Sâu bệnh hại cây ăn trái

Chia sẻ: Bắc Kiều Phong Phong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:63

Thêm vào BST

Báo xấu

455
lượt xem 190
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sâu bệnh hại cây ăn trái. Trong chiều hướng nâng cao hiệu quả sản xuất nông nghiệp, cải thiện môi trường và tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển công nghiệp chế biến trên cơ sở khai thác một cách hợp lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên cũng như nguồn nhân lực dồi dào ở nông thôn, việc phát triển các vườn cây ăn trái giữ một vai trò đặc biệt quan trọng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sâu bệnh hại cây ăn trái

NguyÔn v¨n huúnh - vâ thanh hoµng S©u, bÖnh h¹i c©y ¨n tr¸i (In lÇn thø hai) Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp
Biªn so¹n C«n trïng: NguyÔn V¨n Huúnh (chñ biªn) Ph. D. C«n trïng häc BÖnh c©y: Vâ Thanh Hoµng M. Sc. Th¶o méc bÖnh häc H×nh ¶nh: TrÇn V¨n Hai Phã tiÕn sÜ C«n trïng häc Lª TÊn lîi Kü s− N«ng häc Khoa N«ng häc Tr−êng §¹i häc CÇn Th¬ 2
Môc lôc Lêi giíi thiÖu.............................................................................................................................8 §Æc ®iÓm sinh th¸i cña s©u bÖnh h¹i c©y ¨n tr¸i vµ chiÕn l−îc phßng trÞ...........................9 A. §Æc ®iÓm vµ ph©n bè .......................................................................................................9 B. ChiÕn l−îc phßng trÞ.......................................................................................................10 1. Kü thuËt canh t¸c .......................................................................................................10 2. Thuèc ho¸ häc............................................................................................................11 3. Thiªn ®Þch ..................................................................................................................11 4. Pheromone .................................................................................................................11 A. S©u ¨n h¹i.....................................................................................................................12 Cam quýt .............................................................................................................................12 S©u ®ôc lßn l¸ cam:.........................................................................................................12 Bä xÝt cam:......................................................................................................................12 S©u ®ôc vá tr¸i: ...............................................................................................................13 B−ím chÝch tr¸i...............................................................................................................13 S©u xanh ¨n l¸ cam .........................................................................................................14 S©u cuèn l¸......................................................................................................................14 RÇy chång c¸nh ..............................................................................................................15 RÖp cam ..........................................................................................................................16 RÖp b«ng.........................................................................................................................16 RÖp dÝnh..........................................................................................................................16 NhÖn ®á...........................................................................................................................17 Gißi ®ôc tr¸i ....................................................................................................................17 Xoµi .....................................................................................................................................18 RÇy b«ng xoµi.................................................................................................................18 S©u ¨n b«ng.....................................................................................................................18 S©u ®ôc cµnh ...................................................................................................................18 Bï xÌ ®ôc th©n ................................................................................................................19 Gißi ®ôc tr¸i ....................................................................................................................19 RÖp b«ng (hä Pseudococcidae, Homoptera)...................................................................19 GhÎ xoµi..........................................................................................................................19 3
æi, mËn vµ t¸o .....................................................................................................................20 Gißi ®ôc tr¸i ....................................................................................................................20 RÖp b«ng.........................................................................................................................20 S©u ®ôc tr¸i .....................................................................................................................20 RÖp dÝnh..........................................................................................................................21 Sa-P«-Chª vµ vó s÷a ............................................................................................................21 S©u ®ôc b«ng...................................................................................................................21 S©u ®ôc tr¸i .....................................................................................................................21 RÖp b«ng.........................................................................................................................22 Bï xÌ ®ôc cµnh................................................................................................................22 §u ®ñ ...................................................................................................................................22 NhÖn ®á...........................................................................................................................22 RÖp s¸p ...........................................................................................................................23 Gißi ®ôc tr¸i ....................................................................................................................23 Nh·n vµ ch«m ch«m............................................................................................................23 Bä sÝt n©u ........................................................................................................................23 Bä xÝt nh·n......................................................................................................................24 V¹t sµnh ..........................................................................................................................24 S©u ®ôc g©n l¸ nh·n ........................................................................................................24 S©u ®ôc ngän nh·n..........................................................................................................24 S©u ¨n b«ng.....................................................................................................................25 RÖp b«ng.........................................................................................................................25 Chuèi ...................................................................................................................................25 Sïng ®ôc gèc...................................................................................................................25 S©u cuèn l¸......................................................................................................................25 RÖp chuèi........................................................................................................................26 S©u rãm ¨n l¸ ..................................................................................................................26 S©u n¸i ¨n l¸....................................................................................................................26 SÇu riªng vµ mÝt ...................................................................................................................26 S©u ®ôc tr¸i .....................................................................................................................26 RÇy b«ng.........................................................................................................................27 Bä rÇy ¨n b«ng................................................................................................................28 S©u ®ôc th©n....................................................................................................................28 S©u ¨n l¸..........................................................................................................................28 4
B. BÖnh h¹i.........................................................................................................................33 Cam quýt .............................................................................................................................33 Thèi gèc ch¶y mñ ...........................................................................................................33 Vµng rông l¸ - Thèi rÔ ....................................................................................................33 Vµng l¸ g©n xanh (Greening) (H×nh 18b).......................................................................34 Tristeza ...........................................................................................................................35 NÊm hång .......................................................................................................................36 LoÐt do ............................................................................................................................36 GhÎ nh¸m........................................................................................................................37 §èm ®en tr¸i ...................................................................................................................37 Lâm vá tr¸i .....................................................................................................................37 Th¸n th−..........................................................................................................................38 Bß hãng...........................................................................................................................38 ChÕt c©y con ...................................................................................................................38 §èm bß hãng ..................................................................................................................39 §èm rong........................................................................................................................39 §èm ®ång tiÒn trªn th©n .................................................................................................39 ThiÕu kÏm .......................................................................................................................39 ThiÕu Ma-Nhª (Mg) .......................................................................................................40 ThiÕu Mangan (Mn)........................................................................................................40 Thèi tr¸i sau thu ho¹ch ...................................................................................................40 Xoµi .....................................................................................................................................41 Th¸n th−..........................................................................................................................41 Ch¸y l¸............................................................................................................................41 §èm l¸ ............................................................................................................................41 Bß hãng...........................................................................................................................41 Kh« dät ...........................................................................................................................42 PhÊn tr¾ng .......................................................................................................................42 Mèc hång........................................................................................................................42 §èm vi khuÈn .................................................................................................................42 §èm rong ®á...................................................................................................................43 §Þa y ...............................................................................................................................43 Chïm gëi ........................................................................................................................43 Thèi ®en tr¸i....................................................................................................................43 Mèc ®en tr¸i....................................................................................................................44 Thèi r÷a tr¸i ....................................................................................................................44 5
æi.........................................................................................................................................44 HÐo kh«...........................................................................................................................44 Th¸n th−..........................................................................................................................44 LoÐt th©n .........................................................................................................................45 §èm l¸ ............................................................................................................................45 §èm rong........................................................................................................................45 ThiÕu kÏm .......................................................................................................................45 Thèi n©u tr¸i....................................................................................................................45 Thèi tr¸i sau thu ho¹ch ...................................................................................................46 T¸o.......................................................................................................................................46 PhÊn tr¾ng .......................................................................................................................46 GhÎ t¸o............................................................................................................................46 Thèi cæ rÔ........................................................................................................................47 Thèi tr¸i ..........................................................................................................................47 Thèi nhòn tr¸i .................................................................................................................47 Thèi ®en tr¸i....................................................................................................................47 Sa-p«-chª vµ vó s÷a .............................................................................................................48 §èm l¸ ............................................................................................................................48 Th¸n th− ..........................................................................................................................48 §èm rong........................................................................................................................48 Thèi tr¸i ..........................................................................................................................48 Thèi môc rÔ - chÕt c©y ....................................................................................................49 Thèi kh« tr¸i vó s÷a ........................................................................................................49 §u ®ñ ...................................................................................................................................49 §èm vßng (Papaya Ringspot).........................................................................................49 PhÊn tr¾ng .......................................................................................................................49 §èm l¸ ............................................................................................................................50 Ch¸y l¸............................................................................................................................50 Thèi gèc ..........................................................................................................................50 Kh¶m (Papaya Mosaic Virus).........................................................................................50 TuyÕn trïng.....................................................................................................................51 Thèi tr¸i ..........................................................................................................................51 Th¸n th− tr¸i....................................................................................................................51 Thèi tr¸i cã nhiÒu nguyªn nh©n ......................................................................................51 Nh·n vµ ch«m ch«m............................................................................................................52 §èm rong........................................................................................................................52 6
§èm bß hãng ..................................................................................................................52 Kh« ch¸y hoa ..................................................................................................................52 §èm ®ång tiÒn (§Þa y)....................................................................................................52 Thèi tr¸i nh·n..................................................................................................................53 PhÊn tr¾ng .......................................................................................................................53 §èm mèc xanh - Mèc x¸m.............................................................................................53 Chuèi ...................................................................................................................................53 HÐo rò Panama................................................................................................................53 §èm l¸ Sigatoka..............................................................................................................54 Säc ®en............................................................................................................................54 §èm l¸ Cordana..............................................................................................................54 §èm ®en .........................................................................................................................55 HÐo rò Moko...................................................................................................................55 Chïn ®ät (Bunchy top)....................................................................................................55 TuyÕn trïng ®ôc rÔ..........................................................................................................56 Th¸n th− tr¸i....................................................................................................................56 Thèi cuèng quµy chuèi ...................................................................................................56 Thèi ®Çu tr¸i non.............................................................................................................57 Th©m kim tr¸i .................................................................................................................57 SÇu riªng vµ mÝt ...................................................................................................................57 Th¸n th−..........................................................................................................................57 Thèi gèc ch¶y mñ ...........................................................................................................58 Thèi rÔ.............................................................................................................................58 Mèc hång........................................................................................................................58 Thèi hoa vµ tr¸i non mÝt..................................................................................................58 7
Lêi giíi thiÖu Trong chiÒu h−íng n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, c¶i thiÖn m«i tr−êng vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn c«ng nghiÖp chÕ biÕn trªn c¬ së khai th¸c mét c¸ch hîp lý c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn còng nh− nguån nh©n lùc dåi dµo ë n«ng th«n, viÖc ph¸t triÓn c¸c v−ên c©y ¨n tr¸i gi÷ mét vai trß ®Æc biÖt quan träng. ChÝnh v× vËy mµ tõ khi cã chñ tr−¬ng cña Nhµ n−íc vÒ viÖc ®a d¹ng ho¸ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn kinh tÕ ®åi v−ên, phong trµo c¶i t¹o v−ên t¹p, còng nh− thiÕt lËp c¸c v−êng c©y ¨n tr¸i ®Æc s¶n ®· ph¸t triÓn nhanh chãng ë tÊt c¶ c¸c tØnh. Sù ph¸t triÓn trªn qui m« lín c¸c v−ên chuyªn canh c©y ¨n tr¸i ngoµi nh÷ng lîi Ých to lín thu ®−îc, ®· lµm ph¸t sinh nhiÒu vÊn ®Ò kü thuËt cÇn ®−îc gi¶i quyÕt, trong sè ®ã vÊn ®Ò cã yªu cÇu cÊp thiÕt hµng ®Çu lµ phßng trõ s©u bÖnh h¹i c©y ¨n tr¸i. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ s©u bÖnh trªn c©y ¨n tr¸i ë n−íc ta trong thêi gian dµi cßn rÊt h¹n chÕ; trong khi ®ã th× cïng víi sù më réng diÖn tÝch trång c©y ¨n tr¸i, møc ®é thiÖt h¹i do s©u, bÖnh g©y ra ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long lµ mét c¶nh b¸o ®èi víi c¸c nhµ lµm v−ên còng nh− c¸c nhµ khoa häc trong lÜnh vùc nµy. §Ó gãp phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trªn, tiÕn sÜ NguyÔn V¨n Huúnh vµ kü s− Vâ Thanh Hoµng cïng c¸c céng t¸c viªn vÒ h×nh ¶nh ®· cã nhiÒu cè g¾ng ®Ó biªn so¹n quyÓn "S©u bÖnh g©y h¹i c©y ¨n tr¸i" nµy, nh»m cung cÊp nh÷ng th«ng tin chñ yÕu vÒ c¸c lo¹i s©u, bÖnh chÝnh trªn c©y ¨n tr¸i dùa trªn c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña bé m«n B¶o vÖ Thùc vËt Tr−êng §¹i häc CÇn Th¬ vµ c¸c tµi liÖu tham kh¶o ®· ®−îc c«ng bè ë trong vµ ngoµi n−íc. HiÖn nay, ë n−íc ta c¸c tµi liÖu nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn ®Æc tÝnh sinh häc, sinh th¸i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ s©u bÖnh c©y ¨n tr¸i cßn rÊt hiÕm. Hy väng r»ng quyÓn s¸ch nhá nµy cã thÓ ®¸p øng mét phÇn nhu cÇu vÒ tµi liÖu tham kh¶o cña c¸c nhµ lµm v−ên, c¸c c¸n bé khuyÕn n«ng vµ b¶o vÖ thùc vËt. C¸ch tr×nh bµy trong quyÓn s¸ch cña t¸c gi¶ ®· kÕt hîp ®−îc c¸c kiÕn thøc phæ th«ng víi chuyªn m«n ®Ó cã thÓ ¸p dông trùc tiÕp vµo s¶n xuÊt, ®ång thêi còng cã thÓ lµm c¬ së khoa häc gîi ý cho c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu cÇn thiÕt trong lÜnh vùc nµy. Mçi lo¹i s©u bÖnh ®−îc tr×nh bµy v¾n t¾t c¸c ®Æc ®iÓm sinh häc vµ sinh th¸i häc, triÖu chøng g©y h¹i nh»m môc ®Ých nhËn diÖn ®−îc t¸c nh©n g©y h¹i vµ ®¸nh gi¸ møc ®é thiÖt h¹i, cïng víi khuyÕn c¸o vÒ c¸c biÖn ph¸p phßng trõ. Tªn khoa häc cña mçi loµi s©u bÖnh ®−îc tr×nh bµy kÌm theo tªn cña hä vµ bé trùc thuéc ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn khi dïng tªn ®Þa ph−¬ng. Tªn vµ ®Æc ®iÓm cña mét sè loµi thiªn ®Þch phæ biÕn còng ®−îc tr×nh bµy nh»m g©y sù chó ý ®Õn viÖc b¶o vÖ c¸c loµi cã Ých nµy. §©y lµ mét −u ®iÓm ®¸ng khen trong chiÒu h−íng h¹n chÕ sö dông c¸c chÊt ®éc ho¸ häc vµ chó träng viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng. TS. TrÇn Th−îng TuÊn Phã hiÖu tr−ëng Tr−êng §¹i häc CÇn th¬ Chñ nhiÖm ch−¬ng tr×nh "Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ v−ên " 8
§Æc ®iÓm sinh th¸i cña s©u bÖnh h¹i c©y ¨n tr¸i vµ chiÕn l−îc phßng trÞ A. §Æc ®iÓm vµ ph©n bè C©y ¨n tr¸i nãi chung gåm nhiÒu loµi c©y trång cã ®Æc tÝnh sinh häc vµ kinh doanh canh t¸c rÊt ®a d¹ng, mÆc dï chóng cã ®Æc ®iÓm chung lµ cã chu kú sinh tr−ëng dµi. §a sè c¸c loµi c©y ®Òu cã nguån gèc t¹i ®Þa ph−¬ng hoÆc ®· ®−îc du nhËp vµo canh t¸c l©u ®êi, mÆc dï viÖc th©m canh vµ trång thuÇn chØ míi ®−îc ®Çu t− réng r·i trong mÊy n¨m gÇn ®©y. Do ®ã, ®Æc tÝnh vµ ph©n bè cña c¸c loµi s©u h¹i trªn c©y ¨n tr¸i còng thay ®æi theo tõng lo¹i c©y vµ ®iÒu kiÖn canh t¸c (B¶ng 1) B¶ng 1: §Æc ®iÓm vµ sù ph©n bè cña s©u h¹i c©y ¨n tr¸i ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long §iÒu kiÖn canh t¸c Lo¹i s©u h¹i C©y trång L©u Míi ThuÇn T¹p Chuyªn biÖt Tæng qu¸t Bä xÝt cam,s©u ®ôc lßn l¸, Dßi ®ôc tr¸i, s©u cuèn Cam quýt x x x rÇy mÒm, s©u ®ôc vá tr¸i l¸. RÇy b«ng xoµi,s©u ®ôc Dßi ®ôc tr¸i, rÖp b«ng Xoµi x x cµnh Chuèi x x x Sïng ®ôc gèc, s©u cuèn l¸ §ñ ®ñ x x RÖp b«ng NhÖn ®á Æi x x x Dßi ®ôc tr¸i, rÖp b«ng Nh·n x x x Bä xÝt nh·n S©u ®ôc b«ng T¸o x x Dßi ®ôc tr¸i, rÖp b«ng S©u ®ôc tr¸i, sïng ®ôc Sa-p« x x cµnh, dßi ®ôc tr¸i. Dßi ®ôc tr¸i, s©u ®ôc MËn x x tr¸i Dßi ®ôc tr¸i, s©u ®ôc Vó s÷a x x tr¸i SÇu riªng x x Dßi ®ôc tr¸i, s©u «n l¸ 9
Nh− vËy, c¸c ®Æc ®iÓm sau ®©y cÇn ®−îc l−u ý trong viÖc ph¸t triÓn chiÕn l−îc phßng trÞ s©u bÖnh h¹i c©y ¨n tr¸i: 1. C©y ¨n tr¸i lµ lo¹i c©y ®a niªn, cã chu kú sinh tr−ëng dµi nªn cã nhiÒu c¬ héi cho c«n trïng tÊn c«ng, sinh s¶n vµ g©y h¹i h¬n lµ ruéng lóa, v−ên rau sÏ ®−îc thu ho¹ch vµ trång l¹i hoµn toµn. 2. ViÖc chuyªn canh (trång thuÇn) l©u n¨m mét lo¹i c©y ¨n tr¸i sÏ thu hót c¸c loµi s©u bÖnh chuyªn biÖt (specialists) ®Õn tÊn c«ng mét bé phËn nµo ®ã cña c©y nh− hoa, tr¸i, l¸... vµ g©y thiÖt h¹i nÆng. Tr¸i l¹i, viÖc xen canh hoÆc lu©n canh sÏ tr¸nh ®−îc c¸c loµi chuyªn biÖt nãi trªn nh−ng l¹i lµ c¬ héi cho c¸c loµi ¨n t¹p (generalists) nh− dßi ®ôc tr¸i, s©u ¨n b«ng... tÊn c«ng th−êng xuyªn. 3. §Æc biÖt c¸c loµi s©u bÖnh vµ tuyÕn trïng sèng trong ®Êt cã ®ñ thêi gian ®Ó ph¸t triÓn vµ g©y h¹i. 4. RÖp s¸p vµ rÖp b«ng còng dÔ ph¸t triÓn v× t¸n l¸ dµy ®Æc vµ l−u niªn cña c©y ¨n tr¸i. C¸c loµi c«n trïng nhá nµy th−êng g©y h¹i gi¸n tiÕp b»ng ®−êng truyÒn bÖnh vi - rót, rÊt khã phßng trÞ. Tuy nhiªn, c©y ¨n tr¸i ®a niªn th−êng Ýt bÞ s©u g©y h¹i nÆng v×: 1. C©y th−êng ®−îc bãn ph©n Ýt h¬n c©y hµng niªn nªn nguån dinh d−ìng kh«ng dåi dµo vµ ®−îc ph©n t¸n réng trªn c¶ c©y lín trong mét thêi gian thay v× tËp trung ë c©y ng¾n nµy (hµng niªn). 2. C©y cã ®ñ thêi gian ®Ó ho¸n chuyÓn vµ tÝch luü c¸c ®éc tè do c©y chÕ t¹o ®Ó tù vÖ. Do ®ã, ®a sè c¸c lo¹i c©y ¨n tr¸i cã kh¶ n¨ng chèng chÞu bÒn bØ h¬n ®èi víi sù tÊn c«ng cña s©u bÖnh. Tuy nhiªn, viÖc lai t¹o nªn gièng c©y thËt sù kh¸ng ®−îc s©u bÖnh rÊt khã v× thêi gian sinh tr−ëng cña c©y qu¸ dµi 3. C©y cã ®ñ thêi gian vµ kh«ng gian thuËn lîi cho thiªn ®Þch cña s©u h¹i ph¸t triÓn, t¹o nªn mét sù qu©n b×nh sinh häc cÇn thiÕt gi÷a c¸c loµi c«n trïng, kh«ng cho loµi s©u h¹i nµo ph¸t dÞch. §©y lµ −u ®iÓm rÊt quan träng viÖc ph¸t triÓn chiÕn l−îc phßng trÞ s©u bÖnh h¹i c©y ¨n tr¸i. B. ChiÕn l−îc phßng trÞ V−ên c©y ¨n tr¸i cã tÝnh chÊt cña mét hÖ sinh th¸i tù nhiªn vµ b×nh æn h¬n lµ mét ruéng lóa hay v−ên rau. Do ®ã, nªn phèi hîp nhuÇn nhuyÔn (IPM) nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c nhau ®Ó võa phßng trÞ s©u bÖnh h÷u hiÖu võa gi÷ ®−îc sù c©n b»ng sinh th¸i. 1. Kü thuËt canh t¸c Lµ biÖn ph¸p c¬ b¶n ®Ó phßng trÞ s©u bÖnh. ViÖc quyÕt ®Þnh nªn trång thuÇn hay xen canh nh÷ng lo¹i c©y nµo víi nhau còng ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña s©u bÖnh. ThÝ dô nh− xen canh cam quÝt víi æi hoÆc nh·n th× võa ph©n t¸n ký chñ cña bä xÝt cam vµ s©u vÏ bïa lµm cho c¸c loµi nµy khã ph¸t triÓn vµ Ýt g©y h¹i, ®ång thêi còng võa ph©n t¸n ký chñ cña dßi ®ôc tr¸i æi vµ bä xÝt nh·n. NÕu trång thuÇn chñng cam th× l¹i cã −u ®iÓm lµ dÔ tËp trung theo dâi ®Ó phßng trÞ bä xÝt cam vµ b−ím ®ôc tr¸i mÆc dï mËt ®é cña chóng sÏ cao... ViÖc x¸c ®Þnh thêi ®iÓm bãn ph©n, t−íi n−íc ®Ó ®iÒu chØnh cho mçi lo¹i c©y ra hoa tËp trung vµ thu ho¹ch gän còng dÔ phßng trÞ s©u bÖnh. 10
2. Thuèc ho¸ häc SÏ ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ®Õn sù qu©n b×nh sinh th¸i nªn chØ sö dông khi nµo b¾t buéc mµ th«i. Khi ®ã, cÇn x¸c ®Þnh lo¹i thuèc, liÒu l−îng vµ thêi ®iÓm sö dông tËp trung khi c©y ra hoa kÕt tr¸i, nªn ng−ng sím tr−íc khi thu ho¹ch 3. Thiªn ®Þch §©y lµ c¸c loµi c«n trïng vµ ®éng vËt cã lîi nh− nhÖn, chim, c¸, Õch, nh¸i... ¨n c«n trïng. Th−êng rÊt ®a d¹ng vµ phong phó vÒ sè loµi, mËt ®é vµ sù t−¬ng t¸c gi÷a chóng vµ s©u h¹i, rÊt cÇn ®−îc nghiªn cøu vµ b¶o tån, t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn vµ sö dông trong b¶o vÖ c©y trång. §Æc biÖt, thiªn ®Þch rÊt cÇn ®Ó trÞ c¸c loµi rÖp s¸p vµ rÖp b«ng lµ ®èi t−îng ph¸t triÓn nhanh, truyÒn bÖnh vi rót vµ khã trÞ trªn c©y ¨n tr¸i. ViÖc nu«i kiÕn vµng trong v−ên cam quýt rÊt cã lîi vµ ®−îc phæ biÕn ë nhiÒu n−íc nh− ViÖt Nam, Trung Quèc, In®«nªsia... Sau ®©y lµ mét sè loµi c©y trång thiªn ®Þch rÊt th−êng gÆp trong v−ên c©y ¨n tr¸i: - Bä rïa (Coccinellidae, Coleoptera): Th©n m×nh trßn, th−êng cã mµu ®á, ®á cam víi ®èm hoÆc v©n ®en trªn c¸nh, ®«i khi cã mµu ®en vµ rÊt nhá (H×nh 1B). C¶ Êu trïng lÉn thµnh trïng ®Òu ¨n c¸c lo¹i rÖp c©y. - Dßi ¨n rÖp c©y (Syrphidae, Diptera): Th−êng thÊy d−íi d¹ng nh÷ng con dßi nhá, mµu n©u, chËm ch¹p, sèng trong ®¸m rÖp c©y ®Ó ¨n thÞt chóng. Thµnh trïng lµ lo¹i ruåi cã mµu s¾c tr«ng gièng con ong, th−êng bay gi÷ yªn mét chç, ¨n mËt vµ phÊn hoa vµ t×m ®Î trøng vµo ®¸m rÖp c©y. - Ong ký sinh: Cã rÊt nhiÒu loµi, kÝch th−íc rÊt nhá mµ m¾t th−êng khã quan s¸t ®−îc. Chóng rÊt ®a d¹ng vÒ c¸ch tÊn c«ng s©u h¹i, quan träng nhÊt lµ ký sinh trªn trøng vµ Êu trïng cña s©u h¹i. (H×nh 1C) - NÊm, vi khuÈn vµ vi - rót ký sinh: Th−êng ph¸t triÓn trong mïa m−©, tÊn c«ng vµ giÕt chÕt Êu trïng vµ thµnh trïng cña s©u h¹i (H×nh1D) Ngoµi ra, cßn rÊt nhiÒu loµi ®éng vËt ¨n c«n trïng kh¸c nh− chim, nhÖn, chuån chuån... th−êng sèng trong v−ên c©y ¨n tr¸i. TÊt c¶ chóng lµ nh÷ng ng−êi b¹n gióp Ých cho nhµ v−ên. 4. Pheromone ViÖc sö dông c¸c kÝch dôc tè (sex pheromones) cña c«n trïng ®Ó lµm bÉy theo dâi mËt ®é hoÆc b¾t giÕt thµnh trïng cña s©u h¹i trªn c©y ¨n tr¸i ®ang ®−îc øng dông ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. Con c¸i võa míi tr−ëng thµnh th−êng tiÕt ra chÊt nµy ®Ó quyÕn rò con ®ùc ®Õn b¾t cÆp. Ng−êi ta cã thÓ dïng th¼ng con c¸i míi võa tr−ëng thµnh ®Ó ®Æt bÉy, hoÆc ly trÝch ra, x¸c ®Þnh c«ng thøc ho¸ häc råi tæng hîp l¹i víi sè l−îng lín ®ñ sö dông trªn diÖn tÝch réng. Methyl eugenol cã trong c©y Ð tÝa lµ mét chÊt t−¬ng tù nh− kÝch dôc tè cña dßi ®ôc tr¸i Dacus dorsalis nªn ®ang ®−îc øng dông ë nhiÒu n¬i ®Ó bÉy b¾t thµnh trïng cña lo¹i dßi nµy. ViÖc xen canh gi÷a v−ên c©y ¨n tr¸i víi Ýt dïng thuèc ho¸ häc vµ ruéng lóa lµ mét c¸ch t¹o sù ®a d¹ng vÒ sinh th¸i t¹i ®Þa ph−¬ng, cã chç cho c¸c loµi thiªn ®Þch tró ngô vµ ph¸t triÓn, rÊt cã lîi cho viÖc gi÷ c©n b»ng sinh häc trong viÖc phßng trÞ s©u bÖnh 11
A. S©u ¨n h¹i Cam quýt S©u ®ôc lßn l¸ cam: Plryllocnistis cetrella Stainton (Gracilariidae, Lepidoptera) Thµnh trïng lµ lo¹i b−ím ®ªm rÊt nhá, dµi kho¶ng 2mm, c¸nh cã mµu vµng lît víi ¸nh b¹c vµ nhiÒu ®èm ®en nhá. B−ím ®Î trøng rêi r¹c trªn c¸c ®ät non vµo ®ªm. Ê u trïng në ra ®ôc vµo ¨n d−íi líp biÓu b× cña mÆt phiÕn l¸ thµnh nh÷ng ®−êng hÇm ngo»n ngoÌo (cã thÓ nh×n thÊy s©u rÊt nhá, mµu xanh lît ë cuèi ®−êng hÇm). Khi ®ñ lín s©u lµm nhéng ngay trong ®−êng hÇm ë mét b×a l¸ bÞ cuèn l¹i, mÆt d−íi phiÕn l¸ vµ gÇn cuèng. Vßng ®êi cña s©u rÊt ng¾n, kho¶ng 2 tuÇn. L¸ non bÞ tÊn c«ng, sÏ kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vµ co róm l¹i lµm gi¶m kh¶ n¨ng quang hîp, do ®ã c©y chËm t¨ng tr−ëng (nhÊt lµ c©y con míi trång), hoa vµ tr¸i cã thÓ bÞ rông (H×nh 3). Nªn chó ý phßng trÞ s©u nµy trong giai ®o¹n c©y l¸ non nh− vµo ®Çu mïa m−a hoÆc sau khi bãn ph©n, t−íi n−íc. Cã thÓ phun sím khi míi võa cã triÖu chøng g©y h¹i ®Çu tiªn b»ng c¸c lo¹i thuèc trõ s©u ë d¹ng nhò ®Çu; lÆp l¹i vµo 3-5 ngµy sau khi cÇn. Bä xÝt cam: Rhynchocoris humeralis Thunberg, (Pentatomidae, Hemiptera) XuÊt hiÖn ë kh¾p n¬i, tÊn c«ng chÝch hót tr¸i cña cam, quÝt, chanh, b−ëi vµo giai ®o¹n tr¸i cßn non, th−êng g©y h¹i nÆng cho c¸c v−ên ®· giµ, cã nhiÒu bãng m¸t. Cã thÓ nhËn biÕt cã bä xÝt khi ®i vµo v−ên nhê mïi h«i ®Æc biÖt cña chóng tiÕt ra (khi bÞ ®éng) do hai tuyÕn chÊt h«i n»m ë phÝa d−íi ngùc n¬i ®«i ch©n gi÷a Bä xÝt tr−ëng thµnh cã h×nh ngò gi¸c, dµi 5-7mm, mµu xanh lôc víi hai gai nhän ë phÝa tr−íc hai bªn ngùc (H×nh 6), th−êng thÊy ®Ëu hoÆc b¾t cÆp trªn l¸ non hoÆc tr¸i vµo ban ngµy trong c¸c v−ên c©y r©m m¸t. Con c¸i cã thÓ sèng trªn mét th¸ng vµ ®Î nhiÒu æ trøng (tõ 10-20 trøng mçi æ), mµu n©u, xÕp thµnh 2-3 hµng trªn l¸ hoÆc tr¸i non. Ê u trïng míi në th−êng sèng tËp trung, sau ®ã ph©n t¸n ®i chÝch hót trªn tr¸i non. Ê u trïng kh«ng cã c¸nh, h×nh h¬i trßn, mµu xanh lôc, cã nhiÒu ®èm ®á trªn l−ng vµ thêi gian ph¸t triÓn l©u ®é 3-4 tuÇn. C¶ Êu trïng lÉn thµnh trïng ®Òu chÝch hót tr¸i non lµm cho tr¸i bÞ chai s−îng, vµng råi thèi vµ rông; n¬i vÕt chÝch cã mét quÇng mµu n©u. Phßng trÞ: Cã thÓ b¾t b»ng tay, vît hoÆc dïng c©y cã g¾n chÊt dÝnh. BiÖn ph¸p nu«i kiÕn vµng (Oecophylla smaragdina - Formicidae, Hymenoptera) trong v−ên ®Ó xua ®uæi bä xÝt còng ®−îc nhiÒu n«ng d©n ¸p dông cã hiÖu qu¶. Khi mËt ®é bä xÝt cao (quan s¸t thÊy ®é 2-3 con/100 tr¸i) cã thÓ phun thuèc trªn tr¸i khi cßn non (lÆp l¹i mét hai lÇn khi thÊy mËt ®é bä xÝt vÉn cßn cao vµo 5, 10 ngµy sau ®ã) 12
S©u ®ôc vá tr¸i: Prays endolemma Moore. (Yponomeutidae, Lepidoptera) (H×nh 9) Loµi s©u h¹i nµy míi ®−îc ph¸t hiÖn trong mÊy n¨m gÇn ®©y, th−êng tÊn c«ng tr¸i non cña cam, chanh cã vá dµy, nhÊt lµ b−ëi, lµm rông tr¸i non hoÆc t¹o nªn c¸c u lín trªn vá tr¸i lín lªn lµm cho tr¸i bÞ biÕn d¹ng, tr«ng xÊu xÝ nªn gi¶m gi¸ trÞ thÞ tr−êng. Thµnh trïng lµ lo¹i b−ím rÊt nhá, mµu x¸m, dµi ®é 4-5mm, ®Î trøng rêi r¹c trªn mÆt vá cña tr¸i non vµo ban ®ªm. Ê u trïng mµu xanh lôc, ®ôc vµo trong vá tr¸i non vµ ¨n phÇn m« mÒm bªn trong lµm cho vá tr¸i phång lªn thµnh xong ë chç m« bÞ tÊn c«ng. Khi ®ñ lín Êu trïng ®ôc lç chui ra, nh¶ t¬ t¹o mét kÐp dÑp bªn ngoµi vá tr¸i hoÆc trªn l¸ ®Ó lµm nhéng. Thêi gian sinh tr−ëng cña s©u ch−a ®−îc kh¶o s¸t nh−ng cã lÏ rÊt ng¾n, ®é 2 tuÇn vµ vßng ®êi ®é 1 th¸ng. Phßng trÞ: Lo¹i s©u nµy hiÖn nay ®ang l©y lan t¹i c¸c v−ên trång cam, quÝt vµ b−ëi ë VÜnh Long vµ CÇn Th¬. Do ®ã: 1. Nªn theo dâi triÖu chøng míi g©y h¹i trªn tr¸i non vµo ®Çu mïa m−a khi c©y ra hoa tr¸i ré ®Ó quyÕt ®Þnh cã nªn phun thuèc trõ s©u nÕu thËt sù cÇn thiÕt. 2. Nªn thu gom c¸c tr¸i non bÞ rông ®Ó ®em ch«n s©u, diÖt c¸c Êu trïng cßn ®ang ph¸t triÓn trong vá tr¸i 3. Nªn bÎ bá c¸c tr¸i non cßn sãt l¹i vµo cuèi vô ®Ó tr¸nh sù l©y lan cña s©u sang mïa kÕ. B−ím chÝch tr¸i §©y lµ c¸c lo¹i b−ím ®ªm lín thuéc hä Noctuidae, Nymphalidae... cã vßi chÝch dµi, cøng vµ nhän ë ®Çu, chÝch tr¸i ®Ó hót dÞch chÊt trong tr¸i (H×nh 5). B−ím tÊn c«ng ban ®ªm trªn tr¸i quÝt vµ cam ë giai ®o¹n tõ tr¸i giµ ®Õn chÝn. Khi cã mËt ®é cao, chóng cã thÓ tÊn c«ng ngay khi tr¸i cßn non, võa cã n−íc. VÕt chÝch lµm cho tr¸i bÞ vµng, thèi vµ rông. Th−êng x¶y ra vµo nh÷ng mïa tr¸i tËp trung hoÆc nh÷ng v−ên gi÷ tr¸i chÝn trªn c©y l©u ®Ó chê tÕt. B−ím chØ ho¹t ®éng vµo ban ®ªm, ban ngµy th−êng ®Ëu trèn vµ ngñ trong l¸ kh« hoÆc n¬i kÝn ®¸o ë xung quanh. Ê u trïng kh«ng sèng trªn cam quÝt mµ lµ c¸c lo¹i s©u lín, cã h×nh d¹ng tr«ng l¹ vµ dÔ sî ®Ó nguþ trang, tr¸nh bÞ ph¸t hiÖn vµ tÊn c«ng bëi thiªn ®Þch cña chóng, ¨n l¸ c¸c lo¹i d©y leo hoang d¹i ë c¸c n¬i l©n cËn, nh− d©y l¸ mèi, d©y thÇn th«ng, c©y v«ng... B−ím cã thÓ sèng l©u ®é 1 th¸ng, bay xa tõ v−ên nµy sang v−ên kh¸c vµ ®Î trøng r¶i r¸c trªn nhiÒu lo¹i c©y ký chñ. Ophideres fullonica L. (Noctuidae, Lepidoptera) lµ lo¹i b−ím ®ªm t−¬ng ®èi lín, c¸nh tr−íc mµu n©u, c¸nh sau mµu vµng víi mét ®èm ®en h×nh ch÷ C ë gi÷a c¸nh. Loµi Amathusia phidippus (Nymphalidae, Lepidoptera) (xem ë chuèi) còng ®−îc n«ng d©n m« t¶ lµ tÊn c«ng cam quÝt. Phßng trÞ: 1. Vµo mïa tr¸i chÝn, cã thÓ soi ®Ìn vµ dïng vît ®Ó b¾t b−ím vµo ban ®ªm 2. Cã thÓ ®Æt bÉy vµo ban ®ªm b»ng c¸c lo¹i tr¸i chÝn th¬m nh− chuèi, khãm x¾t miÕng cã tÈm thªm mËt vµ thuèc trõ s©u nh− Furadan, Basudin... ®Ó b¾t giÕt b−ím. Nªn dïng d©y treo lñng l¼ng thøc ¨n trªn c©y ®Ó b−ím dÔ ph¸t hiÖn vµ ®Ëu vµo. Ban ngµy nªn thu hÑp c¸c b¶ måi nµy ®Ó tr¸nh c¸c lo¹i chim ¨n vµ bÞ ngé ®éc. 3. Nªn lµm vÖ sinh v−ên ®Ó dÑp n¬i tró Èn cña b−ím vµo ban ngµy vµ lo¹i bá c¸c lo¹i c©y cã thÓ lµ n¬i ®Î trøng cña b−ím vµ ph¸t triÓn cña Êu trïng. 13
S©u xanh ¨n l¸ cam Papilio polytes Linn. vµ P. demoleus Linn (Papilionidae, Lepidoptera) (H×nh 2) Thµnh trïng cña P. polytes lµ lo¹i b−ím rÊt lín, mµu ®en cã ®èm tr¾ng ë ®«i c¸nh sau, vµ cña P. demleus mµu vµng víi nhiÒu ®èm n©u sÆc sì trªn c¶ hai ®«i c¸nh tr−íc vµ sau. B−ím rÊt ho¹t ®éng vµo ban ngµy vµ ®Î trøng trßn, mµu tr¾ng rêi r¹c trªn ®ät l¸ non. Ê u trïng në ra ¨n vµ ë r¶i r¸c trªn l¸ non. Lóc cßn nhá chóng cã mµu n©u ®Ëm, th−êng n»m bÊt ®éng trªn l¸ gièng nh− côc cøt chim. Khi lín chóng cã mµu xanh lôc thiªn ®Þch. Khi bÞ tÊn c«ng chóng tiÕt ra mïi h«i ®Ó xua ®uæi kÎ thï nhê hai tuyÕn h«i ë phÝa ®Çu. Ê u trïng khi ®ñ lín dµi ®Õn 30-40mm, treo m×nh ë mÆt d−íi phiÕn l¸ ®Ó ho¸ nhéng. Nhéng mµu n©u, mét ®Çu b¸m vµo mÆt d−íi l¸ vµ ®Çu kia treo nghiªng b»ng hai sîi t¬. S©u ¨n hÕt phiÕn l¸ chØ cßn l¹i g©n chÝnh, th−êng lµm c©y trui l¸, nhÊt l¸ lóc c©y cßn nhá, do ®ã c©y bÞ chËm ph¸t triÓn. Cã thÓ trÞ b»ng c¸ch b¾t s©u b»ng tay hoÆc phun thuèc khi cÇn. Nhéng th−êng hay bÞ nhiÒu lo¹i ong ký sinh. S©u cuèn l¸ Th−êng thÊy cã hai loµi lµ Homona cofferia Nietner vµ Cacoecia micaceana (Walker) (Tortricidae, Lepidoptera) tÊn c«ng vµo giai ®o¹n c©y l¸ non, hoa vµ ®Ëu tr¸i. B−ím nhá, dµi ®é 10mm, cã mµu n©u h×nh c¸i chu«ng, ®Î trøng r¶i r¸c trªn l¸ non. Ê u trïng mµu lôc, ®Çu mµu ®en, nh¶ t¬ cuèn l¸ l¹i vµ ë bªn trong ¨n ®øt phiÕn l¸. S©u th−êng cuèn lu«n c¶ hoa vµ tr¸i non vµo bªn trong ®Ó ¨n nªn lµm rông hoa vµ tr¸i non. Do ®ã, nªn chó ý theo dâi lo¹i s©u nµy vµo giai ®o¹n c©y ra hoa ®Ó nÕu cÇn th× ph¶i phun thuèc. 14
RÇy chång c¸nh Diaphorina citri Kwayama (Psyllidae, Homoptera) §Æc biÖt ®−îc chó träng trong mÊy n¨m gÇn ®©y khi ph¸t hiÖn ra r»ng chóng lµ t¸c nh©n truyÒn bÖnh vµng l¸ cam, rÊt trÇm träng ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long. §©y lµ lo¹i rÇy rÊt nhá, thµnh trïng dµi ®é 2,5-3mm, cã c¸nh dµi, mµu n©u ®Ëm víi vÖt tr¾ng lín ch¹y tõ ®Çu ®Õn cuèi c¸nh sau, lóc ®Ëu cuèi c¸nh nh« cao h¬n ®Çu (H×nh 8). Chóng Ýt khi bay hoÆc chØ bay gÇn, th−êng thÊy ®Ëu c¾m trªn ®ät non ch−a në l¸. Trøng rÊt nhá, mµu vµng, h×nh bÇu dôc cã ®Çu nhän vµ dÝnh th¼ng vµo mÆt l¸. Ê u trïng h×nh bÇu dôc, dÑp mµu xanh lôc ng¶ hµng, di chuyÓn chËm ch¹p, cïng sèng tËp trung vµ tiÕt ra c¸c sîi s¸p mµu tr¾ng che phñ. Khi lín lªn chóng cã mµu xanh lôc víi hai mÇm c¸nh thÊy râ. C¶ Êu trïng lÉn thµnh trïng ®Òu chÝch hót trªn c¸c ®ät non, nhÊt lµ ë c¸c lo¹i quÝt, cam vµ chanh; ®Æc biÖt c©y hoa nguyÖt quíi (Murraya paniculata L.) Jack, rÊt ®−îc chóng −a thÝch. Chu kú sinh tr−ëng l©u, ®é 3 tuÇn. Thµnh trïng cã thÓ sèng c¶ th¸ng n÷a ®Ó chÝch hót, ®Î trøng vµ truyÒn bÖnh vi- rót. HiÖn nay, mËt ®é chóng ®ang gia t¨ng, ®· ph¸t hiÖn ®−îc ë hÇu hÕt c¸c tØnh cã trång nhiÒu cam quÝt ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, ®Æc biÖt lµ CÇn Th¬, VÜnh Long, §ång Th¸p. MËt ®é cao vµo ®Çu mïa m−a khi c©y ra l¸ non vµ træ hoa. TriÖu chøng g©y h¹i lµ chåi ngän bÞ chÕt vµ c¸c l¸ phÝa d−íi bÞ vµng vµ qu¨n queo. Quan träng h¬n n÷a, chóng lµ t¸c nh©n truyÒn bÖnh vi khuÈn "Greening" g©y triÖu trøng l¸ vµng b¹c, hay vµng l¸ g©n xanh, rÊt khã phßng trÞ cho c¸c lo¹i c©y cam quÝt (xem phÇn bÖnh). CÇn ®Æc biÖt theo dâi lo¹i rÇy nµy khi diÖn tÝch canh t¸c cña cam quÝt gia t¨ng. KiÕn vµng vµ nhiÒu lo¹i thiªn ®Þch nh− bä rïa, nhÖn... th−êng tÊn c«ng lo¹i rÇy nµy. Tuy nhiªn, nÕu mËt ®é rÇy cao th× cã thÓ phun mét hoÆc hai lÇn b»ng c¸c lo¹i thuèc trõ rÇy trªn c¸c ®ät non. Nªn ®iÒu khiÓn cho c©y ra l¸ non vµ ra hoa ®ång lo¹t. §èi víi c¸c v−ên míi trång víi c©y con ra l¸ non th−êng xuyªn th× nªn theo dâi kü ®Ó trõ rÇy khi mËt ®é cßn thÊp, Ýt cã kh¶ n¨ng truyÒn bÖnh vµng l¸ g©n xanh. 15
RÖp cam Toxoptera citricidus (Kirkaldy) (Aphididae, Homoptera) (H×nh 4) §©y lµ loµi c«n trïng rÊt nhá, dµi ®é 2mm, mµu n©u ®en nh−ng ch©n cã mµu n©u lît, th−êng sèng tËp trung thµnh quÇn thÓ rÊt ®«ng ë trªn c¸c ®ät non. Chóng chÝch hót nhùa vµ c¶ chÊt kÝch thÝch sinh tr−ëng ë ®Çu ngän lµm cho chåi vµ l¸ non kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vµ co róm l¹i. Ph©n cña chóng th¶i ra quyÕn rò kiÕn ®Õn céng sinh vµ nÊm bå hãng ®Õn ph¸t triÓn phñ ®en trªn mÆt l¸ lµm gi¶m kh¶ n¨ng quang hîp. H¬n n÷a, rÖp cam còng nh− c¸c lo¹i rÖp kh¸c cã thÓ truyÒn bÖnh vi-rót qua sù chÝch hót cña chóng (xem phÇn bÖnh). §Æc biÖt loµi nµy lµ t¸c nh©n truyÒn bÖnh "Ttisteza "rÊt quan träng ë c¸c n−íc cã dïng cam ®¾ng lµm gèc th¸p (xem phÇn bÖnh) Trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng cña vïng nhiÖt ®íi, rÖp cam còng nh− c¸c loµi rÖp c©y kh¸c thuéc hä Aphididae th−êng kh«ng cã c¸nh vµ ®Î trùc tiÕp ra con chø kh«ng ®Î trøng. Do ®ã, mËt ®é cña chóng ph¸t triÓn rÊt nhanh trong mét thêi gian ng¾n. Sau ®ã, khi hÕt thøc ¨n hay mËt ®é qu¸ ®«ng chóng sÏ mäc c¸nh, b¾t cÆp råi di chuyÓn ®i t×m nguån thøc ¨n míi ®Ó ®Î con vµ t¹o nªn mét quÇn thÓ míi. KiÕn löa, kiÕn cao c¼ng, kiÕn h«i... th−êng hay ®Õn céng sinh víi c¸c loµi rËp c©y ®Ó ¨n chÊt mËt ngät do rÖp th¶i ra vµ ®ång thêi b¶o vÖ chóng, xua ®uæi c¸c loµi thiªn ®Þch. Do ®ã, sù cã mÆt cña c¸c loµi kiÕn nµy trªn c©y ®¸nh dÊu sù tÊn c«ng cña rÖp c©y, còng nh− cña rÖp b«ng vµ rÖp v¶y s¸p. Kh«ng cÇn ph¶i trÞ g× c¶ v× thiÖt h¹i th−êng kh«ng lín vµ c¸c loµi thiªn ®Þch cña chóng nh− bä rïa, dßi thuéc hä Syrphidae th−êng ph¸t triÓn rÊt nhanh ®Ó khèng chÕ ®−îc chóng tr−íc khi l©y lan réng. Trong tr−êng hîp c©y con bÞ tÊn c«ng ho¨c mËt ®é rÖp qu¸ cao th× cã thÓ phun mét lÇn b»ng c¸c lo¹i thuèc trõ s©u th«ng th−êng. RÖp b«ng Planococcus lilaccinus Ckll. (Pdeu®ococcidae, Homoptera) Cßn ®−îc gäi lµ rÇy b«ng hoÆc rÖp s¸p gi¶. Th−êng bu chÝch hót ë c¸c chåi, hoa hoÆc tr¸i non vµ cã thÓ lµm rông tr¸i. RÖp nhá ®é 2mm, h×nh bÇu dôc, cã tua s¸p ng¾n mµu tr¾ng nh− b«ng gßn (nªn ®−îc gäi lµ rÖp b«ng) chung quanh th©n m×nh. Con c¸i kh«ng cã c¸nh, b¸m chÆt ë mét chç ®Ó hót nhùa, ®Î hµng tr¨m trøng li ti ngay ë d−íi bông råi chÕt. Ê u trïng míi në cã ch©n ®Ó bß ph©n t¸n. Sau ®ã, ch©n tho¸i ho¸ vµ chóng b¸m dÝnh ë mét chç thÝch hîp ®Ó chÝch hót cho ®Õn khi tr−ëng thµnh. RÖp dÝnh (cßn gäi lµ rÖp s¸p hoÆc rÖp v¶y s¸p) gåm nhiÒu loµi rÖp rÊt nhá thuéc siªu hä Coccidoidea (Homoptera) cã h×nh d¹ng (trßn, bÇu dôc, b¸n cÇu, v¶y èc) vµ mÇu s¾c (xanh lôc, n©u, ®en) rÊt thay ®æi, sèng thµnh tõng ®¸m, b¸m dÝnh cè ®Þnh trªn c¸c cµnh non hoÆc tr¸i ®Ó chÝch hót nhùa vµ truyÒn bÖnh vi-rót. Ph©n cña chóng th¶i ra còng cßn chøa nhiÒu d−ìng chÊt, nhÊt lµ ®−êng, nªn còng quyÕn rò kiÕn vµ nÊm bå hãng nh− ®èi víi rÖp cam vµ rÖp b«ng. Mét sè loµi kiÕn céng sinh cßn tha c¸c loµi rÖp nµy ®Õn nu«i trªn cµnh c©y hoÆc c©y kh¸c, gióp cho chóng dÔ l©y lan. §©y lµ loµi ®a ký chñ, th−êng tÊn c«ng c¶ trªn xoµi, sa-p«, æi, nh·n... - Loµi Saissetia nigra thuéc hä Coccidae nªn kh«ng cã mai s¸p che phñ bªn ngoµi. Lóc cßn nhá cã mµu vµng lôc, h×nh bÇu dôc dÑp. Con tr−ëng thµnh cã mµu n©u ®Ëm vµ h×nh b¸n cÇu. Chóng th−êng sèng thµnh tõng ®¸m ë ®Çu cµnh non vµ thu hót rÊt nhiÒu kiÕn vµng ®Õn b¶o vÖ cho chóng. 16
- Hä Diasperidae (cã mai s¸p che phñ) gåm cã 3 loµi tiªu biÓu lµ Aonidiella aurantii (Mask). (h×nh trßn, mµu vµng lît), Chrysomphalus ficus Ashm. (h×nh bÇu dôc dÑp, mµu ®en) vµ Lepidosaphes ulmi (L) (h×nh v¶y èc, mµu ®en) NhÖn ®á §©y lµ lo¹i c«n trïng rÊt nhá thuéc hä Tetranychidae, Acarina. C¶ Êu trïng lÉn thµnh trïng ®Òu rÊt nhá, mµu n©u, vµng lît hoÆc tr¾ng trong tuú loµi, kh«ng c¸nh, cã lµm ch©n tr«ng gièng nh− con nhÖn, th−êng bu chÝch hót bªn ngoµi vá tr¸i non ®é 1-2 th¸ng tuæi trë l¹i (xem thªm chi tiÕt ë ®u ®ñ). Ýt khi tr¸i bÞ rông nh−ng th−êng lµm cho vá tr¸i sÇn sïi nh− c¸m (nªn th−êng gäi lµ tr¸i da c¸m) mÊt phÈm chÊt thÞ tr−êng. NÕu ph¸t hiÖn ®−îc sím cã thÓ phun ®Òu lªn tr¸i non b»ng c¸c lo¹i thuèc ®Æc trÞ nhÖn ®á, c¸ch kho¶ng ®é mét tuÇn Gißi ®ôc tr¸i Dacus dorsalis Hendell (Trypetidae, Diptera), còng th−êng thÊy hiÖn diÖn trong v−ên cam quÝt, tÊn c«ng trªn tr¸i ®Êt qu¸ chÝn hoÆc tr¸i cã vÕt chÝch cña b−ím hoÆc bä xÝt (xem ë æi vµ h×nh 7) 17
Xoµi RÇy b«ng xoµi Idioscopus niveosparsus (Lethierry) vµ I. clypialis (Lethierry) (Cicadellidae, Homoptera) th−êng lµm cho xoµi bÞ rông b«ng vµ kh«ng ®Ëu tr¸i. C¶ hai loµi cã h×nh d¹ng vµ tËp qu¸n sinh sèng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, nÕu quan s¸t kü vÒ h×nh d¹ng th× loµi I. niveousparsus cã kÝch th−íc lín h¬n (dµi ®é 4mm), mµu xanh ®Ëm víi mét b¨ng ngang mµu tr¾ng ë gÇn ®Çu, cßn loµi I. clypialis th× nhá h¬n, cã mµu xanh lît h¬n vµ cã hai ®èm ®en ë phÝa ®Çu. B×nh th−êng chóng sèng ë trong l¸ xoµi vµ nh¶y xµo x¹c trong c©y khi ta ®Õn gÇn. §Õn khi xoµi ra b«ng th× chóng di chuyÓn ®Õn tÊn c«ng ë c¸c chåi non. Con c¸i dïng èng ®Î nhän ë cuèi bông ®Î trøng r¶i r¸c vµo bªn trong cuèng cña chåi non. §é 6 ngµy sau, Êu trïng cña chóng në ra cã mµu xanh lît, bu ë cuèng b«ng ®Ó chÝch hót. Ph©n láng cña chóng th¶i ra quyÕn rò nÊm må hãng ®Õn ph¸t triÓn phñ ®en trªn cuèng hoa vµ mÆt c¸c l¸ phÝa d−íi. Thêi gian ph¸t triÓn cña Êu trïng l©u ®é 10-20 ngµy. NÕu rÇy cã mËt ®é cao th× xoµi sÏ kh«ng ®Ëu b«ng vµ rông tr¸i non. Khi ®ã cÇn phun mét hai lÇn (c¸ch nhau ®é 5 ngµy) b»ng c¸c lo¹i thuèc trõ rÇy mµ ng−êi ta ®ang dïng cho lóa nh−: Mipcin, Bassa hoÆc Basudin. Tèt nhÊt lµ nªn ngõa sím khi xoµi võa ló b«ng nÕu quan s¸t thÊy cã nhiÒu rÇy ®ang cßn tró Èn trong l¸ xoµi. Nªn cÈn thËn khi phun thuèc lªn cao v× rÊt dÔ bÞ ngé ®éc. S©u ¨n b«ng Autoba grisescens, Warren, (Noctuidae, Lepidoptera). S©u cã mµu n©u hång, ë bªn trong mét ®−êng hÇm b¸m trªn cuèng b«ng hoÆc gi÷a c¸c b«ng, rÊt dÔ ph¸t hiÖn. §−êng hÇm lín, cã mµu n©u ®Ëm do t¬ cña s©u nh¶ ra kÕt dÝnh víi ph©n s©u ®· kh«. Ban ngµy s©u tró Èn bªn trong, ban ®ªm chui ra ¨n b«ng hoÆc tr¸i non. Khi ®ñ lín s©u xuèng lµm nhéng ë gèc cuèng b«ng trong mét c¸i kÐn mµu n©u, h×nh bÇu dôc. Thµnh trïng lµ mét lo¹i b−ím ®ªm nhá, mµu n©u, s¶i c¸nh réng ®é 18mm. Lo¹i s©u nµy còng thÊy tÊn c«ng b«ng nh·n hoÆc ch«m ch«m vµ g©y ra triÖu chøng t−¬ng tù. DÔ trÞ khi ph¸t hiÖn sím vµo ®Çu mïa c©y míi võa në b«ng vµ mËt ®é cßn thÊp. Cã thÓ b¾t b»ng tay hoÆc phun thuèc. Nh÷ng b«ng në muén hoÆc nh÷ng c©y ra b«ng trÔ th−êng bÞ tÊn c«ng nhiÒu nh−ng c¸c b«ng nµy th−êng kh«ng cho tr¸i tèt nªn chØ phun thuèc khi nµo cÇn diÖt s©u ®Ó tr¸nh l©y lan sang vô sau. S©u ®ôc cµnh Th−êng thÊy cã hai lo¹i c«n trïng g©y h¹i lµm cho ®Çu cµnh non bÞ rông l¸, chÕt råi kh« ®i rÊt nhanh (H×nh 16). 1. Clumetia transversa Walker (Noctuidae, Lepidopetera): Thµnh trïng lµ mét lo¹i b−ím mµu n©u nhá, cã s¶i c¸nh ®é 20mm. B−ím ®Î trøng vµo ban ®ªm, r¶i r¸c trªn c¸c l¸ non. Ên trïng në ra tr−íc tiªn ¨n l¸ non, sau ®ã ®ôc vµo cµnh non råi ë ®ã tiÕp tôc ¨n ph¸ cho ®Õn khi ho¸ nhéng. Chu kú sinh tr−ëng kh«ng qu¸ 1 th¸ng. 2. Niphonoclea albata News: Thµnh trïng lµ mét lo¹i c«n trïng c¸nh cøng thuéc hä xÐn tãc (Cerambycidae, Coleoptera), cã th©n m×nh thon dµi vµ rÊt cøng, r©u dµi, mµu n©u víi nhiÒu ®èm x¸m ë phÝa l−ng, dµi ®é 20mm. Loµi nµy th−êng ®Î trøng vµo ®Çu mïa 18
n¾ng khi c¸c cµnh võa giµ, tÝch tr÷ ®ñ d−ìng ®Ó chuÈn bÞ ra b«ng hoÆc l¸ non. Thµnh trïng chän mét ®Çu cµnh khoÎ m¹nh råi dïng hµm bÐn c¾n mét vßng vá xung quanh, c¸ch chåi ngän ®é 40-50cm, sau ®ã con c¸i ®Î trøng vµo trong vá cña ®o¹n cµnh bÞ c¾n nµy. §o¹n cµnh nµy sÏ rông l¸ vµ chÕt, thÝch hîp cho viÖc ®ôc vµ ¨n cña Êu trïng bªn trong. Ê u trïng cã mµu tr¾ng vµ ®Çu trßn thay v× dÑp nh− cña c¸c loµi thuéc Buprestidae. Chu kú sinh tr−ëng cña loµi nµy ch−a ®−îc kh¶o s¸t. Th−êng thÊy tÊn c«ng loµi c©y ¨n tr¸i kh¸c nh− sa-p«, m¨ng côt, d©u, bßn bon... ViÖc phßng trÞ rÊt khã v× chØ cã mét sè cµnh trªn c©y bÞ tÊn c«ng vµ cµnh th−êng ë rÊt cao, khã b¾t s©u hay c¾t bá cµnh. ViÖc sö dông thuèc ho¸ häc l¹i khã h¬n v× s©u ®ôc ë bªn trong cµnh. Bï xÌ ®ôc th©n Plocaedurus ruficornis Newm (Cerambycidae, Coleoptera) §©y lµ lo¹i bï xÌ lín ®ôc trªn th©n chÝnh hoÆc nh¸nh lín th−êng lµm chÕt nh¸nh lín hoÆc suy yÕu c¶ c©y. Thµnh trïng lµ lo¹i xÐn tãc lín th©n m×nh rÊt cøng, mµu n©u ®Ëm, chiÒu dµi th©n m×nh ®é 30-35 mm. Hai c¸nh cøng mµu n©u ®en vµ ngùc cã hai ®«i gai nhän hai bªn. Ch©n vµ r©u mµu ®á, ®Æc biÖt r©u cña con ®ùc rÊt dµi so víi con c¸i. Con c¸i ®Î trøng trong c¸c nh¸nh c©y, vÕt nøt hoÆc vÕt th−¬ng ë trªn th©n. Ê u trïng në ra ®ôc vµo ¨n trong vá, sau ®ã ®ôc vµo th©n thµnh nh÷ng ®−êng hÇm cã ®−êng kÝnh h×nh trßn. Ê u trïng mµu tr¾ng, khi ®ñ lín chui ra lµm nhéng ngay ë d−íi vá c©y. Ch−a biÕt ®−îc chu kú sinh tr−ëng cña loµi nµy. RÊt khã trÞ v× Êu trïng ë s©u bªn trong. Cã thÓ ngõa b»ng c¸ch nh− sau: 1. Kh«ng nªn chÆt hoÆc lét vá gèc c©y ®Ó kÝch thÝch c©y ra tr¸i v× sÏ t¹o ®−êng cho con c¸i ®Î trøng. 2. Cã thÓ dïng bÉy ®Ìn ®Ó b¾t bít thµnh trïng thÝch v« ®Ìn vµo ®Çu mïa m−a sau khi võa tr−ëng thµnh. Gißi ®ôc tr¸i Dacus dorsalis Hendel (Trypetidae, Diptera) th−êng tÊn c«ng tr¸i xoµi s¾p chÝn, nhÊt lµ vµo giai ®o¹n cuèi mïa. Dßi ®ôc ë bªn trong tr¸i nªn lµm thèi tr¸i mµ vá ngoµi vÉn cßn lµnh lÆn (xem æi vµ h×nh 7) RÖp b«ng (hä Pseudococcidae, Homoptera) Mµu tr¾ng, cã tua s¸p ®µi quanh th©n m×nh (nhÊt lµ ë hai ®Çu), bu chÝch hót nhùa ë mÆt d−íi phiÕn l¸ tr−ëng thµnh, tiÕt ra "mËt "t¹o ra nÊm bå hãng ®en trªn mÆt l¸ vµ quyÕn rò kiÕn. RÖp chÝch hót nhùa lµm suy yÕu c©y nh−ng thùc ra kh«ng ®¸ng kÓ ph¶i phun thuèc v× chóng th−êng cã nhiÒu loµi thiªn ®Þch tÊn c«ng. GhÎ xoµi Trªn mÆt l¸ võa tr−ëng thµnh thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng môn nhá b»ng h¹t tiªu cã mµu xanh l¸ c©y råi sau ®ã ng¶ sang mµu n©u (còng t−¬ng tù nh− trªn c©y sung). T¸c nh©n lµ do mét lo¹i rÇy nhá thuéc hä rÇy nh¶y (Psyllidae) ®Î trøng vµo trong m« l¸ non. Ê u trïng në ra chÝch hót mÆt l¸ lµm cho c¸c tÕ bµo xung quanh ph× ®¹i thµnh mét xoang rçng che Êu trïng sèng vµ chÝch 19
hót bªn trong. Khi ®ñ lín, Êu trïng ®ôc lç ë gi÷a h¹t ghÎ ®Ó bay ra ngoµi. Th−êng g©y thiÖt h¹i kh«ng ®¸ng kÓ. æI, mËn vµ t¸o Gißi ®ôc tr¸i Dacus dorsalis Hendel (Trypetidae, Diptera) §©y lµ loµi c«n trïng g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho æi vµ t¸o vµo mïa m−a. Ruåi tr−ëng thµnh mµu n©u lît, cã ba säc vµng xÕp thµnh h×nh ch÷ U trªn ngùc vµ hai säc ®en ch÷ T trªn th©n m×nh, tr«ng rÊt gièng con ong, th−êng thÊy ®Ëu hoÆc b¾t cÆp trªn tr¸i (H×nh 7). Con c¸i dïng r©u ®Ó chän tr¸i æi ®· giµ s¾p chÝn, råi dïng èng ®Î trøng ë cuèi bông chÝch vá tr¸i ®Ó ®Î trøng thµnh tõng æ ®é 5-10 trøng vµo bªn trong. VÕt chÝch nhá rÊt khã thÊy nh−ng cã thÓ nhËn ra ®−îc nhê vÕt mñ kh« mµu n©u ë trªn mÆt vá tr¸i. Trøng rÊt nhá, mµu tr¾ng, në trong vßng 2 ngµy thµnh dßi mµu vµng lît, kh«ng cã ch©n, ®ôc ¨n ë bªn trong thÞt cña tr¸i. §é mét tuÇn lÔ sau th× dßi ®ñ lín, ®ôc vá tr¸i ®Ó chui ra ngoµi råi bóng m×nh ®Ó r¬i xuèng ®Êt vµ chui vµo lµm nhéng trong ®Êt (th−êng th× lóc nµy tr¸i ®· thèi vµ rông nªn dßi dÔ chui xuèng ®Êt h¬n). Phßng trÞ: Nªn thu ho¹ch tr¸i sím tr−íc khi chÝn. Thu nhÆt c¸c tr¸i rông vµ ®µo hè ch«n ®Ó diÖt dßi cßn sèng bªn trong tr¸i. NhiÒu n¬i trªn thÕ giíi ®ang dïng methyl euginol, mét lo¹i kÝch dôc tè do con c¸i cña loµi nµy tiÕt ra ®Ó quyÕn rò con ®ùc ®Õn b¾t cÆp, ®Ó lµm bÉy giÕt con ®ùc lµm cho trøng cña con c¸i kh«ng në ®−îc. ChÊt nµy còng cã trong l¸ cña c©y Ð tÝa (Ocimum sanctum L.) vµ h−¬ng nhu, nªn cã thÓ vß n¸t l¸ nµy mµ ®Æt bÉy. Kh«ng nªn phun thuèc ho¸ häc v× vá æi rÊt máng dÔ thÊm thuèc. RÖp b«ng Planococcus lilacinus Ckll. (Pseudococcidae, Homoptera) §©y lµ loµi ®a ký chñ, tÊn c«ng trªn cam, quÝt, æi t¸o, ch«m ch«m, sa - pa - chª, bßn bon (H×nh 14). Chóng th−êng bu chÝch hót trªn hót trªn c¸c ®ät non, cuèng hoa, cuèng tr¸i non lµm cho ®Çu cµnh bÞ cong queo, kh«ng ph¸t triÓn ®−îc, hoa hoÆc tr¸i non cã thÓ rông, tr¸i bÞ mÊt phÈm chÊt. RÖp b«ng còng quyÕn rò kiÕn nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn rÖp b«ng trªn cam, quÝt. S©u ®ôc tr¸i Thµnh trïng lµ lo¹i b−ím nhá, s¶i c¸nh ®é 20-25 mm, mµu n©u. B−ím c¸i ho¹t ®éng vµo ban ®ªm, ®Î trøng rêi r¹c trªn c¸c tr¸i non, ë gÇn cuèng cña tr¸i t¸o vµ ë mÆt d−íi tr¸i æi vµ mËn. Êu trïng cã mµu n©u hång, ®Çu nhá mµu n©u, ®ôc vµo trong tr¸i ®Ó ¨n, ®Æc biÖt rÊt thÝch ¨n phÇn hét cña tr¸i. Khi ®ñ lín, s©u chui ra ngoµi ®Ó lµm nhéng trong c¸c l¸ kh« chung quanh. Chu kú sinh tr−ëng cña s©u rÊt ng¾n, trong vßng mét th¸ng. Khi s©u cã mËt ®é cao th× cã thÓ phun mét lÇn thuèc khi tr¸i cßn non. Nªn chän lo¹i thuèc mau ph©n huû, Ýt ®éc vµ kh«ng nªn phun trong 2 tuÇn tr−íc khi thu ho¹ch. 20