Sổ tay bệnh động vật - Chương 11

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

118
lượt xem 34
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 11 ĐỘNG VẬT CHÂN ĐỐT 1. Giới thiệu Động vật chân đốt gồm ruồi, chấy rận, bọ chét, ve và ghẻ, trong số đó nhiều loài ký sinh trên da gia súc. Nhiều động vật chân đốt chỉ làm gia súc hơi khó chịu, nhưng một số gây kích ứng và tổn thương da nghiêm trọng, một số loài là vectơ truyền tác nhân gây bệnh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 11

CH¦¥NG 11 §éNG VËT CH¢N §èT 1. Giíi thiÖu §éng vËt ch©n ®èt gåm ruåi, chÊy rËn, bä chÐt, ve vµ ghÎ, trong sè ®ã nhiÒu loµi ký sinh trªn da gia sóc. NhiÒu ®éng vËt ch©n ®èt chØ lµm gia sóc h¬i khã chÞu, nh−ng mét sè g©y kÝch øng vµ tæn th−¬ng da nghiªm träng, mét sè loµi lµ vect¬ truyÒn t¸c nh©n g©y bÖnh. Cã hai nhãm ®éng vËt ch©n ®èt chñ yÕu nh− sau: Nhãm c«n trïng (ruåi, chÊy rËn vµ bä chÐt) C«n trïng ®iÓn h×nh cã ®Çu, ngùc, bông vµ ba ®«i ch©n g¾n víi ngùc. NhiÒu c«n trïng cã c¸nh vµ cã thÓ bay. Vßng ®êi gåm c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau gäi lµ biÕn th¸i. Sau khi giao phèi, con c¸i tr−ëng thµnh ®Î trøng, trøng në thµnh Êu trïng, vÝ dô dßi cña ruåi, trong ®ã cã thÓ cã mét sè giai ®o¹n tr−íc khi lµm kÐn, cuèi cïng tõ kÐn ruåi tr−ëng thµnh chui ra. Mét sè loµi ®Î con vµ ®Î ra Êu trïng thay b»ng ®Î trøng. Nhãm ve vµ ghÎ Kh¸c víi c«n trïng, con tr−ëng thµnh cã bèn ®«i ch©n. Th©n chóng gåm phÇn phÝa tr−íc cã c¸c bé phËn miÖng (gnathosoma) vµ phÇn th©n chÝnh (idiosoma) mang ch©n. Gièng nh− c«n trïng, con c¸i tr−ëng thµnh ®Î trøng, trøng në thµnh Êu trïng gièng nh− con tr−ëng thµnh nhá, nh−ng chóng chØ cã ba ®«i ch¸n. Êu trïng lét x¸c thµnh nhéng cã bèn ®«i ch©n, ®Õn l−ît nhéng l¹i lét x¸c thµnh con tr−ëng thµnh. Nhãm ve ghÎ kh«ng cã c¸nh nªn kh«ng bay ®−îc. C¸c vïng nhiÖt ®íi th−êng thuËn lîi cho ®éng vËt ch©n ®èt nªn ®éng vËt ch©n ®èt vµ bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn bÖnh ë c¸c vïng nµy quan träng h¬n so víi vïng «n ®íi. C¸c bÖnh quan träng do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn tr×nh bµy trong Ch−¬ng 12. 2. Ruåi Ruåi sinh s¶n vµ ho¹t ®éng khi ®iÒu kiÖn phï hîp víi chóng. ë vïng «n ®íi, ®ã th−êng lµ c¸c th¸ng Êm ¸p trong n¨m, ë vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi lµ mïa m−a. C¸c yÕu tè ®Þa ph−¬ng nh− vïng ®Çm lÇy cã thÓ cã ®iÒu kiÖn phï hîp cho ruåi sinh s¶n quanh n¨m, ®Æc biÖt ë vïng nhiÖt ®íi. C¸c biÖn ph¸p khèng chÕ ®ßi hái hiÓu biÕt ë ®Þa ph−¬ng vÒ mïa ho¹t ®éng, n¬i sinh s¶n vµ c− tró vµ cã thÓ cÇn cã h−ëng dÉn cña chuyªn ngµnh c«n trïng. Cã thÓ ph©n lo¹i ruåi thµnh hai nhãm lín, nhãm ruåi ®èt g©y khã chÞu vµ nhãm ruåi g©y bÖnh dßi. Nhãm ruåi ®èt vµ g©y khã chÞu Mét sè loµi ruåi tÊn c«ng gia sóc vµ ng−êi ®Ó hót m¸u nªn g©y ngøa ®¸ng kÓ vµ khã chÞu. Ngoµi ra, mét sè t¸c nh©n g©y bÖnh quan träng truyÒn qua ruåi ®èt. Ruåi ®èt thÊy kh¾p thÕ giíi vµ mét sè loµi quan träng nhÊt nªu t¹i B¶ng 11.1 vµ minh ho¹ ë H×nh 11.1. vµ 11.2. C¸c loµi kh¸c còng Ýt nhiÒu quan träng do kÝch øng chóng g©y ra. 228
1. Ruåi ®en (Simulium spp.) dµi 1.5 - 5.0 mm 2. Ruåi Culicoides spp. dµi 1,5 - 5.0 mm 3. Muçi (Anopheles spp.) dµi 2.0 –10.0 mm (H) 4. Ruåi tr©u (Tabamus spp.) dµi tíi 25 mm 5. Mßng (Stomoxys calcitious) dµi xÊp xØ 7mm 6. Ruåi Haematobia spp. dµi tíi 4mm 7. Ruåi nhµ (Musca domestica), dµi xÊp xØ 7mm 8. Ruåi cõu (kh«ng cã c¸nh) (Melophagus ovinus) dµi 5.0mm 9. Ruåi rõng (Hippobosca spp) dµi xÊp xØ 10mm H×nh 11.1 Mét sè ruåi ®èt vµ g©y khã chÞu quan träng trong thó y 229
H×nh 11.2 Ruåi Hematobia trªn bß 230
B¶ng 11.1 Ruåi hót m¸u vµ ruåi g©y khã chÞu. Ruåi VËt chñ VÞ trÝ sinh s¶n T¸c ®éng bÖnh T¸c nh©n truyÒn lý bÖnh Ruåi ®en Gia sóc vµ §¸ vµ c©y cá, §èt ®au vµ mÊt Onchonocerca spp ë (Simulium ng−êi, kh¾p thÕ n¬i n−íc trong m¸u; cã thÓ tÊn gia sóc (xem bÖnh u spp) giíi, trõ mét sè ch¶y c«ng thµnh ®µn, gißi) ®¶o ®Æc biÖt vµo buæi s¸ng vµ chiÒu tèi Ruåi Gia sóc vµ §iÒu kiÖn Èm §èt ®au, tÊn Onchocerca spp ë gia Culiciodes ng−êi; kh¾p thÕ −ít, môc n¸t c«ng thµnh ®µn sóc (xem bÖnh u spp giíi hoÆc c©y cá Èm vµo ban ®ªm; gißi); nhiÒu lo¹i vi- −ít ngøa m¹nh ë rót nh− bÖnh sèt phï ngùa; lan xa du ë bß, bÖnh l−ìi theo chiÒu giã xanh Muçi Gia sóc vµ N−íc ®äng, Ho¹t ®éng vÒ C¸c virót (viªm n·o (Allophels, ng−êi; kh¾p thÕ kh«ng ph¶i lµ ®ªm; ®èt ®au, tuû NhËt B¶n ë ngùa; Culex vµ giíi hå hay suèi g©y ngøa m¹nh sèt phï du ë bß), giun Aedes spp) ch¶y nhanh vµ mÊt m¸u chØ Dirofilaria immitis kÝ sinh trong hÖ tuÇn hoµn ë chã Ruåi tr©u §¹i gia sóc vµ Khu vùc bïn Ruåi to; ®Êt s©u, Anaplasma marginal, (Tabanids) ng−êi, kh¾p thÕ lÇy hay ngËp ®au, cã thÓ bay Trypanosoma evanci, giíi n−íc, c©y cá xa vµi km tõ n¬i vi-rót g©y thiÕu m¸u thèi r÷a sinh s¶n, mét sè truyÒn nhiÔm ë ngùa Ýt ruåi g©y rÊt khã chÞu cho gia sóc Mßng Gia sóc vµ ng−êi C©y cá môc §èt ®au, cã thÓ Gièng nh− ruåi tr©u Stomoxys n¸t ph©n gia g©y khã chÞu vµ c¶ Habronema vµ calcitrans sóc cho gia sóc gÇn Draschia ë ngùa (xem nhµ phÇn bÖnh lë loÐt mïa hÌ) Ruåi Bß vµ tr©u, ë PhÇn t−¬i cña Sè l−îng lín hót Stephanorlaria spp ë Haematobia kh¾p n¬i trªn thÕ vËt chñ m¸u trªn th©n bß vµ tr©u (xem phÇn spp giíi con vËt vµ ®Ëu ë bÖnh loÐt ë vai) sõng g©y ngøa vµ mÊt m¸u Ruåi nhµ, C¸c chÊt vµ dÞch ChÊt h÷u c¬ G©y khã chÞu Cã kh¶ n¨ng lµ ruåi mÆt, bµi tiÕt, vÕt Stephanorlaria spp ë ruåi bôi c©y th−¬ng.,. cña bß vµ tr©u; mäi ®éng vËt, Habronema vµ (Musca Spp) kh¾p thÕ giíi Draschia ë ngùa: giun m¾t 231
Ruåi rõng Chñ yÕu ë ngùa §Êt kh« TËp trung quanh vµ bß; ë kh¾p th©n sau; chäc (Hippobosca) n¬i trªn thÕ giíi. thñng da hót m¸u; g©y kÝch øng Bä cõu ë kh¾p n¬i; chñ §Êt kh« Kh«ng cã c¸nh, yÕu ë vïng «n sè l−îng nhiÒu (Melophagus ®íi g©y ngøa, mÊt Ovinus ë m¸u vµ háng cõu) l«ng cõu Nhãm ruåi g©y bÖnh dßi Nhãm ruåi quan träng nµy ®Î trøng trªn gia sóc, trøng në thµnh Êu trïng hay dßi, xuyªn qua da, vÕt th−¬ng hë hay c¸c lç tù nhiªn. Sù x©m nhËp cña dßi ruåi vµo tæ chøc gäi lµ bÖnh dßi vµ g©y tæn th−¬ng tæ chøc ®¸ng kÓ. Mét sè loµi quan träng h¬n c¶ ®−îc nªu ë B¶ng 11.2. vµ minh ho¹ ë H×nh 11.3. BÖnh dßi nhÆng (Blowfly myiasis) NhÆng lµ lo¹i ruåi to, mÇu xanh c« ban hay xanh lôc. Chóng ®Î trøng trªn chç l«ng cõu b¸m ®Êt vµ ph©n hay n−íc tiÓu, th−êng ë quanh th©n sau. Êu trïng në ra bß xuèng da, xuyªn qua d¸ b»ng c¸c mãc ë miÖng vµ nh÷ng tæn th−¬ng do Êu trïng cã thÓ rÊt ®au ®ín vµ lµm suy yÕu khiÕn con vËt cùc kú khæ së vµ ®«i khi chÕt. BÖnh dßi do nhÆng xanh cã thÓ phøc t¹p lªn do nhiÔm khuÈn kÕ ph¸t vµ c¸c loµi ruåi kh¸c gÆp c¬ héi (ruåi thø ph¸t) lÇn ®Õn vÕt th−¬ng kiÕm ¨n vµ ®Î trøng g©y ra hiÖn t−îng tiÕp tôc Êu trïng x©m nhËp vµ ph¸ ho¹i tæ chøc. VÕt th−¬ng hë, tæn th−¬ng do ve hay vÕt c¾t còng thu hót nhÆng xanh vµ c¸c loµi ruåi kÕ ph¸t. Nh÷ng vÕt th−¬ng, tæn th−¬ng vµ vÕt c¾t nµy lµ yÕu tè tiÒn ®Ò dÉn ®Õn bÖnh dßi vÕt th−¬ng. Êu trïng sinh sèng trong vÕt th−¬ng tíi 10 ngµy, lét x¸c hai lÇn tr−íc khi h×nh thµnh dßi tr−ëng thµnh hoµn toµn r¬i xuèng ®Êt ho¸ nhéng trong vµi ngµy n−a tr−íc khi ruåi tr−ëng thµnh chui ra. Tuy nhiªn, lµn sãng ®Î tr−ng liªn tôc cña nhÆng xanh vµ ruåi kÕ ph¸t lµm å dßi kÐo dµi h¬n 10 ngµy. BÖnh dßi xo¾n (Screw-worm myiasis) Chñ yÕu ®©y lµ bÖnh cña bß nh−ng nh÷ng ®éng vËt cã vó kh¸c vµ ng−êi còng cã thÓ m¾c. Ruåi c¸i tr−ëng thµnh ®Î trøng ë r×a vÕt th−¬ng trªn da vµ trøng në thµnh Êu trïng h×nh xo¾n èc chiu vµo phÇn thÞt lé ra cña vÕt th−¬ng g©y nh÷ng tæn th−¬ng réng mïi thèi. Mét ruåi c¸i cã thÓ ®Î tíi 300 trøng vµo r×a mét vÕt th−¬ng vµ nhiÔm nÆng cã thÓ g©y chÕt . Ruåi dßi ë bß (Cattle warble flies) Loµi ruåi nµy cã l«ng, ký sinh ë bß nhµ, bß rõng vµ ®«i khi ë ngùa. Dßi di hµnh qua c¸c tæ chøc vµ cuèi cïng chui ra ngoµi qua, nh÷ng lç ®ôc thñng trªn da vµ lµ nguyªn nh©n nghiªm träng cña c¸c tæn th−¬ng kÝn. Loµi ruåi nµy thÊy chñ yÕu ë vïng «n ®íi b¾c b¸n cÇu. Ruåi dßi mòi cõu (Sheep nasal bot fly) Ruåi c¸i tr−ëng thµnh g©y bÖnh cho cõu, rÊt Ýt khi cho dª, b»ng c¸ch b¬m dÞch cã chøa Êu trïng vµo lç mòi chóng. Sau ®ã Êu trïng di hµnh vµo c¸c xoang cña vËt chñ, t¹i ®ã chóng hoµn thµnh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi, chóng lµ nguyªn nh©n phæ biÕn g©y h¾t h¬i vµ ch¶y n−íc mòi, nhiÔm nÆng cã thÓ g©y chËm lín. Ruåi c¸i tr−ëng thµnh còng g©y rÊt ®au ®ín cho cõu vµ dª khi chóng tÊn c«ng vµ ®Î Êu trïng vµo chóng. 232
B¶ng 11.2 Nh÷ng ruåi sinh ra bÖnh dßi. Ruåi VËt chñ N¬i sinh s¶n T¸c ®éng g©y bÖnh NhÆng (Blownflies) Chñ yÕu ë cõu, VÕt th−¬ng ngoµi BÖnh dßi nhÆng Lucilia spp. kh¾p n¬i trªn thÕ da; l«ng cõu dÝnh giíi ®Êt, ph©n vµ n−íc Calliphora spp. tiÓu Phormia spp. Ruåi dßi xo¾n Gia sóc vµ ng−êi VÕt th−¬ng BÖnh dßi xo¾n nh−ng chñ yÕu ë bß (Screw-worm flies) Clorysomyia bezziana (ch©u Phi vµ ch©u ¸) Ruåi dßi(Warble Bß, bß rõng vµ ®«i §Î trøng trªn l«ng Tæn th−¬ng da flies) khi c¶ ngùa. Ph©n vËt chñ bè ë B¾c b¸n cÇu Hypoderma bovis kÓ c¶ B¾c Mü. H. Hypoderma lineatum bovis cã ë vïng khÝ hËu «n ®íi vµ H. lineatum ë vïng khÝ hËu Êm ¸p h¬n. Ruåi mòi cõu Cõu vµ dª kh¾p n¬i §Î dßi vµo trong Nguyªn nh©n phæ biÕn trªn thÕ giíi lç mòi g©y h¾t h¬i vµ ch¶y n−íc (Sheep nasal flies) mòi; nhiÔm nÆng g©y cßi Cestrus ovis cäc, bÞ stress do gißi c¸i tr−ëng thµnh tÊn c«ng H×nh 11.3 Ruåi g©y bÖnh dßi. 1 NhÆng Calliphora spp. 2. Ruåi dßi xo¾n (Cochliomyia spp.) 3. Ruåi mòi cõu (Oestrus ovis) 233
§iÒu trÞ bÖnh dßi Khi bÊt cø æ dßi nµo trë thµnh bÖnh th× biÖn ph¸p chèng ruåi ph¶i lµ môc tiªu chÝnh (xem phÇn sau). Nh÷ng con èm nÆng cÇn ®iÒu trÞ. Sau ®©y lµ nh÷ng h−íng dÉn. Ph¶i c¾t l«ng xung quanh tæn th−¬ng cña æ dßi nhÆng vµ dßi xo¾n, röa s¹ch, lÊy dßi ra nÕu cã thÓ ®−îc, ®iÒu trÞ vÕt th−¬ng b»ng kem hay thuèc bét diÖt c«n trïng. Dßi n»m s©u trong tæ chøc khã lÊy ra th× ph¶i nhÐt kem diÖt c«n trïng vµo trong vÕt th−¬ng vµ lÊy dßi ®i khi chóng bß ra. Tuú theo møc ®é nÆng nhÑ, cã thÓ cÇn ®iÒu trÞ kh¸ng sinh chèng nhiÔm khuÈn kÕ ph¸t vµo vÕt th−¬ng. Bß bÞ dßi cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng thuèc diÖt c«n trïng toµn th©n (vÝ dô Ivermectin) ®Ó diÖt Êu trïng tr−íc khi chóng xuyªn lªn da. Cã thÓ ch÷a nh− trªn vµo bÊt cø lóc nµo trõ gi÷a th¸ng 12 vµ th¸ng 3, Êu trïng lóc nµy cã thÓ ®ang di hµnh qua thùc qu¶n hay r·nh tuû, diÖt dßi vµo giai ®o¹n nµy cã thÓ g©y phøc t¹p. Dßi ë mòi cõu th−êng chØ lµm khã chÞu nªn th−êng kh«ng chØ ®Þnh ®iÒu trÞ. Tuy nhiªn, nhiÔm nÆng cã thÓ g©y nªn h¾t h¬i qu¸ nhiÒu, ch¶y n−íc mòi vµ gÇy yÕu, trong tr−êng hîp ®ã ®iÒu trÞ b»ng rafoxamide, closantel, nitro xynil hay ivermectin rÊt cã hiÖu qu¶. Khèng chÕ ruåi HiÖn cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p, tÊt c¶ chia lµm ba lo¹i: biÖn ph¸p khèng chÕ sinh s¶n cña ruåi; biÖn ph¸p ng¨n kh«ng cho ruåi tÊn c«ng gia sóc vµ biÖn ph¸p chèng ruåi c− tró trªn gia sóc. BiÖn ph¸p khèng chÕ sinh s¶n cña ruåi Mét sèloµi ruåi (nh− ruåi nhµ, mßng, ruåi tr©u...) ®Ó trøng trong chÊt h÷u c¬ nh− ph©n, chÊt ®én chuång, thøc ¨n háng... Cã thÓ gi¶m ®¸ng kÓ ®iÒu nµy bµng vÖ sinh tèt trong vµ xung quanh chuång tr¹i gia sóc. Nªn ñ ph©n, chÊt ®én chuång... v× nhiÖt ®é khi ñ diÖt ®−îc nhiÒu Êu trïng ruåi; phun thuèc diÖt c«n trïng vµo ph©n ñ còng cã lîi. C¸c x¸c chÕt lµ n¬i sinh s¶n lý t−ëng cña nhÆng xanh nªn ph¶i thu dän ®i ®em ch«n hay ®èt. Ruåi ®en, muçi vµ ruåi tr©u ®Î trøng ë khu vùc Èm −ít hay cã n−íc, cã thÓ xö lý nh÷ng n¬i nµy b»ng c¸ch dïng thuèc diÖt c«n trïng, th¸o c¹n n−íc hay c¸c biÖn ph¸p sinh häc, biÖn ph¸p nµy ®ßi hái kiÕn thøc chuyªn ngµnh c«n trïng häc vµ cã thÓ kh«ng cã tÝnh kh¶ thi hoÆc kh«ng thuyÕt minh ®−îc vÒ mÆt chi phÝ, tÝnh thùc tiÔn... L«ng b¸m ®Êt hay vÕt th−¬ng ngoµi da thu hót nhÆng xanh. CÇn ¸p dông c¸c biÖn ph¸p khèng chÕbÖnh giun s¸n, nguyªn nh©n phæ biÕn g©y Øa ch¶y ®Ó lµm gi¶m nguy c¬ nµy. C¸c vÕt th−¬ng ngoµi da, vÕt loÐt... ph¶i ®−îc xö lý ngay. BiÖn ph¸p ng¨n ngõa ruåi tÊn c«ng gia sóc HiÖn cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p cã thÓ thùc hiÖn, mét sè ph−¬ng ph¸p m« t¶ tãm t¾t nh− sau: T¾m, ng©m hay phun b»ng nh÷ng dông cô kh¸c nhau thuèc diÖt c«n trïng lªn da vµ l«ng gia sóc. KÑp tai, vßng cæ, vßng ®u«i, ®ætrªn l−ng (pour ons), r¾c tõng ®¸m (spot ons). Thuèc diÖt c«n trïng, chñ yÕu lµ c¸c chÕphÈm pyrethroid tæng hîp ®−îc tÈm vµo kÑp hay vßng chÊt dÎo, tõ ®ã khuyÕch t¸n chËm vµ loang ra trªn da chèng l¹i tÊn c«ng cña ruåi tíi vµi th¸ng. C¸c chÕ phÈm hiÖn ®¹i tuíi trªn l−ng vµ r¾c trªn c¬ thÓ gia sóc còng ®em l¹i kÕt qu¶ t−¬ng tù. Mµnh che ruåi. NÕu cÇn thiÕt, cã thÓ nhèt gia sóc trong khu vùc cã mµnh che cöa sæ vµ cöa ra vµo ®Ó ng¨n kh«ng cho ruåi bay vµo. Mµnh m¾t nhá chèng ruåi Culicoides cã thÓ h¹n chÕ luång kh«ng khÝ qua, trong tr−êng hîp cã thÓ dïng mµnh m¾t to tÈm thuèc diÖt c«n trïng. Tù xoa thuèc. Tói ®ùng thuèc diÖt c«n trïng d¹ng bét mÞn hay d¹ng dÇu treo ë mét vÞ trÝ thuËn tiÖn ®Ó gia sóc cã thÓ cä x¸t vµo ®Ó ng¨n ngõa hay gi¶m bít ruåi tÊn c«ng. BiÖn ph¸p chèng ruåi c− tró trªn gia sóc BiÖn ph¸p chèng ruåi c− tró gåm phun thuèc, bÉy ®iÖn tö vµ b¶ tÈm thuèc diÖt c«n trïng sö dông t¹i chuång tr¹i hay c¬ së ch¨n nu«i. 234
NhËn xÐt Tr×nh bµy ®Çy ®ñ vÒ phßng chèng ruåi ®èt vµ g©y khã chÞu, ruåi g©y bÖnh dßi vµ ruåi lµ vect¬ truyÒn bÖnh lµ v−ît qu¸ ph¹m vi cña quyÓn s¸ch nµy. C¸c ho¸ chÊt chèng ruåi (thuèc diÖt c«n trïng) ®−îc tãm t¾t ë B¶ng 11.3. B¶ng 11.3 C¸c ho¸ chÊt chèng ®éng vËt ch©n ®èt (thuèc diÖt c«n trïng vµ ve ghÎ) Ho¸ chÊt C¸ch dïng vµ nhËn xÐt Arsenic Thuèc diÖt ve ghÎ ®Çu tiªn; ®· dïng trong bån ng©m v× dung dÞch AsO3 tan trong n−íc, nay hÇu hÕt c¸c n−íc kh«ng dïng n÷a do ®éc vµ kh¸ng thuèc. C¸c hîp chÊt cac-bua Nãi chung bÒn v÷ng, cã t¸c dông kÐo dµi tèt, mÆc dï nhiÒu quÇn thÓ cã Clo. ve ®· kh¸ng thuèc, nhiÒu n−íc kh«ng dïng n÷a v× thuèc tån t¹i l©u trung m«i tr−êng vµ tån d− trong thÞt vµ s÷a. Benzene hexachloride §· dïng nhiÒu chÕphÈm kh¸c nhau chèng l¹i tÊt c¶ ký sinh trïng (Lindane) ngoµi da. Toxapene §· dïng ng©m t¾m ®Ó diÖt ve vµ ghÎ Dieldrin §· dïng phun trªn ®Êt n¬i ruåi tsetse c− tró nh−ng tån t¹i l©u trong m«i tr−êng. DDT §· sö dông réng r·i nh−ng phÇn lín ®· ngõng v× tån t¹i l©u trong m«i tr−êng. C¸c hîp chÊt h÷u c¬ ViÖc c«n trïng kh¸ng l¹i c¸c hîp chÊt cac-bua cã Clo ®· kÝch thÝch sù ph¸t triÓnlo¹i thuèc nµy, hiÖn cã nhiÒu lo¹i, hiÖn nay ®· ghi nhËn lµ ve kh¸ng thuèc; ®· dïng cho ng©m, phun, t−íi trªn l−ng, bét mÞn... diÖt tÊt c¶ c¸c loµi ®éng vËt ch©n ®Êt, thuèc kh«ng tån t¹i l©u dµi trong m«i tr−êng, ®éc tÝnh rÊt kh¸c nhau. Pyrethroids tæng hîp Ho¹t chÊt Pyrethrin trong c©y hä cóc trong thiªn nhiªn ®· dïng lµm thuèc diÖt c«n trïng trong nhiÒu n¨m, toµn cho gia sóc vµ rÊt cã t¸c dông; nh−îc ®iÒm cña thuèc lµ kh«ng bÒn khi gÆp ¸nh s¸ng; hiÖn ®· cã Pyrethroids tæng hîp bÒn tr−íc ¸nh s¸ng ®−îc dïng réng r·i, chóng Ýt ®éc víi loµi cã vó, kh«ng tån t¹i l©u trong m«i tr−êng cã t¸c dông kÐo dµi ®ñ ®Ó “®¸nh gôc vµ tiªu diÖt tèt” ®èi víi ®éng vËt ch©n ®èt ngoµi da. Permethrin Dïng ®Ó phun, kÑp tai ®Ó diÖt ve, chÊy chÊy rËn, ghÎ, ruåi hót m¸u; còng dïng ®Ó diÖt ruåi trong nhµ. Cypermethrin Dïng ®Ó ng©m diÖt ve, chÊy rËn chÊy vµ ghÎ. Deltamethrin Dïng réng r·i ®Ó diÖt tÊt c¶ c¸c lo¹i ®éng vËt ch©n ®Êt cßn dïng ®Ó phun b»ng m¸y bay ®Ò diÖt ruåi tsetse. Flumethrin Dïng ®Ó ng©m vµ t−íi trªn l−ng ®Ó diÖt ve vµ ruåi. Amitraz Hîp chÊt triazepentadiene dïng ®Ó ng©m diÖt ve, ghÎ lîn, chÊy rËn bß vµ lîn. 235
3. C«n trïng (chÊy rËn vµ bä chÐt) ChÊy rËn ChÊy rËn lµ c«n trïng kh«ng cã c¸nh, dÑt theo chiÒu trªn-d−íi, sèng trªn da vËt chñ. Chóng nhá h¬n ruåi nhiÒu, dµi tõ 1,5 tíi 5mm nh−ng cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t th−êng vµ dÔ dµng ph¸t hiÖn khi v¹ch l«ng ra sÏ thÊy chóng bß quanh trªn da. Trøng cña chóng gièng nh− nh÷ng h¹t bét th« b¸m vµo l«ng. Cã hai lo¹i chÊy rËn, lo¹i hót m¸u vµ lo¹i ¨n l«ng. ChÊy rËn hót m¸u b»ng chäc vßi qua da. Lo¹i chÊy rËn ¨n l«ng sèng t¸ch khái vÈy da vµ trªn mÆt ngoµi l«ng mao hay l«ng vò. ChÊy rËn hót m¸u chØ cã ë loµi cã vó, cßn chÊy rËn ¨n l«ng cã ë c¶ loµl cã vó vµ gia cÇm. Kh«ng gièng ruåi, chÊy rËn hoµn toµn ký sinh vµ chØ sèng sãt ®−îc 1 ngµy nÕu rêi khái vËt chñ. Chóng cã tÝnh chuyªn biÖt rÊt cao vÒ vËt chñ vµ truyÒn tõ vËt chñ nµy sang vËt chñ kh¸c qua tiÕp xóc c¬ thÓ. ChÊy rËn tr−ëng thµnh sèng kho¶ng mét th¸ng vµ con c¸i ®Î tíi ba tr¨m trøng dÝnh vµo l«ng gia sóc gia cÇm. Nhéng në tõ trøng gièng nh− chÊy rËn con vµ ph¸t triÓn thµnh chÊy rËn tr−ëng thµnh trong kho¶ng 3 tuÇn sau 3 lÇn lét x¸c. ChÊy rËn thÊy ë mäi n¬i trªn thÕ giíi vµ mét sè nªu ë h×nh 11.4. RËn mòi ng¾n RËn mòi dµi RËn ®èt (Haematopinus spp), rËn hót (Linognathus spp.) rËn hót (Damalinia spp.) rËn c¾n dµi m¸u dµi tíi 5mm mµu vµng m¸u dµi kho¶ng 2mm mµu kho¶ng 2mm mµu n©u h¬i ®á hay n©u x¸m ®en h¬i xanh VËt chñ: bß, ngùa VËt chñ: bß, cõu: dª, chã VËt chñ: bß, cõu, dª, ngùa H×nh 11.4 RËn ë gia sóc. C¸c loµi chÊy rËn kh¸c nhau thÝch nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau trªn c¬ thÓ vËt chñ vµ nÕu sè l−îng Ýt, vËt chñ th−êng chÞu ®ùng ®−îc, kh«ng ®Ó ý. Tuy nhiªn, nÕu bÞ nÆng, chÊy rËn cã thÓ lan ra toµn th©n vËt chñ, g©y ngøa vµ khã chÞu ®¸ng kÓ. Con vËt liªn tôc cä s¸t vµ liÕm l«ng nã, lµm h¹i da vµ l«ng. Tr−êng hîp qu¸ nhiÒu chÊy rËn hót m¸u cßn cã thÓ thiÕu m¸u vµ g©y yÕu do mÊt m¸u. 236
ë vïng khÝ hËu «n ®íi, bÖnh chÊy chÊy rËn (Pediculosis) th−êng lµ bÖnh vÒ mïa ®«ng do tiÕp xóc gÇn cña gia sóc nhèt víi bé l«ng mïa ®«ng dÇy mµ chÊy rËn rÊt thÝch. BÖnh chÊy chÊy rËn th−êng kÕ ph¸t sau nh÷ng bÖnh nÆng h¬n nh− gia sóc èm, nu«i d−ìng kÐm nªn ngïng tù ch¶i l«ng, viÖc tù ch¶i l«ng lµ ®Ó gi÷ chÊy rËn ë møc tèi thiÓu. N¬i cã khÝ hËu Êm ¸p, bÖnh chÊy chÊy rËn kh«ng cã tÝnh mïa vô. Trong ch¨n nu«i qu¶ng canh Ýt gÆp ph¶i bÖnh nµy, bÖnh th−êng liªn quan tíi gia sóc èm yÕu nhot trong ®iÒu kiÖn chËt chéi. DiÖt chÊy rËn cã thÓ dïng nhiÒu lo¹i thuèc diÖt c«n trïng nh− bét min, thuèc tuíi trªn l−ng, thuèc r¾c, thuèc t¾m hay thuèc ng©m. MÆc dï ®iÒu trÞ lµ trùc tiÕp diÖt chÊy rËn nh−ng nhÊt thiÕt ph¶i t×m hiÕu xem gia sóc “cã chÊy rËn” cã ®ang m¨c bÖnh nµo kh¸c kh«ng. Bä chÐt Bä chÐt lµ loµi c«n trïng nhá, mµu n©u ®en, kh«ng cã c¸nh vµ dÑt theo chiÒu hai bªn. Kh«ng gièng chÊy rËn, phÇn lín vßng ®êi cña bä chÐt lµ ë ngoµi vËt chñ vµ hÇu hÕt c¸c loµi bä chÐt chØ tÊn c«ng vËt chñ ®Ó hót m¸u, khi ®ã chóng g©y ngøa trªn da. Bä chÐt tÊn c«ng mÌo, chã, gia cÇm vµ ng−êi, v× vËy cã tÇm quan träng nhÊt ®Þnh vÒ thó y vµ y tÕ, nhÊt lµ mét sè loµi bä chÐt truyÒn bÖnh nh− bÖnh s¸n d©y ë chã, bÖnh dÞch h¹ch ë ng−êi. Loµi nhai l¹i nhèt trong chuång còng cã thÓ bÞ ký sinh (bä chÐt g©y thiÕu m¸u nÆng ë dª) nh−ng bä chÐt cã khuynh h−íng kh«ng ký sinh ë bß vµ ngùa tr−ëng thµnh. Lîn ë nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi th−êng bÞ bä chÐt c¸t tÊn c«ng chóng chui vµo d−íi da; chóng cßn tÊn c«ng vµo bµn ch©n ng−êi. 4. Ve Ve lµ mét nhãm ký sinh trïng ngoµi da rÊt quan träng. Ve lµ vec-t¬ cña c¸c bÖnh chÝnh vµ cã thÓ g©y tæn th−¬ng da ®èi víi gia sóc. Th©n cña ve gåm phÇn tr−íc cã bé phËn miÖng vµ phÇn th©n chÝnh ®ì nh÷ng ®«i ch©n, ba ®«i ch©n ë Êu trïng vµ bèn ®«i ch©n ë nhéng vµ ve tr−ëng thµnh. Ve sö dông phÇn miÖng ®Ó b¸m vµo da vµ hót m¸u. Cã hai lo¹i ve lµ ve cøng vµ ve mÒm. Ve cøng Ve cøng cã h×nh bÇu dôc víi phÇn miÖng nh« ra phÝa tr−íc. Ve cøng dÑt theo chiÒu trªn-d−íi vµ trªn mÆt l−ng cña c¬ thÓ cã mét ¸o gi¸p b¶o vÖ cøng gäi lµ mai. C¸i khiªn phñ toµn bé mÆt l−ng cña ve ®ùc nh−ng chØ phñ kho¶ng 1/3 bÒ mÆt l−ng cña Êu trïng, nhéng vµ ve c¸i tr−ëng thµnh, ®iÒu nµy cho phÐp phÇn th©n chÝnh cña ve gi·n réng ra khi hót m¸u. H×nh 11.5 m« t¶ s¬ ®å vßng ®êi cña tÊt c¶ c¸c loµi ve cøng. Mçi giai ®o¹n, ve chØ hót m¸u mét lÇn kh¸ch nhau kho¶ng mét tuÇn vµ tuú thuéc vµo c¸c loµi ve, m¸u cã thÓ hót tõ mét, hai hay ba vËt chñ. Ve mét vËt chñ Sau khi Êu trïng b¸m vµo vËt chñ, ve hót m¸u vµ lét x¸c qua ba giai ®o¹n, Êu trïng - nhéng - ve tr−ëng thµnh, trªn cïng mét vËt chñ. Ve c¸i tr−ëng thµnh hót no m¸u råi rêi khái c¬ thÓ, ®Î trøng trªn ®Êt kho¶ng 2-3 tuÇn kÓ tõ khi Êu trïng b¸m vµo vËt chñ. Ve hai vËt chñ Êu trïng vµ nhéng hót m¸u mét vËt chñ vµ ve tr−ëng thµnh hót m¸u mét vËt chñ kh¸c. Ve tr−ëng thµnh ë trªn vËt chñ kho¶ng 5 - 9 ngµy tr−íc khi ve c¸i no m¸u rêi khái vËt chñ. Ve ba vËt chñ Mçi giai ®o¹n hót m¸u trªn mét vËt chñ kh¸c nhau vµ ve tr−ëng thµnh ë trªn vËt chñ kho¶ng thêi gian nh− ve hai vËt chñ. Vßng ®êi cña ve 1, 2 vµ 3 vËt chñ ®−îc tãm t¾t b»ng s¬ ®å ë H×nh 11.7. Ve cøng chØ sèng mét thêi gian ng¾n trªn vËt chñ, tõ vµi ngµy tíi ba tuÇn lµ cïng vµ phÇn lín thêi gian chóng sèng ë trong cá, trªn ®ång cá hay trong vÕt nøt cña chuång tr¹i chê dÞp b¸m vµo vËt chñ thÝch hîp khi ®i qua. §Ó b¸m vµo vËt chñ thÝch hîp, mçi giai ®o¹n cña ve ph¶i cã kh¶ n¨ng sèng sãt mét thêi gian dµi ngoµi vËt chñ gi÷a nh÷ng lÇn hót m¸u. HÇu hÕt c¸c giai ®o¹n ch−a tr−ëng thµnh cã thÓ sèng sãt tíi kho¶ng 6 th¸ng, giai ®o¹n ve tr−ëng thµnh cã thÓ sèng sãt tíi 237
2 n¨m. V× vËy ve cÇn hót no m¸u ®Ó cã ®ñ n¨ng l−îng dù tr÷ sèng mét thêi gian dµi d−íi ®Êt vµ ®Ó ve c¸i ®Î hµng ngµn trøng. H×nh 11.5 S¬ ®å vßng ®êi ve cøng. Ho¹t ®éng mïa vô cña ve cøng Nh÷ng ¶nh h−ëng chñ yÕu ®èi víi ho¹t ®éng cña ve lµ ®é Èm t−¬ng ®èi cña khÝ quyÓn vµ nhiÖt ®é kh«ng khÝ. Do ®ã ë vïng khÝ hËu «n ®íi ho¹t ®éng cña ve th−êng giíi h¹n vµo thêi gian gi÷a mïa xu©n vµ mïa thu, khi kÕt hîp gi÷a nhiÖt ®é Êm ¸p vµ l−îng m−a ®Çy ®ñ t¹o nªn mét ®é Èm t−¬ng ®èi thÝch hîp trong vi khÝ hËu trªn ®ång cá vµ cá cho ve b¸m vµo vËt chñ. Khi thêi tiÕt trë nªn qu¸ l¹nh, ve vµ trøng trªn ®ång cá ngõng ho¹t ®éng cho tíi mïa xu©n sau. Tuy nhiªn, ë vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi, nhiÖt ®é cã thÓ phï hîp cho ho¹t ®éng cña ve quanh n¨m hay hÇu hÕt quanh n¨m vµ yÕu tè h¹n chÕ chñ yÕu lµ l−îng m−a. V× vËy theo mét nguyªn t¾c chung, ho¹t ®éng cña ve ®−îc ®iÒu chØnh ®Ó sinh s¶n m¹nh nhÊt trong mïa m−a, mÆc dï c¸c loµi ve kh¸c nhau cã nh÷ng yªu cÇu vÒ vi khÝ hËu kh¸c nhau. §¸nh gi¸ ®óng ®¾n ho¹t ®éng cña ve ë nh÷ng khu vùc kh¸c nhau ®ßi hái chuyªn m«n c«n trïng häc, b¶ng 11.7 tãm t¾t mét sè yÕu tè chñ yÕu. 238
H×nh 11.6 Vßng ®êi cña ve cøng 1, 2 hay 3 vËt chñ. L = Êu trïng, N = Nhéng, A = Ve tr−ëng thµnh. 239
B¶ng 11.7 Mét sè ve cøng quan träng cña gia sóc ë vïng nhiÖt ®íi (minh ho¹ ve tr−ëng thµnh ch−a hót m¸u). Ve c¸i Ve ®ùc §Æc ®iÓm, ph©n bè vµ vËt chñ Ve to cã ch©n cã v¹ch, phÇn Vect¬ truyÒn Theireria miÖng dµi; cã kho¶ng 20loµi annulata (g©y bÖnh Theileria th−êng lµ ve 2-3 vËt chñ, ve nhiÖt ®íi ë bß) Ehrlichia tr−ëng thµnh cña nhiÒu loµi bovis, Babesia ë ngùa vµ ký sinh trªn gia sóc, giai Theileria hirci (g©y bÖnh ®o¹n ch−a tr−ëng thµnh theileria ¸c tÝnh ë cõu). PhÇn còng ký sinh trªn gia sóc, miÖng réng g©y tæn th−¬ng ®éng vËt cã vó hoang d·, da. chim vµ loµi bß s¸t; phæ biÕn ë kh¾p miÒn nhiÖt ®íi ch©u Phi vµ ch©u ¸. Ve cì trung b×nh, kh«ng cã Vect¬ truyÒn Ehrlichia hoa v¨n, phÇn miÖng ng¾n; boivis vµ Babesia ë cõu, chØ cã ë ch©u Phi, ch©u ¸, ngùa vµ chã. chñ yÕu lµ Nam sa m¹c Sahara, hÇu hÕt lµ ve S vËt chñ, cã rÊt nhiÒu lo¹i vËt chñ, cã kho¶ng 60 loµi, R. sanguineus – ve còi chã - ph©n bè toµn cÇu. Ve nhá, kh«ng hoa v¨n, Vect¬ truyÒn Babesia vµ phÇn miÖng ng¾n; cã 5 loµi, Anaplasma cho bß. NhiÒu ve lµ ve 1 vËt chñ; 3 loµi cã thÓ g©y ngøa, tæn th−¬ng (B.microplus, B.decoloratus da vµ gÇy yÕu. vµ B. annulatus) chñ yÕu hót m¸u ë bß nh−ng thØnh ho¶ng ë loµi nhai l¹i kh¸c (hoang d· vµ nu«i) vµ ngùa, ph©n bè kh¾p vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi. Ve mÒm Kh«ng gièng ve cøng, ve mÒm kh«ng cã mai cøng ®Ó b¶o vÖ mÆc dï vËy ve mÒm sèng rÊt dai, nÕu cÇn ve tr−ëng thµnh cã thÓ sèng sãt trong ®iÒu kiÖn kh« h¹n mét thêi gian dµi mµ kh«ng cÇn hót m¸u. Tuy nhiªn, hót m¸u cña ve mÒm th−êng lµ ®Òu ®Æn vµ võa ph¶i, b×nh th−êng n¬i ë cña chóng lµ trong ®Êt c¸t cã bãng r©m hoÆc trªn mÆt ®Êt gÇn n¬i gia sóc nghl hoÆc trªn t−êng trªn m¸i chuång. Ve c¸i tr−ëng thµnh s¶n xuÊt tõng ®ît Ýt trøng mét, lÆp ®i lÆp l¹i, giao phèi diÔn ra ë ngoµi vËt chñ. MÆc dï kh«ng ®¸ng chó ý nh− ve cøng, ve mÒm cã thÓ cã tÇm quan träng vÒ thó y ë tõng ®Þa ph−¬ng. Mét loµi quan träng cã ë ViÖt Nam lµ Argus persicus (H×nh 11.8). Ve nµy tÊn c«ng gia cÇm vµ truyÒn mét sè bÖnh quan träng. 240
H×nh 11.8 Argas persicus -mét loµi ve mÒm tÊn c«ng gµ vµ truyÒn Borrelia anserina g©y bÖnh Borrelia ë gia cÇm Phßng chèng ve Do tÇm quan träng cña ve cøng nªn ®· cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu vµ ®Çu t− vÒ phßng chèng ve. Sau ®©y lµ nh÷ng biÖn ph¸p ®ang sö dông: Dïng thuèc diÖt ve HiÖn cã c¸c thuèc diÖt ve kh¸c nhau dïng trªn da vËt chñ ®Ó diÖt ve hay ng¨n ngõa ve b¸m. C¸ch dïng lµ phun, ng©m t¾m, xoa b«i b»ng tay, thÊm vµo kÑp tai, vßng cæ, vßng ®u«i, t−íi trªn l−ng, r¾c trªn ng−êi gia sóc. B¶ng 11.3 tãm t¾t mét sè thuèc th−êng dïng. C¸c ch−¬ng tr×nh phßng chèng ve trªn gia sóc ®ßi hái cùc k× cÈn thËn. VÝ dô mét ch−¬ng tr×nh phßng chèng ve 2-3 vËt chñ ë bß nh− Hyalomina hay Rhipiccphalus spp. cã thÓ hµng tuÇn cã ng©m trong thuèc diÖt ve thÝch hîp. §iÒu nµy còng khèng chÕ rÊt hiÖu qu¶ c¸c loµi ve kh¸c, vÝ dô ve 1 vËt chñ Boophilus vµ cã thÓ lµm suy gi¶m søc miÔn dÞch tù nhiªn ®èi víi Boophilus truyÒn ký sinh trïng ®−êng m¸u, chñ yÕu iµ Babesia vµ Anaplasma. V× vËy hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ dÞch tÔ häc cña tÊt c¶ bÖnh do ve truyÒn trong vïng lµ ®iÒu c¬ b¶n tr−íc khi b¾t ®Çu thùc hiÖn nh÷ng biÖn ph¸p phßng chèng ve vµ ®ßi hái chuyªn m«n thó y vµ h−íng dÉn vÒ c«n trïng häc. T¹o gièng gia sóc cã søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn víi ve Mét sè gièng bß cã søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn ®èi víi ve vµ c¸c bÖnh do ve truyÒn, vÝ dô bß Zebu (Bos indicus). Mét c«ng tr×nh gÇn ®©y ë Australia cho thÊy chi phÝ cã hiÖu qu¶ h¬n khi dïng bß Zebu, mÆc dï søc s¶n kÐm gièng bß Bos taurus cña ch©u ¢u nh÷ng ®ßi hái møc khèng chÕ thÊp h¬n nhiÒu ®èi víi ve Boophilus vµ c¸c bÖnh do ve Boophilus truyÒn. Qu¶n lý ®ång cá NÕu kh«ng cho vËt chñ cña ve tíi ®ång cá mét thêi gian ®ñ dµi th× mäi ve trªn c©y cá cuèi cïng sÏ chÕt ®ãi vµ chÕt kh«. Trªn thùc tÕ biÖn ph¸p nµy chØ ¸p dông ®−îc ®èi víi nh÷ng ®ång cá qu¶n lý th©m canh cã rµo. Ph−¬ng ph¸p nµy ®Æc biÖt thÝch hîp ®èi víi ve Boophilus, loµi ve chñ yÕu dùa vµo bß ®Ó hót m¸u. Lµ ve 1 vËt chñ, nªn chØ thÊy Êu trïng trªn ®ång cá n¬i mµ chóng cã thÓ sèng sãt kh«ng qu¸ 7 th¸ng hoÆc Ýt h¬n vµo thêi k× nãng vµ kh«. §−a bß ra khái ®ång cá trong vµi th¸ng cã thÓ diÖt toµn bé Êu trïng ve Boophilus. Bß ®−a trë l¹i ®ång cá sau khi ®· ng©m hay phun thuèc dlÖt ve râ rµng lµ kh«ng cã ve n÷a. Ph−¬ng ph¸p nµy kÐm hiÖu qu¶ h¬n ®èi víi ve 2-3 vËt chñ, nh÷ng ve nµy cã nhiÒu vËt chñ vµ cã thÓ sèng sãt trªn c¸c vËt chñ ngoµi gia sóc. Ngoµi ra, ve tr−ëng thµnh trªn ®ång cá cã thÓ sèng sãt tíi kho¶ng 2 n¨m hay kh«ng cÇn hót m¸u. 241
§èt ®ång cá nÕu lµm ®óng cã thÓ diÖt ®−îc nhiÒu ve. Thêi gian ®èt rÊt quan träng vµ ph¶i ®èt ngay tr−íc khi m−a ®Ó cá cã thÓ mäc l¹i nhanh. Lu©n phiªn ®Êt cho canh t¸c cã cµy xíi víi gieo l¹i ®ång cá còng phßng chèng ®−îc hÇu hÕt ve. Khèng chÕ m«i tr−êng cña ve Ve Hyalomma th−êng thÊy ë trong chuång tr¹i. Cã thÓ khèng chÕ b»ng c¸ch th−êng xuyªn cä röa vµ tiªu ®éc chuång tr¹i, t−êng ph¶i nh½n vµ kh«ng cã kÏ nøt ®Ó ve nÊp. 5. GhÎ Cã hai lo¹i ghÎ quan träng ®èi víi thó y, mét nhãm rÊt quan träng ký sinh ë da vµ g©y nªn bÖnh ngoµi da gäi lµ bÖnh ghÎ, nhãm thø hai sèng tù do vµ truyÒn mét sè s¸n d©y cho gia sóc. GhÎ ký sinh nhá h¬n nhiÒu so víi c¸c ®éng vËt ch©n ®èt kh¸c vµ kh«ng thÓ hay khã thÊy b»ng m¾t th−êng. Kh¸c víi ve, tÊt c¶ giai ®o¹n cña vßng ®êi (trøng, Êu trïng, nhéng vµ ghÎ tr−ëng thµnh) ®Òu ph¸t triÓn trªn vËt chñ vµ nªn ghÎ truyÒn l©y qua tiÕp xóc gi÷a c¸c vËt chñ. Mét khi nhiÔm ghÎ, ®µn ghÎ cã thÓ ph¸t triÓn trªn cïng mét vËt chñ vµ ®¹t tíi møc bÖnh lý mµ kh«ng cÇn nhiÔm thªm tõ vËt chñ kh¸c. GhÎ ph¸ ho¹i da (bÖnh ghÎ H×nh 3.10) th−êng kÌm theo do ngøa, cä x¸t vµ cµo g·i. BÖnh ghÎ nÆng lµm suy nh−îc c¬ thÓ nghiªm träng. Nh÷ng ghÎ quan träng ®−îc tãm t¾t ë b¶ng 3.11. Cã nhiÒu loµi ghÎ sèng tù do, nh−ng cã mét nhãm gäi lµ ghÎ oribatid lµ vec-t¬ truyÒn mét sè loµi s¸n d©y. Loµi ghÎ nµy di chuyÓn chËm, phæ biÕn trªn ®ång cá vµ cã thÓ ¨n c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña s¸n d©y trong ph©n gia sóc trªn ®ång cá. S¸n d©y hoµn thµnh mét phÇn sù ph¸t triÓn cña nã trong xoang c¬ thÓ ghÎ, nÕu vËt chñ cuèi cïng ¨n ph¶i ghÎ khi gÆm cá, vßng ®êi cña s¸n d©y sÏ ®−îc hoµn tÊt. Phßng chèng V× ghÎ lµ loµi ký sinh b¾t buéc trªn da, nªn phßng chèng bÖnh ghÎ b»ng c¸ch ch÷a nh÷ng con bl ghÎ. Lo¹i ghÎ sèng trªn bÒ mÆt da, kh«ng chui s©u (Psoroptes vµ Chorioptes) ch÷a t−¬ng ®èi dÔ b»ng c¸ch b«i thuèc diÖt ghÎ thÝch hîp (xem B¶ng 11.3) nh−ng lo¹i ghÎ ¨n s©u h¬n vµo da nh− Sarcoptes vµ Demodex spp. ®ßi hái ch÷a nhiÒu lÇn. Cã thÓ ch÷a ghÎ cho bß b»ng Ivermectin (xem B¶ng 5.2) lµ thuèc diÖt bÖnh ghÎ toµn th©n. H×nh 11.9 BÖnh ghÎ ë bß: vÕt bÖnh ghÎ ngoµi da. 242
NhËn xÐt BÊt cø ë ®©u cã nu«i gia sóc, bÖnh ghÎ ®Òu cã thÓ xÈy ra vµ nªn ph¶i lu«n lu«n nghi bÞ ghÎ trong c¸c bÖnh ngoµi da, ®Æc biÖt khi tæn th−¬ng g©y nªn ngøa ng¸y, cµo g·i, cä x¸t, c¾n xÐ v.v... C¸i ghÎ nhá kh«ng nh×n thÊy ®−îc b»ng m¾t th−êng vµ chÈn ®o¸n nghi lµ bÖnh ghÎ chØ cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch göi xÐt nghiÖm ®¬n gi¶n c¸c bÖnh phÈm ®−îc n¹o s©u ë tæn th−¬ng. Theo nguyªn t¾c chung lµ ph¶i n¹o ë r×a vÕt ghÎ vµ göi ®i trong lä s¹ch, kh« vµ kÝn. Kh«ng cã c¸ch thùc tÕ nµo ®Ó diÖt ghÎ oribatid trªn ®ång cá. Cµy xíi ®ång cá cã thÓ phÇn nµo lµm gi¶m sè l−îng ghÎ, cã thÓ gi¶m nhiÔm s¸n d©y b»ng c¸ch kh«ng cho vËt chñ lµ loµi nhai l¹i tíi ®ång cá biÕt ch¾c lµ nhiÔm ghÎ trong mét n¨m. Sarcoptes scabiei Cã nhiÒu chñng kh¸c nhau trªn c¸c vËt chñ kh¸c nhau, thuéc lo¹i ghÎ ®µo hang ë tÊt c¶ c¸c loµi gia sóc vµ ng−êi, chui vµo trong da g©y ngøa m¹nh vµ lµm da dÇy lªn (bÖnh ghÎ Sarcoptes). C¸c vÞ trÝ −a ký sinh cña ghÎ, tõ ®ã ghÎ lan sang c¸c bé phËn kh¸c cña thÓ: Lîn: tai Bß: cæ vµ ®u«i Tr©u: cæ, yÕm, 2 bªn Cõu: vïng cã l«ng ë ®Çu vµ 2 bªn Chã: tai, mâm. mÆt vµ khuûu ch©n Demodex spp. - b×nh th−êng kÝ sinh v« h¹i ë bao l«ng vµ tuyÕn nhên d−íi da cña tÊt c¶ c¸c loµi gia sóc vµ ng−êi; truyÒn sang con ®ang bó mÑ, cã thÓ trë thµnh g©y bÖnh vµ chui s©u vµo da lµm da dÇy cã h¹t, phæ biÕn cã nhiÔm khuÈn kÕ ph¸t, nèt ghÎ th−êng quanh ®Çu, cæ vµ ch©n tr−íc, kh«ng ngøa, lµ bÖnh chÝnh ë chã, ®«i khi ë bß vµ dª nh−ng hiÕm ë c¸c loµi gia sóc kh¸c. Psoroptes spp. - lµ loµi ghÎ kh«ng chui s©u vµo ë líp bÒ mÆt cña da ë cõu, bß vµ ngùa. PhÇn miÖng xuyªn vµo da g©y ngøa nhiÒu vµ lµm tæn th−¬ng da nghiªm träng (bÖnh vÈy cõu), chñ yÕu l©y do tiÕp xóc, ghÎ cã thÓ sèng sãt vµi tuÇn ngoµi vËt chñ nªn cã thÓ cã truyÒn bÖnh c¬ giíi nh−ng h¹n chÕ. Chorioptes spp. - lµ loµi ghÎ kh«ng chui s©u vµo da cña loµi nhai l¹i vµ ngùa. BÖnh gièng nh− Psoroptes nh−ng Ýt nghiªm träng h¬n. BÖnh ghÎ Chorioptes cã ®Æc ®iÓm lµ cã nèt ghÎ ®ãng vÈy ë ch©n cõu vµ ngùa phæ biÕn nhÊt ë bß nu«i nhèt cã nÊt ghÎ quanh cæ, ch©n vµ th©n sau. H×nh 11.10 Mét sè ghÎ trªn gia sóc. 243