và nư c sông chi ph i. T c dòng ch y m nh nh t t ư c gi a lu ng. m t s vùng nơi c a sông b óng vào mùa khô, s v n chuy n nư c gi m nghiêm tr ng có th d n n ng nư c, hàm lư ng O2 gi m, t o n hoa và cá ch t. H u h t các c a sông u có lư ng nư c ng t ch y ra liên t c t ngu n. M t lư ng nư c ng t v n chuy n ra c a sông tr n l n vào nư c bi n theo m c khác nhau, th tích c a lư ng nư c này ư c t i ra kh i c a sông ho c bay hơi bù cho th tích nư c tương t ch y ra t ngu n. Th i gian c n thi t o kh i nư c ng t ã cho ư c t i ra kh i c a sông ư c g i là th i gian ch y. Kho ng th i gian này
14 có th nh lư ng ư c tính n nh c a h c a sông. Th i gian ch y kéo dài r t quan tr ng cho s duy trì qu n xã sinh v t n i. Do có s lư ng l n v t lơ l ng trong nư c vùng c a sông, ít nh t là vào m t th i kỳ nào ó trong năm, c c a thu v c thư ng r t cao. c có giá tr cao nh t khi lư ng nư c ng t ch y ra nhi u nh t và gi m d n khi ra phía c a, nơi lư ng nư c bi n ưu th . nh hư ng sinh thái chính c a c là làm gi m áng k chi u sáng, vì th gi m quang h p c a th c v t phù du và th c v t áy làm gi m năng su t sinh h c. Trong i u ki n c quá cao, sinh kh i th c v t phù du g n như không có và kh i lư ng v t ch t h u cơ ư c t o thành ch y u b i th c v t bãi l y n i. S hoà tan oxy trong nư c gi m theo quá trình tăng nhi t và mu i. Vì v y lư ng oxy thay i khi các thông s này bi n thiên. các c a sông có sâu l n, thư ng xu t hi n l p ng nhi t vào mùa hè và t n t i s phân t ng mu i. Trong i u ki n ó, trao i khí gi a l p m t giàu oxy và t ng áy sâu di n ra r t kém. Hi n tư ng này cùng v i ho t ng sinh h c tích c c, s trao i nư c ch m gây ra s thi u oxy t ng áy. 3. Qu n xã sinh v t ng v t bi n là nhóm l n nh t vùng c a sông khi xét v phương di n s lư ng loài và ư c x p vào hai phân nhóm. Các ng v t h p mu i (stenohaline) không th ch u ư c s mu i l n hơn 250/00. ây th c s bi n thiên mu i và ch s ng ư c vùng c a sông v i là nh ng ng v t s ng bi n. Phân nhóm r ng mu i (euryhaline) có th thích nghi ư c v i mu i 15 - 180/00, th m chí m t s loài ch u ư c mu i nh t n 50/00. Các loài nư c l hay còn g i là các loài c a sông i n hình, có chu kỳ s ng hoàn toàn mu i trong kho ng t 5-180/00 nhưng không xu t vùng c a sông, s ng ch y u vùng có hi n trong nư c ng t hay nư c bi n th c s . M t s gi ng loài nư c l có th h n ch phân b v phía bi n không ph i vì y u t sinh lý mà do các m i quan h sinh h c như c nh tranh ho c v t d . mu i trên 50/00 và ch s ng ph n Nhóm ng v t nư c ng t không th ch u ư c trên c a sông. Ngoài ra, vùng c a sông còn có nhóm sinh v t quá g m nh ng loài như cá di cư. Chúng có th i qua c a sông trên ư ng n bãi ngoài bi n ho c trong sông. Ví d thông thư ng là cá h i ho c cá chình. M t s sinh v t ch tr i qua m t ph n cu c i trong c a sông, thư ng g p là giai o n u trùng. S lư ng loài ng v t c a sông thư ng nghèo hơn các qu n cư bi n ho c các vùng nư c ng t lân c n. ây là vùng kh c nghi t mà nhi u sinh v t bi n ho c nư c ng t không th ch u ng ư c. Các sinh v t c a sông th c s ch y u có ngu n g c bi n. Sinh v t bi n ch u s gi m mu i t t hơn sinh v t nư c ng t ch u ng mu i tăng, vì v y sinh v t c a sông có ưu th b i ng v t bi n. Tính a d ng kém c a thành ph n loài c a sông ư c gi i thích b i vài lý do. Ý ki n ph bi n nh t cho r ng i u ki n môi trư ng bi n ng ch cho phép nh ng loài v i s chuyên hoá ch c năng sinh lý c bi t thích nghi. Cách gi i thích th hai c p n th i gian a ch t c a quá trình hình thành các c a sông. S t n t i c a chúng không dài khu h c a sông phát tri n y . Lý do cu i cùng có th là do hình thái vùng c a sông kém a d ng nên có ít nơi s ng và có ít loài ng v t. Thành ph n loài th c v t l n c a sông kém phong phú. H u h t các vùng ng p nư c thư ng xuyên u có áy mùn không phù h p rong bám. Hơn n a, nư c c h n ch chi u sáng, vì v y vùng nư c sâu h u như không có th c v t. Vùng tri u và vùng nư c nông cho phép phân b m t s loài rong l c, c bi n và c bi t là th c v t ng p m n vùng nhi t i. T o Silic khá ph phong phú trên các bãi tri u g n bùn vùng c a sông. Chúng có th di ng lên b m t ho c vào trong bùn ph thu c vào chi u sáng. Bùn c a sông cũng là nơi
15 s ng thích h p c a t o lam s i. Vi khu n là thành ph n phong phú c trong nư c và trong bùn, nơi giàu có v t ch t h u cơ. Sinh v t phù du vùng c a sông khá nghèo v thành ph n loài. T o Silic thư ng chi m ưu th trong mùa nóng và th m chí quanh năm m t s khu v c. ng v t phù du cũng nghèo v thành ph n cũng như bi n ng l n theo mùa. Các loài c a sông th c s ch t n t i các c a sông l n và n nh. các c a sông nông, thành ph n ng v t phù du bi n i n hình chi m ưu th . 4. Các quá trình sinh thái Năng su t sinh h c sơ c p vùng c a sông ch y u do t o Silic s ng áy. Tuy nhiên, c a sông l i có m t lư ng l n ch t h u cơ và năng su t th c p cao. Ngu n năng su t sơ c p ch y u ư c cung c p b i th m th c v t vùng tri u bao quanh c a sông. Ngoài ra, c a sông còn nh n v t ch t h u cơ t sông và t bi n v i lư ng áng k . Vùng c a sông có r t ít ng v t ăn th c v t và vì v y, v t ch t có ngu n g c th c v t ph i ư c phân hu thành mùn b i vào chu i th c ăn. Quá trình này có s tham gia c a vi khu n. Mùn bã h u cơ l ng ng hình thành n n áy giàu vi khu n và t o. ây là nh ng ngu n th c ăn quan tr ng cho các ng v t ăn mùn bã và ch t lơ l ng. V phương di n ngu n th c ăn, khái ni m mùn bã ư c hi u v i nghĩa r ng bao g m các mãnh h u cơ, vi khu n, t o và th m chí c ng v t ơn bào. Lương v t ch t h u cơ r t giàu c a sông, có th t giá tr 110 mg/l cao hơn nhi u so v i vùng bi n ngoài 1-3 mg/l. Năng su t sơ c p c a c t nư c th p, nghèo ng v t ăn th c v t và s phong phú c a mùn bã cho th y mùn bã là cơ s c a chu i th c ăn c a sông. Tuy nhiên, i u này không có nghĩa là t t c ng v t ăn mùn bã có th tiêu hoá các mãnh h u cơ. H u như chúng ch tiêu hoá vi khu n và các vi sinh v t khác s ng trên các mãnh h u cơ và bài ti t nguyên v n các m nh này. Nhìn chung, nh giàu dinh dư ng và tương i ít các v t d , c a sông tr thành nơi nuôi dư ng u trùng c a nhi u loài ng v t mà khi trư ng thành chúng s ng vùng khác. ây cũng là bãi ki m ăn c a nhi u loài ng v t di cư. Bên c nh ó, nh s b o v t nhiên c a m phá và vùng c a sông mà nó có giá tr l n cho s phát tri n c ng và c ng bi n, ti p n là các khu công nghi p và dân cư lân c n. C a sông cũng ư c xem như là môi trư ng ti p nh n các lo i rác th i công nghi p và sinh ho t dân cư. Ho t ng ánh b t th y s n thư ng d a trên h sinh thái c a sông m phá. Cu i cùng thì c a sông, m phá còn ư c s d ng cho m c ích ngh ngơi, du l ch gi i trí. II. H sinh thái vùng tri u Vùng tri u là vùng không ng p nư c m t kho ng th i gian trong ngày v i các y u t t nhiên thay i do nư c và không khí chi ph i. Qu n xã sinh v t thích nghi môi trư ng này và s liên k t gi a sinh v t và môi trư ng t o nên h sinh thái vùng tri u. 1. Môi trư ng vùng tri u Thu tri u là y u t quan tr ng nh t tác ng lên m i sinh v t vùng tri u. Thi u s ho t ng c a thu tri u v i s lên xu ng theo chu kỳ c a m c nư c bi n h sinh thái này s không t n t i và các y u t khác h t b chi ph i. Có ba ch thu tri u khác nhau g m nh t tri u, bán nh t tri u và h n h p tri u. cao thu tri u khác nhau t ngày này sang ngày khác do so sánh gi a v trí m t tr i và m t trăng. Thu tri u cùng v i th i gian có th nh hư ng tr c ti p lên s t n t i và c u trúc qu n xã sinh v t vùng tri u. nh hư ng u tiên là th i gian vùng tri u phơi ra không khí và th i gian ng p nư c. Trong th i gian phơi bãi, sinh v t ph i ch u ng s dao ng nhi t l n và d b m t nư c. Do h u h t sinh v t vùng tri u ph i ch ng p nư c m i b t m i, th i gian phơi bãi càng dài cơ h i ki m ăn và tích lu năng lư ng càng ng n. ng th c v t khác nhau v kh năng ch ng ch u v i th i gian phơi bãi và s chuyên hóa này là m t trong nh ng lý do t o
16 nên s phân vùng phân b . nh hư ng th hai lên i s ng sinh v t là th i gian phơi bãi vào ban ngày. Tri u th p vùng nhi t i di n ra lúc tr i t i thu n l i hơn i v i sinh v t do nhi t th p hơn và ít m t nư c hơn. Thu tri u là chu kỳ có th d báo trư c và hình thành nh p i u c a nhi u loài sinh v t. Nh p i u này liên quan n các quá trình sinh s n, dinh dư ng,... Nh c trưng v t lý, môi trư ng nư c, nh t là các thu v c l n như i dương có bi n thiên nhi t không l n. Gi i h n nhi t bi n hi m quá ngư ng gây ch t i v i sinh v t. Tuy nhiên, vùng tri u thư ng ph i ch u ch nhi t c a không khí. Trong th i gian khác nhau, nhi t có th vư t quá ngư ng gây ch t ho c có nh hư ng gián ti p làm cho sinh v t suy y u và không th duy trì ho t ng bình thư ng. Sóng bi n nh hư ng n các cá th và qu n th sinh v t vùng tri u nhi u hơn các thu v c khác. Tác ng u tiên v i sinh v t là p v ho c xé nát v t th . S ch u sóng là gi i h n phân b c a các sinh v t không thích nghi sóng và là nhu c u i v i các sinh v t ưa sóng. Sóng còn có tác ng m r ng vùng tri u nh y nư c lên cao so v i cao c a tri u. Nh v y, nhi u sinh v t có th s ng cao hơn vùng có sóng so v i vùng che ch n trong cùng m t m c tri u. mu i vùng cũng thay i l n. Khi tri u th p, mưa l n ho c dòng nư c t t li n làm gi m mu i, có th làm ch t sinh v t do kh năng ch ng ch u h n ch c a chúng. 2. Thích nghi c a sinh v t vùng tri u Các sinh v t vùng tri u ch y u có ngu n g c bi n. S thích nghi cơ b n là tránh s c ép c a i u ki n khí quy n. S m t nư c là quá trình di n ra ngay sau khi sinh v t bi n ra kh i môi trư ng nư c. Sinh v t vùng tri u s ng sót ư c khi phơi bãi khi s m t nư c m c t i thi u ho c c u t o cơ th thích nghi v i s m t nư c trong m t th i gian nh t nh. Cơ ch ơn gi n nh t là tr n ch y trong các hang h c, rãnh ho c tìm nơi trú n vùng m ư t ph rong t o. Rong bi n ch u ng s m t nư c nh c u t o mô. Sau khi b khô do tri u rút, chúng nhanh chóng l y nư c và ph c h i ho t ng bình thư ng lúc tri u lên. Nhi u ng v t vùng tri u có cơ ch thích nghi khác thông qua c u trúc, t p tính ho c c hai. thích nghi v i nhi t dao ng l n, sinh v t vùng tri u ph i duy trì cân b ng nhi t trong cơ th . Sinh v t tránh nhi t cao b ng cách gi m s tăng nhi t t môi trư ng nh kích thư c cơ th l n hơn. Kích thư c l n có nghĩa là vùng b m t ti p xúc trên th tích nh hơn và vùng thoát nhi t nh hơn. Nh m ch ng l i tác ng cơ h c c a sóng, nhi u sinh v t s ng c nh vào n n áy như hà, h u,... M t s sinh v t khác có cơ quan bám t m th i nhưng v ng ch c và v n ng h n ch như ví d v tơ bám c a v m. V dày ho c th p và d t cũng là m t cách ch ng sóng. H u h t sinh v t vùng tri u có cơ quan hô h p thích nghi v i h p th O2 t nư c. Chúng có xu th d u b m t hô h p trong khoang kín ch ng khô. M t s ng v t thân m m có mang trong màng áo và ư c v b o v . Các thân m m tri u cao gi m mang và hình thành khoang áo v i nhi u mao m ch có ch c năng như ph i h p thu khí. b o toàn O2 và nư c, h u h t ng v t n m yên l ng khi tri u rút. Cá vùng tri u c trưng b i hô h p qua da do tiêu gi m mang và n y n nhi u m ch máu trên da. ng v t vùng tri u trên n n áy c ng ch ki m ăn khi ng p tri u. i u này úng v i t t c các nhóm ăn th c v t, ăn l c, ăn mùn bã và ăn th t. Sinh v t s ng trên n n áy m m có th ki m ăn khi tri u th p nh trong áy có nư c. S thay i mu i l n là m t s c ép cho sinh v t vùng tri u b i l h u h t sinh v t vùng tri u không có kh năng thích nghi t t như sinh v t c a sông. Chúng không có cơ ch ki m soát hàm lư ng mu i trong d ch cơ th . Do v y chúng là sinh v t có kh năng th m th u. Chính vì v y, mưa l n có th gây ra nh ng tai bi n l n.
17 Do r t nhi u sinh v t vùng tri u s ng nh cư ho c s ng bám, tr ng ã th tinh và u trùng c a chúng ph i trôi n i t do như sinh v t n i phát tán. Do v y, chu trình sinh s n c a h u h t các sinh v t này ph i ng b v i chu kỳ tri u nào ó b o m hi u s u t t h tinh. Ví d v m Mytilus edilis thành th c sinh d c trong th i kỳ tri u cư ng và tr ng vào th i kỳ tri u ki t sau ó. 3. c trưng c a các lo i bãi tri u Bãi tri u á: So v i các lo i bãi tri u, b tri u á, c bi t vùng ôn i có nhi u sinh v t có kích thư c l n cư trú và t tính a d ng v thành ph n loài ng th c v t cao nh t. c trưng n i b t t t c bãi tri u á là s phân vùng c a sinh v t t c hình thành các dãi theo chi u ngang rõ r t. Bãi tri u cát: y u t môi trư ng quan tr ng nh t chi ph i i s ng sinh v t các bãi tri u cát là không ư c che ch n sóng bi n và m i liên quan c a nó n h t và d cc a bãi. Sóng gây ra s di chuy n c a bãi, làm n n áy không n nh. Sinh v t có hai con ư ng thích nghi, chúng có th vùi vào cát sâu l n hơn nơi mà tr m tích không còn b sóng xô y. Kh năng này ư c quan sát th y các loài sò. Cách thích nghi th hai là t c vùi nhanh c a m t s ng v t thu c nhóm giun, giáp xác. Bãi tri u bùn: s phân bi t gi a bãi tri u cát và bãi tri u bùn là không rõ ràng. Vùng tri u càng ư c che ch n càng có tr m tích m n hơn và tích lu nhi u ch t h u cơ hơn. áy bùn cũng là c trưng c a h sinh thái c a sông và qu n xã sinh v t c a hai h có nh ng nét tương ng. Bãi tri u bùn ch xu t hi n vùng ư c che ch n, không b sóng v như trong các v nh kín, m và c bi t là c a sông. Bãi tri u bùn tích lu nhi u ch t h u cơ, t o nên ti m năng th c ăn l n cho sinh v t. Sinh v t s ng bãi tri u bùn ch y u thu c nhóm s ng trong áy v i các ng, hang thông lên b m t. Ki u dinh dư ng ưu th trong môi trư ng này là ăn ch t l ng ng và ch t lơ l ng. 4. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u H sinh thái vùng tri u có vai trò r t quan tr ng trong h sinh thái nư c m n, bao g m các ch c năng sau: Là nơi cư trú, sinh s ng c a các loài sinh v t bi n, như các loài hai m nh v , các • loài rong t o,... Là nơi cung c p ngu n l i kinh t và cũng là nơi di n ra s trao i v t ch t, năng • lư ng, t o nên ngu n sinh kh i l n trong h sinh thái; Là nơi cung c p năng su t sơ c p cho vùng c a sông, ch y u là th m th c v t bao • quanh c a sông, làm tăng s a d ng vùng c a sông; H sinh thái vùng tri u góp ph n vào vi c i u hòa khí h u nh vào s hình thành • các th m th c v t, ngoài ra th m th c v t còn góp phân hình thành nên h sinh thái r ng ng p m n; Ch c năng quan tr ng c a h sinh thái vùng tri u óng vai trò quan tr ng trong • chu trình dinh dư ng cũng như góp ph n hình thành các khu du l ch, khu vui chơi gi i trí cho con ngư i. H sinh thái vùng tri u có vai trò quan tr ng, to l n trong vi c duy trì và b o v tính a d ng sinh h c. Có th nói r ng, vùng tri u là ngu n g c, là n n t ng cho vi c hình thành và phát tri n các h sinh thái vùng ven b . Do v y, c n ph i có chính sách h p lý trong vi c qu n lý cũng như khai thác tài nguyên vùng tri u, t ó có s khai thác úng m c ngu n l c to l n này góp ph n thúc y n n kinh t vùng bi n m t cách b n v ng.
18 III. H sinh thái r ng ng p m n 1. Phân b và c trưng môi trư ng R ng ng p m n (mangroves) là thu t ng mô t m t h sinh thái thu c vùng nhi t i và c n nhi t i hình thành trên n n các th c v t vùng tri u v i t h p ng, th c v t c trưng. Trong h sinh thái này, các ng, th c v t, vi sinh v t trong t và môi trư ng t nhiên ư c liên k t v i nhau thông qua thông qua quá trình trao i và ng hoá năng lư ng. Các quá trình n i t i như c nh năng lư ng, tích lu sinh kh i, phân hu v t ch t h u cơ và chu trình dinh dư ng ch u nh hư ng m nh m b i các nhân t bên ngoài g m cung c p nư c, thu tri u, nhi t và lư ng mưa. Theo l ch s ti n hoá, th c v t ng p m n có l ã hình thành t các th c v t s ng trên c n d n d n thích nghi v i i u ki n ng p m n qua các t bi n ti n và bi n lùi. T ng di n tích r ng ng p m n trên th gi i lên n trên 16 tri u ha trong ó có hơn 6 tri u ha thu c Châu Á nhi t i và kho ng 3,5 tri u ha thu c châu Phi. t ng p nư c r t quan tr ng cho s t n t i và phát tri n c a h sinh thái. Thành ph n cơ h c tr m tích cũng nh hư ng tr c ti p lên thành ph n loài và tăng trư ng c a cây ng p m n. Các h p ph n sét, bùn, cát cùng v i kích thư c h t i u khi n tính th m nư c c a t, chi ph i mu i và lư ng nư c trong t. thích nghi, các th c v t ng p m n có c u t o r r t a d ng và c bi t nh m giúp chúng bám ch t vào n n áy. C u trúc c a r còn có tác d ng tăng cư ng trao i khí và thúc y quá trình l ng ng phù sa. Ngu n nư c cung c p cho ng, th c v t r ng ng p m n ph thu c vào t n s và kh i lư ng c a các t tri u cũng như nư c ng t ch y t i và lư ng b c hơi c a khí quy n. Cây ng p m n có kh năng thích nghi v i môi trư ng nư c m n nh có c u t o nh m gi m s thoát hơi nư c như lá dày có lông che ph ho c l thoát khí n m m t dư i lá, nhi u mô tích lu nư c trong cây và nh áp su t th m th u c a t bào, cây luôn cao hơn dung d ch nư c trong t (thư ng cách bi t t 7-9 atmosphe). Ngoài ra, cây ng p m n còn có cơ ch lo i b lư ng mu i quá nhi u trong lá sau khi thoát hơi nư c. M t s loài có tuy n bài ti t mu i tr c ti p qua b m t lá. Các loài khác có th phát tri n mô tích nư c h bì pha loãng n ng mu i. Tuy nhiên, trong i u ki n thi u nư c ng t b sung thì n ng mu i trong t có th vư t quá s c ch u ng sinh lí c a các loài th c v t. Khi ó, th m th c v t s tr nên kém phát tri n. S phát tri n t t nh t c a h sinh thái r ng ng p m n t ư c nh ng nơi mà vùng tri u cao ư c cung c p nư c ng t thư ng xuyên nh lư ng mưa cao hơn lư ng b c hơi, nhi u nư c ng t th m t vùng n i a ho c có ngu n nư c u ngu n phong phú. R ng ng p m n phát tri n t t nh t nh ng vùng có n ng mu i thích h p nh t n m trong kho ng 15-250/00, tuy nhiên, kho ng thích nghi cũng khác nhau l n gi a các loài. Cung c p dinh dư ng cho cây r t quan tr ng trong vi c duy trì h sinh thái r ng ng p m n. Ngu n khoáng vô cơ t bên ngoài ư c ưa vào h b ng quá trình trao i nư c t sông và bi n ho c nh gió cu n b bi n. S phân hu ch t h u cơ do vi sinh v t k t h p v i ho t ng c a nh ng ng v t l n hơn ( c bi t là cua) t o ra ch t dinh dư ng dư i d ng dung d ch vô cơ. S ch bi n ch t dinh dư ng n i t i này làm cho ch t dinh dư ng ư c b o t n trong h . 2. C u trúc và ch c năng Thành ph n cây ng p m n ư c phân chia làm hai nhóm g m cây ng p m n ch y u (true mangroves) và cây tham gia r ng ng p m n (associate mangroves). H th c v t trong r ng ng p m n ông Nam Á a d ng nh t th gi i v i 46 loài ch y u thu c 17 h và 158 loài tham gia r ng ng p m n thu c 55 h . Vi t Nam ã ghi nh n 35 loài ch y u và 40 loài tham gia r ng ng p m n. Ngoài thành ph n ch o là cây ng p m n, t h p ng th c v t trong h r t a d ng. M t s sinh v t s ng trong r ng ng p m n ch m t giai o n trong vòng i ho c dùng r ng ng p m n như m t qu n cư t m th i. Thành ph n sinh v t s ng thư ng xuyên trong h và có vai trò sinh thái quan tr ng g m vi khu n, n m, t o, ài tiên, dương x ,
19 a y, cây m t và hai lá m m, ng v t nguyên sinh, ru t khoang, s a lư c, giun, giáp xác, côn trùng, thân m m, da gai, h i quì, cá, bò sát, lư ng thê, chim và thú. Ch c năng c a h sinh thái r ng ng p m n liên quan n dòng năng lư ng và chu trình v t ch t có th tóm t t như sau: Lá c a cây ng p m n s d ng năng lư ng m t tr i chuy n hoá khí CO2 thành các • h p ph n h u cơ nh quang h p. Các ch t này cùng ch t dinh dư ng t t cung c p v t li u thô cho cây sinh trư ng. Lá r ng và th i r a phóng thích carbon và dinh dư ng cho các sinh v t trong h s d ng. Mùn bã t lá ư c phân hu b i n m và vi khu n ho c tr thành th c ăn cho cua nh . ng v t thân m m cua, tôm, cá ăn v t ch t h u cơ ư c phân hu và n lư t chúng là th c ăn cho các ng v t l n hơn. Ch t dinh du ng phóng thích vào nư c cũng là ngu n v t ch t nuôi s ng cây ng p m n, sinh v t n i và rong. Mùn bã h u cơ còn óng góp nâng cao năng su t sinh h c vùng ven b và bi n khơi. R ng ng p m n là ngôi nhà c a vô s sinh v t trên c n và dư i nư c. Cá s u và r n • bi n vào r ng ng p m n ki m ăn. H u h t các loài cá u tr i qua m t ph n trong vòng i c a mình r ng ng p m n. Các loài giáp xác (hà, tôm, cua) th c s phong phú. Nhi u loài thân m m thư ng ư c g p g c c a cây ng p m n. Nhi u loài chim n r ng ng p m n theo mùa ki m ăn ho c trú n và có th hình thành nh ng àn l n. Hàng lo t tôm cá tr i qua giai o n u trùng trong r ng ng p m n và ra khơi khi trư ng thành. M t s ng v t như cua l i s ng ch y u r ng ng p m n và ch i ra bi n khi sinh s n. 3. T m quan tr ng Công d ng c a các loài th c v t r t a d ng. T l các loài ư c s d ng so v i t ng s loài r t l n. ã t lâu các loài th c v t này ã cung c p nh ng nhu c u c p thi t hàng ngày như g xây d ng, lá l p nhà, th c ph m, ch t t, th c ăn gia súc,... Vi t Nam, trong s 51 loài th c v t ã ư c th ng kê ch m t s loài ít giá tr , còn thì có th x p vào các nhóm ch y u sau: 30 loài cây cho g , than, c i • 14 loài cây cho tamin • 24 loài cây làm phân xanh • 21 loài cây dùng làm thu c • 9 loài cây ch th cánh ki n • 21 loài cây cho m t nuôi ong • 1 loài cho nh a s n xu t nư c gi i khát, ư ng, c n • Ngoài ra còn có m t s loài cây s d ng cho công nghi p như lie làm nút chai, c t mũ, cho s i. Cũng còn m t s công d ng chưa ư c chú ý như làm gi y, ván ép,... L i ích c a r ng ng p m n mang l i không ch là nh ng s n ph m tr c ti p có th khai thác ư c mà còn bao g m nhi u tác d ng gián ti p. M t khi r ng ng p m n hình thành, mùn bã do lá và các b ph n khác c a cây r ng xu ng ư c vi sinh v t phân hu là ngu n th c ăn quan tr ng cho nhi u ng v t nư c. M t khác, r ng v i h th ng r ch ng ch t ã gi phù sa, t o ra môi trư ng s ng thích h p cho nhi u loài ng v t áy. R ng ng p m n óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh dư ng, là ngu n cung c p ch t h u cơ tăng năng su t vùng ven bi n, là nơi sinh , nuôi dư ng ho c nơi s ng lâu dài cho nhi u loài h i s n có giá tr như tôm, cá, cua, sò,...
20 Nhi u k t qu nghiên c u cho th y r ng vi c ánh b t thu s n cho năng su t cao ch y u các vùng nư c sông, ven b , c a sông có r ng ng p m n. Có th gi i thích: vùng này là nơi t p trung ch t dinh dư ng do sông mang t n i a ra và do nư c tri u mang t bi n vào. i u áng quan tâm là gi ng tôm, cua, cá trong r ng ng p m n r t phong phú. So sánh thành ph n các loài cá và tôm trong m t vùng có r ng ng p m n vào các mùa v trong năm, u th y lư ng u trùng c a chúng cao hơn h n vùng t, cát ngoài bi n và vùng có c bi n. T ó rút ra nh n xét r ng ng p m n là nơi nuôi dư ng chính cho u trùng c a tôm, cua và m t s loài sò, cá khác. Do ó kênh r ch trong r ng ng p m n là nơi cung c p ngu n gi ng ch y u cho ngh nuôi h i s n. R ng ng p m n có tác ng n i u hoà khí h u trong vùng Blasco (1975) nghiên c u khí h u và vi khí h u r ng, ã có nh n xét: các qu n xã r ng ng p m n là m t tác nhân làm cho khí h u d u mát hơn, gi m nhi t t i a và biên nhi t. Trên th gi i có r t nhi u ví d i n hình v vi c m t r ng ng p m n kéo theo s thay i vi khí h u c a khu v c. Sau khi th m th c v t không còn thì cư ng b c hơi nư c tăng làm cho m n c a nư c và t tăng theo. Có nơi, sau khi r ng ng p m n b phá hu , t c gió c a khu v c tăng lên t ng t, gây ra hi n tư ng sa m c hoá do hi n tư ng cát di chuy n vùi l p kênh r ch và ng ru ng. T c gió tăng lên gây ra sóng l n làm v ê p, xói l b bi n. M t r ng ng p m n s nh hư ng n lư ng mưa c a ti u khu v c. S phát tri n c a r ng ng p m n và m r ng di n tích t b i là hai quá trình luôn luôn i kèm nhau, tr m t s trư ng h p c bi t. Nhìn chung, nh ng bãi b i có i u ki n th như ng, khí h u phù h p, có ngu n gi ng và ư c b o v u có cây r ng ng p m n. Các d i r ng ng p m n u có th th y trên t bùn m m, t sét pha cát, cát và ngay c trên các v a san hô. nh ng vùng t m i b i có m n cao thư ng phân b các th c v t tiên phong thu c chi m m, b n i. 4. Hi n tr ng r ng ng p m n Trên th gi i có kho ng 16.670.000 ha r ng ng p m n v i hơn 100 loài cây, trong ó Châu Á nhi t i và Châu Úc là 8.487.000 ha và Châu Phi nhi t i là 3.402.000 ha. Hai nư c có di n tích r ng ng p m n l n nh t là Indonesia và Brazil. các nư c ông Nam Á như Malaysia, Philippines, Thái Lan, Vi t Nam,... r ng ng p m n cũng phát tri n vì nơi ây có nhi u i u ki n thu n l i như nhi t cao, ít bi n ng, lư ng mưa d i dào, bãi l y r ng, giàu ch t bùn và phù sa. Hi n nay, do dân s gia tăng quá nhanh, nh t là các nư c kém phát tri n, r ng ng p m n b khai thác quá m c dùng trong sinh ho t hay trong các m c ích kinh t khác, do v y mà di n tích r ng ng p m n trên th gi i b thu h p d n. R ng ng p m n t nhiên ch còn l i m t s qu c gia. M t s nư c cũng ã thành l p các vư n Qu c gia, Khu b o t n tài nguyên thiên nhiên, Khu b o v các loài ng th c v t, nơi nghiên c u, h c t p, du l ch trong r ng ng p m n. Vi t Nam v i b bi n dài 3200 km v i nhi u c a sông giàu phù sa, nên r ng ng p m n sinh trư ng t t, c bi t là bán o Cà Mau. Trong th i gian qua, cùng v i s phát tri n vùng ven b , di n tích r ng ng p m n trong c nư c ã b gi m sút nghiêm tr ng, trong ó ho t ng chuy n i r ng ng p m n sang s n xu t nông nghi p và nuôi tôm h u h t các t nh ven bi n ã làm r ng ng p m n nư c ta b nh hư ng nhi u nh t. N u như năm 1943, r ng ng p m n c a Vi t Nam còn che ph n 400.000 ha, năm 1982 còn kho ng 252.000 ha thì năm 2002 ch còn l i trên 155.000 ha. Bên c nh nguyên nhân l n do b M r i ch t c hoá h c, vi c khai hoang s n xu t nông nghi p và phá r ng chuy n sang nuôi tr ng thu s n ã óng góp không nh vào xu hư ng suy thoái này.