Sổ tay bệnh động vật - Chương 14

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

120
lượt xem 43
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 14 BỆNH LIÊN QUAN TỚI CÁC YẾU TỐ MÔI TRƯỜNG CHĂN NUÔI 1. Bệnh nhiễm trùng 1.1 Nhiễm độc huyết do Clostridium (Clostridial toxaemias) Định nghĩa Bệnh do nhiễm một số loài vi khuẩn clostridium nhất định phân bố rộng rãi trong thiên nhiên, thấy trong đất, chất hữu cơ và là vi khuẩn cư trú tự nhiên trong ruột gia súc.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 14

CH¦¥NG 14 BÖNH LI£N QuAN TíI c¸c YÕU Tè M«I TR−êNG vµ cH¡N Nu«I 1. BÖnh nhiÔm trïng 1.1 NhiÔm ®éc huyÕt do Clostridium (Clostridial toxaemias) §Þnh nghÜa BÖnh do nhiÔm mét sè loµi vi khuÈn clostridium nhÊt ®Þnh ph©n bè réng r·i trong thiªn nhiªn, thÊy trong ®Êt, chÊt h÷u c¬ vµ lµ vi khuÈn c− tró tù nhiªn trong ruét gia sóc. B×nh th−êng nhiÔm nh÷ng vi khuÈn nµy lµ v« h¹i, nh−ng nÕu nhiÔm sau mét sè yÕu tè tiÒn ®Ò, vi khuÈn cã thÓ nh©n lªn nhanh chãng trong gia sóc nhiÔm mÇm bÖnh vµ sinh l−îng ®éc tè ®¸ng kÓ g©y nªn c¸c bÖnh nªu ë b¶ng 14.1 vµ 14.2. Ph©n bè Kh¾p n¬i trªn thÕ giíi BÖnh lý Do c¸c vi khuÈn nµy ®Æc biÖt phæ biÕn trong ®Êt bÞ « nhiÔm víi chÊt h÷u c¬ vµ ph©n, b×nh th−êng bÖnh thÊy ë khu vùc th−êng xuyªn ch¨n nu«i nh− s©n, chuång, n¬i ch¨n th¶ l©u dµi vµ quanh c¸c hè n−íc, giÕng n−íc. C¸c ®µn gia sóc du canh r¶i r¸c Ýt cã nguy c¬ m¾c bÖnh. Vi khuÈn trong c¬ thÓ ®éng vËt nhiÔm ®ßi hái hai lo¹i yÕu tè tiÒn ®Ò nh− sau ®Ó nh©n lªn nhanh chãng vµ s¶n sinh ®ñ ®éc tè g©y bÖnh. C¶i thiÖn vÒ dinh d−ìng MÆc dï ch−a hiÓu biÕt ®Çy ®ñ, c¶i thiÖn dinh d−ìng lµ yÕu tè th−êng xuyªn dÉn tíi c¸c d¹ng nhiÔm ®éc huyÕt tõ ruét kh¸c nhau liÖt kª ë B¶ng 14.1. C¶i thiÖn dinh d−ìng cã thÓ râ rÖt nh− di chuyÓn tíi b·i ch¨n th¶ tèt h¬n, c¶i thiÖn dinh d−ìng cã thÓ Ýt râ nÐt nh− kÕt qu¶ tÈy néi ký sinh trïng cho gia sóc (giun s¸n). KÕt qu¶ lµ ®iÒu kiÖn trong ruét trë nªn phï hîp víi nhiÓu typ kh¸c nhau cña Clostridium perfringens nh©n lªn nhanh chãng vµ tiÕt ®éc tè g©y ngé ®éc hay nhiÔm ®éc huyÕt nãi chung cho gia sóc. Do vi khuÈn nh©n lªn nhanh ehãng trong ruét nªn bÖnh gäi lµ nhiÔm ®éc huyÕt tõ ruét (enterotoxaemia). 281
B¶ng 14.1 NhiÔm ®éc huyÕt tõ ruét ë gia sóc do Clostridium perfringens. Gia sóc BÖnh Typ cña BÖnh c¶nh C.perfringens Loµi nhai l¹i NhiÔm ®éc huyÕt tõ A Thay ®æi khÈu phÇn ¨n th−êng lµ yÕu nu«i ruét tè tiÒn ®Ò sèt, ñ rò ®ét quþ vµ chÕt (Enterotoxaemia) Cõu non d−íi BÖnh hång lþ ë cõu B Th−êng ë cõu non tèt nhÊt bó nhiÒu 3 tuÇn tuæi non (Lamb s÷a mÑ; ®au bông, Øa ch¶y ph©n dysentery) th−êng cã m¸u vµ chÕt Cõu c¸i t¬ §ét tö (Struck) D Thay ®æi ®Õn n¬i ch¨n th¶ tèt h¬n khoÎ m¹nh th−êng lµ yÕu tè tiÒn ®Ò; ®au bông, co giËt vµ chÕt Chñ yÕu ë Nhòn thËn (Pulpy B vµ C Th−êng tiÕp sau c¶i thiÖn dinh d−ìng; cõu d−íi 1 kidney) bÖnh xÈy ra ®ét ngét; d¸ng ®i kh«ng n¨m tuæi; ®«i v÷ng, co giËt vµ chÕt nhanh trong vµi khi ë dª vµ giê bß Bª non d−íi NhiÔm ®éc huyÕt tõ C Øa ch¶y cã m¸u, ®au bông cÊp tÝnh vµ 10 ngµy tuæi ruét ë bª chÕt trong vµi giê nÕu cÊp tÝnh, con nhÑ håi phôc chËm Lîn con NhiÔm ®éc huyÕt tõ ñ rò, Øa ch¶y cã m¸u, vµ chÕt trong ®ang bó d−íi ruét ë lîn con vßng 1 ngµy 1 tuÇn tuæi Tæn th−¬ng tæ chøc MÆc dï ch−a hiÓu biÕt ®Çy ®ñ, tæ chøc bÞ tæn th−¬ng t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn thÝch hîp cho mét sè Clostridium spp nhÊt ®Þnh nh©n lªn nhanh, s¶n sinh ®éc tè vµ g©y bÖnh nªu trong B¶ng 14.2. TriÖu chøng l©m sµng Qu¸ tr×nh bÖnh tiÕn triÓn nhanh ®Õn nçi gia sóc th−êng thÊy chÕt. Tuy nhiªn, b¶ng 14.l vµ 14.2 m« t¶ tãm t¾t c¸c triÖu chøng l©m sµng. BÖnh uèn v¸n do C.tetani, vi khuÈn nh©n lªn ë vÕt ®øt vµ vÕt th−¬ng nhiÔm trïng vµ sinh ®éc tè ¶nh h−ëng tíi hÖ thÇn kinh. TriÖu chøng rÊt ®Æc thï mÆc dï cã thÓ kh«ng râ vµo giai ®o¹n ®Çu cña bÖnh. Gia sóc m¾c bÖnh uèn v¸n cuèi cïng bÞ co cøng lµm l−ng uèn cong, ®Çu vµ cæ −ìn vÒ phÝa sau, bèn ch©n cho·i ra (H×nh 14.1). Nh÷ng phÇn s−ng lªn trong bÖnh ung khÝ th¸n cã thÓ thÊy râ khi sê n¾n. BÖnh ®Çu to, viªm tö cung ho¹i th− vµ phï ¸c tÝnh dÔ dµng chÈn ®o¸n theo triÖu chøng. 282
B¶ng 14.2 BÖnh do vi khuÈn Clostridium cña gia sóc sau khi tæ chøc tæn th−¬ng. Gia sóc BÖnh Clostridum Tæn th−¬ng BÖnh c¶nh tiÒn ®Ò Bß, th−êng d−íi Ung khÝ th¸n C. chauvoei Tæn th−¬ng C¬ nãng, ®au, s−ng ë ch©n sau 3 n¨m tuæi, bÐo (Black quarter, hoÆc dËp c¬ vµ ®«i khi ë ch©n tr−íc g©y tèt; thØnh tho¶ng Blackleg) quÌ, ñ rò, sèt tr−êng hîp vµ ë cõu chÕt trong vßng 1-2 ngµy; th−êng chØ thÊy gia sóc chÕt; th−êng liªn quan tíi mét sè khu vùc, trang tr¹i nhÊt ®Þnh. TÊt c¶ gia sóc; Uèn v¸n C tetani ¤ nhiÔm ë vÕt Míi ®Çu cøng ®¬, co cøng ngùa, cõu vµ dª (Tetanus) ®øt ë da vµ vÕt toµn th©n, ®Çu vµ cæ; co giËt rÊt mÉn c¶m, bß Cøng th−¬ng vµ chÕt do suy h« hÊp. hµm vµ lîn cã søc ®Ò (Lockjaw) kh¸ng h¬n Cõu ®ùc non To ®Çu C novyi Hóc ®Çu vµo S−ng ®Çu ®Æc biÖt lµ quanh nhau g©y tæn m¾t, tai mòi vµ hµm d−íi. typ A th−¬ng c¸c tæ chøc ë ®Çu ñ rò; chÕt trong vµi giê (cõu) Bß vµ cõu BÖnh ®en C novyi Tæn th−¬ng do hay trong 12 ngµy (bß) (Black disease) typ B s¸n l¸ gan Bß vµ cõu BÖnh C nouyi Tæn th−¬ng do Sèt ®au bông, n−íc tiÓu ®á vµ hemoglobin s¸n l¸ gan chÕt typ D niÖu do vi khuÈn (Bacillary hae- moglobinuria) Cõu c¸i vµ ®«i Viªm tö cung NhiÒu loµi Tæn th−¬ng vµ Ch¶y dÞch ©m hé m¸u ®en, khi bß c¸i ho¹i th− Clostridium dËp tæ chøc thèi kh¾m, th©n sau s−ng, ®ét (Gangrenous ®−êng sinh dôc quþ vµ chÕt metritis) khi ®Î TÊt c¶ gia sóc Phï ¸c tÝnh hay C septicum ¤ nhiÔm vÕt S−ng, nãng, ®au, mïi thèi vµ ho¹i th− sinh ®øt hay vÕt chÕt kh«ng phæ biÕn l¾m h¬i th−¬ng BÖnh ®en vµ bÖnh hemoglobin niÖu do vi khuÈn còng g©y chÕt sau mét thêi gian èm ng¾n, mÆc dï n−íc tiÓu ®á ë gia sóc m¾c bÖnh hemoglobin niÖu do vi khuÈn cã thÓ râ rÖt tr−íc khi chÕt. Mæ kh¸m bÖnh tÝch Vi khuÈn Clostridium, g©y bÖnh còng liªn quan tíi sù ph©n huû b×nh th−êng c¸c tæ chøc sau khi chÕt, ®iÒu nµy diÔn ra nhanh ë n¬i khÝ hËu Êm ¸p vµ ë gia sóc chÕt v× bÖnh do vi khuÈn Clostridium. Do ®ã cã thÓ ®Æc biÖt khã kh¨n thËm chÝ kh«ng thÓ ph©n biÖt ®−îc nh÷ng biÕn ®æi bÖnh lý liªn quan tíi bÖnh do Clostridium víi sù ph©n huû tæ chøc b×nh th−êng sau khi chÕt ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi. XÐt nghiÖm tæ chøc chØ cã gi¸ trÞ ®èi víi con vËt míi chÕt. 283
C¬ bÞ bÖnh trong bÖnh ung khÝ th¸n rÊt ®en vµ xèp, cã nh÷ng bät h¬i nhá vµ mïi h«i thèi. BÖnh tÝch cña bÖnh phï ¸c tÝnh còng t−¬ng tù trõ cã nhiÒu dÞch phï h¬n vµ mïi thèi h¬n (H×nh 14.2). Gia sóc chÕt v× bÖnh uèn v¸n kh«ng cã biÕn ®æi bÖnh lý ®Æc thï ®Ó ph¸t hiÖn khi mæ kh¸m. Nh÷ng con chÕt v× bÖnh s−ng ®Çu cã hiÖn t−îng s−ng phï râ rÖt ë ®Çu mÆc dï cã mïi thèi rÊt Ýt. BÖnh tÝch viªm tö cung ho¹i th− t−¬ng tù bÖnh ung khÝ th¸n vµ bÖnh phï thuû thung ¸c tÝnh, chØ kh¸c lµ bÖnh tÝch h¹n chÕ ë ®−êng sinh dôc vµ c¸c tæ chøc l©n cËn. Gia sóc chÕt do nhiÔm ®éc huyÕt tõ ruét, bÖnh ung khÝ th¸n hay bÖnh hemoglobin niÖu do vi khuÈn cã thÓ cã rÊt nhiÒu dÞch trong c¸c xoang cña c¬ thÓ, ®Æc biÖt ë xoang bao tim. Nh÷ng con m¾c bÖnh ®en cã nh÷ng m¹ch m¸u bÇm ®en réng ë d−íi da, cßn bÖnh hemoglobin niÖu do vi khuÈn cã n−íc tiÓu ®á trong bµng quang râ rÖt; ë c¶ hai bÖnh triÖu chøng vÒ tæn th−¬ng do s¸n l¸ gan ë gan còng râ rµng. §iÒu trÞ §iÒu trÞ c¸c bÖnh nhiÔm ®éc huyÕt tõ ruét trong B¶ng 14.1 kh«ng cã hiÖu qu¶. Con míi m¾c c¸c bÖnh kh¸c cã thÓ ®¸p øng víi ®iÒu trÞ penicillin liÒu cao vµ cã thÓ c©n nh¾c sö dông kh¸ng huyÕt thanh ®Æc hiÖu trong æ dÞch. Tuy nhiªn, tiªn l−îng th−êng xÊu, ph¶i nhÊn m¹nh c¸c biÖn ph¸p khèng chÕbÖnh thÝch hîp. §iÒu trÞ bÖnh uèn v¸n, nÕu thÊy cÇn thiÕt, cÇn dïng thuèc an thÇn cïng víi kh¸ng ®éc tè ®Æc hiÖu vµ ph¶i do b¸c sü thó y thùc hiÖn. Phßng chèng V¾c-xin dïng canh khuÈn v« ho¹t b»ng formol ®ang sö dông ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. ë mét sè n−íc, tiªm phßng hµng n¨m cho bß t¬ chèng l¹i bÖnh ung khÝ th¸n lµ miÔn phÝ hoÆc b¾t buéc. Do bÖnh ung khÝ th¸n vµ phï ¸c tÝnh gièng nhau, trong thùc tÕ khã ph©n biÖt gi÷a hai bÖnh, nªn ®«i khi sö dông v¾c-xin phøc hîp chèng C. chauvoei, C. septicum vµ C. novyi. NÕu bÖnh nhiÔm ®éc huyÕt tõ ruét lµ bÖnh th−êng xuyªn ë cõu non, bª vµ lîn con, ph¶i xem xÐt tiªm phßng ®Þnh k× cho con mÑ cã chöa tr−íc khi ®Î. Con mÑ ®−îc tiªm phßng sÏ truyÒn miÔn dÞch cho con con khi bó mÑ nªn con con ®−îc b¶o vÖ trong mÊy tuÇn tuæi ®Çu dÔ m¾c bÖnh. HiÖn cã v¾c-xin chèng l¹i ®éc tè gäi lµ gi¶i ®éc tè trªn c¬ së ®éc tè ®−îc xö lý vËt lý hay ho¸ häc ®Ó an toµn. Theo trªn c¬ së ®éc tè ®−îc xö lý vËt lý hay ho¸ häe ®Ó an toµn. Theo xuÊt t¹i chç chèng l¹i chñng vi khuÈn ®Þa ph−¬ng vµ ®éc tè cña c¸ch lµm phæ biÕn cña thó y nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi. Kh«ng thÓ tr¸nh tiÕp xóc vµ nhiÔm c¸c vi khuÈn Ciostridium, nh−ng nguy c¬ m¾c bÖnh uèn v¸n, viªm tö cung ho¹i th− vµ phï ¸c tÝnh cã thÓ gi¶m nhiÔm nhê vÖ sinh tèt trong c¸c qu¸ tr×nh thiÕn, ho¹n, tiªm, ®ì ®Î vµ xö lý vÕt th−¬ng. NhËn xÐt BÊt cø khi nµo thÊy gia sóc chÕt hay chÕt sau mét c¬n bÖnh ng¾n ph¶i nghÜ ®Õn bÖnh do Clostridium. Mét sè bÖnh do Clostridium lµ kÕph¸t sau tæn th−¬ng tæ chøc t×nh cê vµ kh«ng xÈy ra th−êng xuyªn l¾m nh− bÖnh uèn v¸n, s−ng ®Çu, viªm tö cung ho¹i th− vµ phï ¸c tÝnh. V× vËy nÕu c¸c bÖnh nµy xÈy ra hay nghi x¶y ra th× x¸c ®Þnh vµ gi¶i quyÕt nh÷ng yÕu tè tiÒn ®Ò ®ang diÔn ra. BÖnh ung khÝ th¸n lµ nguyªn nh©n rÊt quan träng g©y chÕt bß vïng nhiÖt ®íi nªn mÆc dï nh÷ng yÕu tè tiÒn ®Ò cßn ch−a hiÓu râ l¾m, bÖnh nµyvÉn th−êng xÈy ra ë nh÷ng khu vùc hay trang tr¹i cã lÞch sö ®· biÕt lµ cã bÖnh. V× thÕ ë n¬i bÖnh x¶y ra, th−êng tiªm phßng ®Þnh k× hµng n¨m cho bß d−íi 3 n¨m tuæi. C¸c n−íc nhiÖt ®íi b¸o c¸o vÒ bÖnh nhiÔm ®éc huyÕt tõ ruét kh«ng ®Òu. §iÒu ®ã cã thÓ ph¶n ¸nh møc dinh d−ìng n«i gia sóc thÊp hoÆc cã thÓ do khã kh¨n trong chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh khi con chÕt ph©n huû ®Æc biÖt nhanh. 284
H×nh 14.1 BÖnh uèn v¸n: dª co cøng, ®Çu −ìn vÒ sau vµ ch©n cho·i ra H×nh 14.2 BÖnh ung khÝ th¸n: tæn th−¬ng xèp vµ ®en quanh vai 1.2 Viªm vó (Mastitis) §Þnh nghÜa Viªm vó lµ viªm ë tuyÕn vó. BÖnh cã thÓ do nh÷ng vi khuÈn kh¸c nhau g©y ra ë tÊt c¶ c¸c loµi gia sóc. PhÇn nµy chØ giíi h¹n ®èi víi bß s÷a v¾t s÷a b»ng m¸y, bÖnh viªm vó ®Æc biÖt quan träng ®èi víi chóng. Ph©n bè ë kh¾p thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng l©m sµng cña viªm vó thÓ hiÖn nh÷ng biÕn ®æi ë bÇu vó vµ nh÷ng bÊt th−êng trong s÷a. ë con nÆng, viªm vó cã thÓ g©y nªn ngé ®éc toµn th©n cho gia sóc (nhiÔm ®éc huyÕt) lµm con vËt sèt, ñ rò vµ bá ¨n. Do nh÷ng thay ®æi nµy kh«ng thÓ nh×n thÊy tõ bªn ngoµi, ph¶i sê n¾n bÇu vó ®Ó ph¸t hiÖn viªm vó. Lóc ®Çu vó m¾c bÖnh bÞ viªm sinh nãng vµ ®au, cã thÓ ®¸ng kÓ ë con nÆng. Sau ®ã tæ chøc viªm bÞ x¬ ho¸ tõ møc cã vµi u nhá tíi r¾n lan réng. Ph¸t hiÖn viªm vó b»ng sê n¾n lµ mét kü n¨ng tay nghÒ nh−ng bÊt cø ng−êi v¾t s÷a nµo cã kinh nghiÖm ®Òu cã thÓ ph¸t hiÖn ®−îc nh÷ng biÕn ®æi nµy. ë con rÊt nÆng, æ mñ hay æ ho¹i th− cã thÓ ph¸t triÓn ë vó m¾c bÖnh. HÇu hÕt gia sóc khái bÖnh nh−ng vó m¨c bÖnh cã thÓ cã tæ chøc sÑo x¬ ho¸ lan réng g©y ngõng tiÕt s÷a vÜnh viÔn. 285
S÷a tõ vó viªm vãn l¹i, ®ãng vÈy vµ cã mñ ë con nÆng. ë con m¹n tÝnh cã vó x¬ ho¸, s÷a lo·ng n−íc, kh«ng ®−îc nhÇm lÉn víi chÊt tiÕt nh− n−íc b×nh th−êng ë bß c¸i kh«ng cho s÷a. C¸ch ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó ph¸t hiÖn s÷a kh«ng b×nh th−êng lµ dïng chÐn v¾t s÷a ®¸y ®en ®Ó v¾t s÷a tõ mçi vó. BÊt cø thay ®æi nµo vÒ mÇu s¾c hay ®é qu¸nh ®Òu dÔ dµng ph¸t hiÖn. Ph¶i kiÓm tra söa cña mçi vó v× cã thÓ cã nhiÒu m¾c bÖnh. Mét kÜ thuËt t−¬ng tù nh−ng nh¹y h¬n lµ ph¶n øng viªm vó California (CMT-Californian Mastitis Test). V¾t mét Ýt s÷a ë mçi vó vµo tõng chÐn trong sè bèn c¸i chÐn trªn mét c¸i gi¸ thiÕt kÕ ®Æc biÖt, thªm thuèc thö vµ l¾c trßn. KÕt qu¶ cña ph¶n øng CMT ®−îc ph©n lo¹i nh− sau: ¢m tÝnh côc Kh«ng biÓn ®æi Cã vÕt Cã Ýt b«ng 1 H×nh thµnh ®ôc nhÑ 2 H×nh thµnh s÷a vãn nhÑ 3 Vãn Ph¶n øng nµy biÓu thÞ sè l−îng tÕ bµo viªm trong s÷a qua ®ã biÓu thÞ møc ®é viªm vó. BÖnh lý Viªm vó lµ do c¸c sinh vËt kh¸c nhau x©m nhËp vµo vó, th−êng qua khe ®Çu vó. Nh÷ng vi sinh vËt nµy cã thÓ tõ vó c¸c con bß nhiÔm bÖnh kh¸c hay tõ m«i tr−êng nãi chung. Giai ®o¹n thø nhÊt lµ x©m nhËp vµo trong khe ®Çu vó qua lç ®Çu vó. Tõ ®ã vi sinh vËt lan vµo trong vµ nhiÔm vµo tæ chøc tuyÕn s÷a vµ g©y viªm vó. Cã mét sè yÕu tè tiÒn ®Ò, trong ®ã quan träng nhÊt lµ kh©u vÖ sinh chung. NÕu vÖ sinh kÐm, « nhiÔm cña chôp v¾t s÷a tõ m«i tr−êng hay tõ s÷a cña nh÷ng bß c¸i ®ang tiÕt s÷a kh¸c sÏ l©y lan vi sinh vËt tõ bß nµy sang bß kh¸c. C¸c vÕt ®øt hay loÐt quanh ®Çu vó còng lµm tiÒn ®Ò cho nhiÔm trïng ®Çu vó vµ x©m nhËp vµo khe ®Çu vó, vÝ dô chôp v¾t s÷a kh«ng võa hay nøt lµm tæn th−¬ng ®Çu vó... Sau khi vi sinh vËt x©m nhËp vµo khe ®Çu vó, møc ®é nghiªm träng cña viªm vó phô thuéc vµo loµi vi sinh vËt liªn quan, giai ®o¹n tiÕt s÷a vµ tr¹ng th¸i thÓ chÊt cña tuyÕn vó. Cã nhiÒu vi sinh vËt cã kh¶ n¨ng g©y viªm vó nh−ng cã 2 loµi, Staphylococcus vµ Streptococcus, lµ nguyªn nh©n cña phÇn lín c¸c tr−êng hîp viªm vó Staphylococcus aureus, vi khuÈn rÊt phæ biÕn vµ ph©n bè réng, lµ nguyªn nh©n quan träng g©y viªm vó tõ viªm vó thÓ nhÑ kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng tíi viªm vó ho¹i th− nÆng. Streptococcus ngalactiae lµ mét nguyªn nh©n phæ biÕn kh¸c g©y viªm vó, tuy nhiªn, kh«ng gièng c¸c vi khuÈn kh¸c, Streptococcus agalactiae chØ tËp trung vµo tuyÕn vó vµ chØ sèng sãt mét thêi gian h¹n chÕ trong m«i tr−êng. Hµng lo¹t vi sinh vËt t×m thÊy träng m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ trong ph©n gia sóc, chÊt ®én chuång, chuång « nhiÔm, n−íc tï h·m… vv còng cã thÓ x©m nhËp vµo khe ®Çu vó vµ g©y viªm vó. V× thÕ c¸i gäi lµ “Viªm vó do m«i tr−êng” ®Æc biÖt liªn quan tíi vi khuÈn Escherichia coli, Klebsiella vµ Enterobarter spp. Mét thÓ viªm vó ®Æc biÖt nghiªm träng do Corynebacterium pyogenes vµ lµ phæ biÕn nhÊt ë bß c¸i c¹n s÷a hay bß c¸i t¬ chöa. BÖnh viªm vó cã thÓ xÈy ra ë bß c¸i tr−ëng thµnh vµ bß c¸i t¬ chöa vµo bÊt cø lóc nµo nh−ng ®éng vËt ®Æc biÖt mÉn c¶m lóc b¾t ®Çu tiÕt s÷a ngay sau khi ®Î vµ vµo cuèi kú tiÕt s÷a khi c¹n s÷a. Tæn th−¬ng ®èi víi tuyÕn vó lµm tuyÕn vó dÔ nhiÔm khuÈn vµ viªm vó h¬n, tæn th−¬ng cã thÓ xÈy ra do nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, vÝ dô do kü thuËt v¾t s÷a kÐm, bÞ th−¬ng v.v... §iÒu trÞ Viªm vó cã triÖu chøng l©m sµng ®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸ch b¬m thuèc mì kh¸ng sinh vµo vó bÞ bÖnh, tr−íc hÕt ph¶i dïng tay v¾t kiÖt s÷a ®i, röa s¹ch vµ ®Ó kh« toµn bé vó. Ph¶i s¸t trïng ®Çu vó, ®−a nhÑ nhµng ®Çu èng thuèc kh¸ng sinh vµo trong khe ®Çu vó vµ b¬m thuèc 286
vµo trong vó. Sau ®ã dïng tay bÞt nhÑ nhµng ®Çu vó vµ xoa bãp ca bÇu vó bÞ viªm ®Ó ®¶m b¶o kh¸ng sinh lan ®Òu. Ph¶i lÆp l¹i m−êi hai giê mét lÇn cho tíi khi s÷a trë l¹i b×nh th−êng vµ sau ®ã tiÕp tôc mét ngµy n÷a. §iÒu quan träng lµ ph¶i dïng ®óng lo¹i kh¸ng sinh lùa chän theo lêi khuyªn cña thó y. NÕu nghi ngê ph¶i göi mÉu s÷a viªm vó tíi phßng thÝ nghiÖm ®Ó xÐt nghiÖm x¸c ®Þnh lo¹i vi khuÈn g©y viªm vó vµ kh¸ng sinh phï hîp nhÊt ®Ó ®iÒu trÞ. Ph¶i bá s÷a kh«ng ®−îc dïng cho ng−êi tiªu thô trong 3-4 ngµy sau khi kÕt thóc ®iÒu trÞ. ë con viªm vó nÆng cã nhiÔm ®éc huyÕt cÇn tiªm kh¸ng sinh trong 4-5 ngµy. Kh¸ng sinh tiªm ph¶i cïng lo¹i kh¸ng sinh b¬m vµo vó. Phßng chèng Trõ tr−êng hîp ngo¹i lÖ cña Streptococcus agalactiae cã thÓ thanh to¸n ®−îc khái ®µn, c¸c vi sinh vËt kh¸c g©y viªm vó lµ phæ biÕn vµ ph©n bè réng nªn kh«ng thÓ thanh to¸n ®−îc. Tuy nhiªn, víi vÖ sinh vµ qu¶n lý tèt cã thÓ khèng chÕ bÖnh viªm vó b»ng gi¶m tèi ®a nhiÔm trïng ®Çu vó vµ chó ý ngay ®Õn vÕt th−¬ng ë ®Çu vó v.v... Ruåi cã thÓ truyÒn mÇm bÖnh tõ ®Çu vó nµy sang ®Çu vó kh¸c nªn ph¶i diÖt ruåi. Nh÷ng ®iÓm ®Æc thï phßng bÖnh viªm vó nh− sau: Tr−íc khi v¾t s÷a S÷a ë trong khe ®Çu vó rÊt cã thÓ nhiÔm vi khuÈn nªn ph¶i bá sau 3-4 lÇn v¾t ®Çu ë mçi ®Çu vó, tèt nhÊt lµ cho vµo trong chÐn ®Ó kiÓm tra hiÖn t−îng vãn s÷a. BÇu vó vµ vó ph¶i röa b»ng vßi n−íc s¹ch, dïng kh¨n mÆt giÊy dïng mét lÇn lau kh« vó, mçi con bß dïng mét kh¨n. Trong khi v¾t s÷a M¸y v¾t s÷a cã l¾p mét kÝnh quan s¸t nhá ®Ó xem dßng s÷a ch¶y cã dõng l¹i kh«ng, vµo lóc ®ã trë ®i t¨ng ¸p suÊt ®Ó v¾t kiÖt s÷a. Khi s÷a kh«ng cßn ch¶y n÷a, th¸o m¸y hót ch©n kh«ng ra vµ th¸o m¸y v¾t s÷a ra. NÕu ®Ó qu¸ l©u ®Çu vó mót vµo chôp v¾t, kÕt qu¶ lµ tæn th−¬ng ®Çu vó. §Çu vó còng cã thÓ bÞ th−¬ng nÕu th¸o chôp v¾t s÷a ra qua m¹nh hoÆc th¸o tr−íc khi rót m¸y hót ch©n kh«ng. Sau khi v¾t s÷a Mét Ýt s÷a v¾t cßn l¹i trong tuyÕn vó cã thÓ bÞ nhiÔm khuÈn nªn ph¶i v¾t kiÖt b»ng tay. Mçi ®Çu vó ph¶i ng©m trong dung dÞch ng©m ®Çu vó ®· ®Ò nghÞ v× lµm nh− vËy sÏ c¾t ®øt sù nhiÔm khuÈn cña khe ®Çu vó. Cã lÏ ng©m ®Çu vó lµ biÖn ph¸p quan träng nhÊt ®Ó ng¨n ngõa bÖnh viªm vó. C¸c chôp v¾t s÷a cña m¸y v¾t s÷a ph¶i ®−îc s¸t trïng tr−íc khi dïng cho con tiÕp theo b»ng tia n−íc xèi tr¸ng s¹ch c¸c chôp v¾t s÷a, sau ®ã nhóng vµo trong dung dÞch s¸t trïng thÝch hîp. Sau mçi lÇn v¾t s÷a ph¶i röa s¹ch toµn bé hÖ thèng v¾t s÷a. §èi víi con viªm vó cã triÖu chøng l©m sµng Nh÷ng bß bÞ viªm vó ®ang ®iÒu trÞ ph¶i v¾t s÷a cuèi cïng. ThiÕt bÞ ThiÕt bÞ m¸y v¾t s÷a ph¶i ®−îc c¸n bé kü thuËt cã tr×nh ®é kiÓm tra tèi thiÓu mét n¨m mét lÇn ®Ó ®¶m b¶o m¸y vËn hµnh tèt. Mäi sai sãt nh− ¸p suÊt ch©n kh«ng kh«ng ®óng, chôp v¾t s÷a kh«ng khÝt hoÆc bÞ nøt sÏ g©y tæn th−¬ng vµ lµ tiÒn ®Ò cña viªm vó. §iÒu trÞ bß c¸i c¹n s÷a Ngay sau khi bß c¹n s÷a, ph¶i ®iÒu trÞ b»ng c¸ch b¬m kh¸ng sinh cã t¸c dông chËm thÝch hîp vµo trong vó: ViÖc lµm nµy ®Ò phßng ®−îc mäi nhiÔm khuÈn vµ ®¶m b¶o cho bß kh«ng bÞ viªm vó khi b¾t ®Çu lÇn tiÕt s÷a sau. §iÒu trÞ bß c¹n s÷a kÕt hîp víi c¸c biÖn ph¸p kh¸c cã thÓ thanh to¸n ®−îc S. agalactiae ra khái ®µn còng nh− lµm gi¶m c¸c thÓ viªm vó kh¸c nh−ng ph¶i tiÕn hµnh d−íi gi¸m s¸t cña thó y. NhËn xÐt Cã thÓ cßn tranh c·i viªm vó lµ bÖnh quan träng nhÊt cña bß s÷a vµ ch¾c ch¾n lµ nguyªn nh©n chÝnh lµm gi¶m s¶n l−îng s÷a. Ngay ë con kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng chØ cã thÓ ph¸t hiÖn b»ng sö dông chÐn v¾t s÷a hay ph¶n øng CMT còng gi¶m søc s¶n xuÊt s÷a. NÕu bÖnh viªm vó thµnh mét khã kh¨n hay tû lÖ c¸c tr−êng hîp bÖnh kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng cao, ng−êi ch¨n nu«i ph¶i t×m h−íng dÉn cña thó y vÒ khèng chÕ vÊn ®Ò phøc t¹p. 287
BÖnh viªm vó còng xÈy ra trong hÖ thèng ch¨n nu«i truyÒn thèng v¾t s÷a b»ng tay vµ bª bó trùc tiÕp nh−ng may m¾n Ýt khi thµnh mét vÊn ®Ò lín. BÖnh viªm vó thØnh tho¶ng cã thÓ ph¸t triÓn. §èi víi tr©u hÇu hÕt v¾t s÷a b»ng tay nªn bÖnh viªm vó kh«ng thµnh vÊn ®Ò lín. Tuy nhiªn, mét sè n¬i cã v¾t s÷a b»ng m¸y nªn bÖnh viªm vó cã thÓ xÈy ra cïng mét kiÓu nh− ®èi víi bß s÷a víi nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng t−¬ng tù. Ng−êi ta khuyªn møc ch©n kh«ng nªn kh¸c nhau, v× tiÕt s÷a cña tr©u t−¬ng ®èi chËm, d©y chuyÒn v¾t s÷a ph¶i nÆng h¬n ®Ó ®Ò phßng chôp v¾t s÷a hót vµo ®Çu vó. ViÖc ch÷a vµ phßng bÖnh viªm vó còng gièng nh− ®èi víi bß s÷a. 1.3 Vì vai ph¹m yªn (Saddle sores) §Þnh nghÜa Tæn th−¬ng trªn c¬ thÓ ,th−êng ë l−ng cña gia sóc thå c−ìi g©y nªn do yªn c−¬ng, d©y thõng, ¸ch cµy kÐo v.v... kh«ng võa. Ph©n bè BÊt cø ë ®©u dïng gia sóc ®Ó c−ìi thå hay cµy kÐp. TriÖu chøng l©m sµng Nh÷ng vïng da thÞt tr¬ ra n¬i l«ng bÞ cä x¸t rông ®i do ¸p lùc cña yªn c−¬ng, d©y thõng, ¸ch cµy kÐo v.v... kh«ng võa (H×nh 14.3).Cuèi cïng nh÷ng vïng nµy thµnh loÐt vµ trë nªn nhiÔm trïng. §«i khi thay v× loÐt ra, líp da non trë nªn cøng l¹i, dÇy lªn vµ nhiÔm khuÈn bªn d−íi g©y ®Ýnh víi c¸c tæ chøc b×nh th−êng ë bªn d−íi. §iÒu trÞ Ph¶i ®Ó gia sóc nghØ ng¬i vµ ®iÒu trÞ vÕt loÐt b»ng thuèc mì, thuèc kem hay thuèc bét kh¸ng khuÈn cho tíi khi khái. Con nÆng ph¶i hái ý kiÕn b¸c sü thó y, nÕu yªu cÇu ®iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh hay c¸c biÖn ph¸p ngo¹i khoa. Phßng chèng Yªn c−¬ng vµ dông cô lao ®éng ph¶i võa khÝt vµ gi÷ s¹ch sÏ. §Öm hay lãt cña yªn c−¬ng ph¶i tèt ®Ó ®¶m b¶o khung yªn kh«ng cä x¸t tíi da. NhËn xÐt TiÕp tôc dïng yªn c−¬ng vµ dông cô lao ®éng kh«ng võa khÝt vµ kh«ng tèt sÏ lµm ®êi sèng cña lõa vµ c¸c gia sóc cµy kÐo kh¸c th−êng xuyªn khèn khæ. NÕu ng¨n chÆn ®−îc ®iÒu ®ã sÏ kh«ng nh÷ng ®em l¹i quyÒn lîi cho gia sóc mµ c¶ chñ gia sóc còng mong ®îi gia sóc lµm viÖc tèt h¬n. H×nh 14.3 Vì vai - Ph¹m yªn: tæn th−¬ng m·n tÝnh ë cæ bß kÐo xe do ¸ch kÐo xÊu. 288
1.4 Stress g©y nªn bÖnh tô huyÕt trïng hay bÖnh sèt vËn chuyÓn (Shipping fever) Tªn kh¸c Cõu: bÖnh tô huyÕt trïng (thÓ phæi vµ thÓ toµn th©n); Bß: sèt vËn chuyÓn §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm khuÈn ë bß, cõu, cã thÓ ë dª do Pasteurella haemolytica vµ rÊt Ýt khi víi P. multocida ë bß. BÖnh x¶y ra sau mét sè lo¹i stress hay yÕu tè tiÒn ®Ò kh¸c. Ph©n bè ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng Cã hai typ P. haemolyti tr−êng hîp, typ A vµ T, mÆc dï c¸c yÕu tè tiÒn ®Ò dÉn tíi nhiÔm mét trong 2 typ cã thÓ t−¬ng tù nhau nh−ng triÖu chøng l©m sµng g©y ra l¹i kh¸c nhau. Cõu NhiÔm P. haemolytic typ A g©y bÖnh h« hÊp. ë cõu non bÖnh th−êng rÊt cÊp tÝnh lµm chÕt nhanh. Tuy nhiªn, cõu lín h¬n hay cõu tr−ëng thµnh cã thÓ Ýt chÕt nhanh nh−ng ph¸t triÓn viªm phæi trµn lan vµ nÆng. Cõu èm sèt vµ c¸c triÖu chøng vÒ h« hÊp tõ ho cã ch¶y n−íc m¾t, n−íc mòi cho tíi rÊt ñ rò vµ thë rÊt khã. Con nÆng nhÊt n»m nghiªng mét bªn vµ cæ v−¬n ra ®Ó cè g¾ng thë dÔ h¬n. Nh÷ng con nÆng viªm phæi nÆng do Pasteurella th−êng chÕt dï cã ®iÒu trÞ. NhiÔm P. hemolyti tr−êng hîp typ T g©y b¹i huyÕt, trong ®ã vi khuÈn x©m nhËp vµo m¹ch m¸u vµ lan ra mäi bé phËn c¬ thÓ. ThÓ nµy th−êng thÊy ë cõu lín hßn nh−ng cõu mäi løa tuæi còng cã thÓ m¾c. Trong æ dÞch cã thÓ chØ thÊy cõu chÕt hay cßn sèng nh−ng rÊt ñ rò, cã thÓ sèt vµ thë khã. ChÕt th−êng xÈy ra sau ®ã rÊt nhanh. Bß P. haemolytica týp A lµ nguyªn nh©n phæ biÕn nhÊt, mÆc dï typ T vµ P. multocida thØnh tho¶ng còng g©y bÖnh. BÖnh th−êng thÊy ë bß t¬ gi÷a 6 th¸ng tuæi vµ 2 n¨m tuæi, phæ biÕn nhÊt lµ thÓ h« hÊp cã triÖu chøng l©m sµng t−¬ng tù nh− cõu. BÖnh lý Vi khuÈn Pasteurella lµ c− tró b×nh th−êng ë ®−êng h« hÊp trªn, bÞ kÝch thÝch nh©n lªn vµ x©m nhËp vµo phæi g©y nªn bÖnh ®−êng h« hÊp hay trong tr−êng hîp P. hemolyti tr−êng hîp typ T ë cõu th× x©m nhËp lan réng h¬n trong c¬ thÓ. C¸c yÕu tè tiÒn ®Ò cßn ch−a hiÓu râ nh−ng th−êng d−íi d¹ng stress, nhiÔm mÇm bÖnh kh¸c ®Æc biÖt lµ nhiÔm virut hay kÕt hîp nhiÔm ca hai. BÖnh tô huyÕt trïng ë cõu vµ sèt do vËn chuyÓn cña bß ®−îc coi lµ nh÷ng bÖnh quan träng vµ gay chÕt trong hÖ thèng ch¨n nu«i tËp trung ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn, t×nh h×nh ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi ch−a râ l¾m. Tuy nhiªn, bÖnh cã thÓ dù ®o¸n x¶y ra khi bß, cõu vµ cã thÓ c¶ dª ®ét nhiªn bÞ stress c¸c vÝ dô vÒ yÕu tè tiÒn ®Ò ®· biÕt tãm t¾t ë B¶ng 14.3 cã thÓ dïng ®Ó h−íng dÉn x¸c ®Þnh t×nh h×nh g©y stress t−¬ng ®−¬ng ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi, vÝ dô vËn chuyÓn gia sóc ®Õn chî, thay ®æi n¬i ch¨n th¶, ®ét nhiªn t¨ng c−êng ®é lao ®éng, dÇm n−íc sau c¸c c¬n m−a lín vµ c¸c bÖnh kh¸c. 289
B¶ng 14.3 C¸c yÕu tè stress tiÒn ®Ò cã thÓ dÉn tíi bÖnh tô huyÕt trïng ë bß, cõu vµ dª. YÕu tè Stress tiÒn ®Ò NhËn xÐt §em ®i b¸n hay di chuyÓn bß t¬ tíi c¬ së BÖnh sèt vËn chuyÓn xÈy ra 2-4 tuÇn sau khi ch¨n nu«i míi, vÝ dô ®ång cá dù tr÷ ®Õn. Nhèt cõu vµo n¬i tËp trung vÝ dô ®Ó xÐn l«ng Nhèt cõu vµo chuång cã thÓ t¹o ®iÒu kiÖn l©y nhiÔm virut lµm t¨ng c¬ héi m¾c bÖnh tô huyÕt trïng. Thay ®æi ®ét ngét nh− vËn chuyÓn vµ ®em BÖnh tô huyÕt trïng cã thÓ x¶y ra trong vßng b¸n, ng©m t¾m, thay ®æi thêi tiÕt, thay ®æi vµi ngµy bÞ “stress” ch¨n th¶... §iÒu trÞ §iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh cã hiÖu qu¶ nh−ng ph¶i ch÷a sím, ®iÒu nµy cã thÓ khã ®èi víi hµng lo¹t ®éng vËt khi chØ ph¸t hiÖn con èm sau khi ®· chÕt. Ph¶i ®iÒu trÞ liªn tôc trong vµi ngµy cho tõng c¸ thÓ, ng−êi ta khuyªn tiªm mét mòi oxytetracycline hay penicillin t¸c dông chËm, nh− thÕtr¸nh sù cÇn thiÕt ph¶i tiªm hµng ngµy, b¶n th©n tiªm hµng ngµy ®· lµ mét stress. NÕu x¸c ®Þnh ®−îc yÕu tè tiÒn ®Ò, ph¶i gi¶i quyÕt ngay. Ph¶i hé lý tèt gia sóc bÞ viªm phæi nÆng, v× sau ®ã nh÷ng gia sóc nµy kh«ng thÓ cã søc s¶n xuÊt cao, nªn th−êng tèt h¬n hÕt ®èi víi chñ gia sóc lµ kh«ng ch÷a vµ giÕt thÞt sè gia sóc ®ã. Phßng chèng C¸c bÖnh phøc t¹p nµy phÇn lín cã thÓ phßng b»ng c¸ch ch¨n nu«i tèt ®¶m b¶o gia sóc kh«ng bÞ stress nh− kh«ng lµm viÖc qu¸ søc, kh«ng nhèt qu¸ ®«ng. NhiÒu n¬i trªn thÕ giíi ®· dïng v¾c-xin cho bß vµ cõu nh−ng hiÖu lùc cßn h¹n chÕ vµ ph¶i dïng d−íi sù gi¸m s¸t chÆt chÏ cña thó y ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ tèi ®a, nÕu kh«ng cã nguy c¬ dïng v¾c-xin sai, chèng l¹i Pasteurella sai, vµo thêi ®iÓm sai. V× ch−a hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ bÖnh ë hÇu hÕt c¸c n−íc nhiÖt ®íi nªn ph¶i nhÊn m¹nh viÖc duy tr× c¸c tiªu chuÈn ch¨n nu«i tèt h¬n lµ dùa vµo v¾c-xin. NhËn xÐt Trong nhiÒu thÓ kh¸c nhau cña bÖnh tô huyÕt trïng, nhiÔm Pasteurella chØ lµ phÇn cuèi cña mét qu¸ tr×nh bÖnh phøc t¹p. MÆc dï c¸c thÓ nµy rÊt quan träng nh−ng hiÓu biÕt vÒ chóng rÊt nghÌo nµn. BÖnh viªm phæi cña cõu vµ dª th−êng ®−îc chÈn ®o¸n ë vïng b¸n kh« c»n cña ch©u ¸ vµ mÆc dï phæ biÕn cho lµ do nhiÔm Pasteurella nh−ng cÇn ®iÒu tra vµ nghiªn cøu nhiÒu ®Ó x¸c ®Þnh nguyªn nh©n ®óng. V× vËy trong t−¬ng lai tr−íc m¾t, n¬i nµo cã bÖnh ph¶i nhÊn m¹nh tíi c¶i thiÖn ch¨n nu«i vµ ®iÒu trÞ ngay con èm cã triÖu chøng l©m sµng nÕu cã thÓ ®−¬c. P. multocida cßn g©y b¹i huyÕt xuÊt huyÕt ( Xem Ch−¬ng 9), mét bÖnh chñ yÕu cña tr©u vµ bß ë ch©u ¸ vµ r¶i r¸c ë nh÷ng n¬i kh¸c. 2. Rèi lo¹n trao ®æi chÊt §Þnh nghÜa: BÖnh cña loµi nhai l¹i do s¶n xuÊt mµ c©n b»ng trao ®æi chÊt b×nh th−êng bÞ c¶n trë. ë ®©y chØ xem xÐt ®Õn c¸c rèi lo¹n trao ®æi chÊt cña bß v× ë ViÖt Nam kh«ng cã ch¨n nu«i cõu th©m canh. 290
Ph©n bè §©y lµ nh÷ng bÖnh quan träng ë n¬i nu«i bß søc s¶n xuÊt cao. V× vËy nh÷ng bÖnh nµ Ýt hay kh«ng quan träng ®èi víi nhiÒu ng−êi ch¨n nu«i ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi. TriÖu chøng l©m sµng BÖnh sèt s÷a (Hypocalcaemia) BÖnh xÈy ra ë bß s÷a cao s¶n tr−íc hay sau khi ®Î 1-2 ngµy. TriÖu chøng ®Çu tiªn lµ bá ¨n vµ th©n nhiÖt h¬i gi¶m (mÆc dï tªn bÖnh lµ sèt s÷a). Bß m¾c bÖnh nhanh chãng trë nªn rèi lo¹n vËn ®éng, ng· xuèng, sau nh÷ng cè g¾ng ®øng dËy th× ngåi ®Çu th−êng gôc vµo vai. NÕu kh«ng ®iÒu trÞ, bß h«n mª nÆng vµ chÕt trong vßng 1 ngµy kÓ tõ khi cã triÖu chøng ®Çu tiªn. D¹ cá ngõng nhu ®éng vµ ch−íng h¬i cã thÓ xuÊt hiÖn vµ lµ nguyªn nh©n cuèi cïng g©y chÕt. Nguy c¬ m¾c bÖnh sèt s÷a t¨ng ®heoøauØiÝt khi bª c¸i t¬ m¾c bÖnh vµ kh«ng phæ biÕn ë bß c¸i ®Î lÇn thø hai. BÖnh h¹ Magie huyÕt (Hyomagnesaemia) BÖnh nµy xÈy ra phæ biÕn nhÊt ë bß s÷a xung quanh thêi ®iÓm tiÕt s÷a ®Æc biÖt lµ ®−îc ch¨n th¶ vµo lóc cá t−¬i tèt vµ bª ®−îc nu«i chñ yÕu b»ng s÷a mÑ. Tr−êng hîp qu¸ cÊp tÝnh ®ét nhiªn bß l¶o ®¶o, ng· trong lóc co giËt, ®¹p ch©n d÷ déi vµ sïi bät mÐp. Tim ®Ëp rÊt m¹nh vµ chÕt tiÕp theo nhanh. Tr−êng hîp cÊp tÝnh t−¬ng tù chØ kh¸c bß cã thÓ sèng vµi giê, trong thêi gian ®ã c¸c giai ®o¹n co giËt vµ yªn tÜnh nèi tiÕp nh©u. Tr−êng hîp thø cÊp tÝnh bß ®i l¶o ®¶o vßng quanh trong vai giê hay thËm chÝ 1-2 ngµy tr−íc khi chuyÓn sang cÊp tÝnh hay qu¸ cÊp tÝnh, nh÷ng con bß m¾c bÖnh nµy tá ra sî h·i vµ rung c¬ quanh vïng ®Çu, vai vµ hai bªn s−ên. Chøng xeton huyÕt (Acetonaemi , Ketosis) BÖnh xÈy ra ë bß s÷a cao s¶n trong vßng vµi tuÇn khi ®Î, th−êng ë bß nu«i nhèt cho ¨n cá kh« dù tr÷. Sau vµi ngµy bß gÇy yÕu vµ s¶n l−îng s÷a gi¶m nhÑ, tiÕp theo ®ét ngét bá ¨n vµ gi¶m s¶n l−îng s÷a ®ét ngét. HiÖn t−îng gÇy yÕu ph¸t triÓn nhanh, bß m¾c bÖnh ñ rò vµ cã thÓ ph¸t hiÖn mïi ngät cña acetone khi gia sóc thë ra hay khi nÕm s÷a. Ph©n cã khuynh h−íng trë nªn r¾n vµ bao bäc trong dÞch nhÇy, mét sè con cã nh÷ng triÖu chøng thÇn kinh kh¸c nhau nh− ch¶y d·i, nhai gi¶, rèi lo¹n vËn ®éng, mï vµ hung h¨ng. Do nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ s¶n l−îng s÷a cao, nªn s¶n l−îng s÷a gi¶m cuol cïng lµm con vËt khái c¸c triÖu chøng trªn. Héi chøng bß c¸i bÐo ph× (Héi chøng gan mì ho¸- Fatty liver syndrome) BÖnh thÊy ë bß s÷a c¸i bÐo cho ¨n qu¸ møc vµo giai ®o¹n c¹n s÷a tr−íc khi ®Î. Sau khi ®Î con vËt bá ¨n, trë nªn yÕu vµ sau kho¶ng 1 tuÇn bÞ h«n mª nÆng vµ chÕt. BÖnh lý Gi¶i thÝch nh÷ng bÖnh phøc t¹p nµy lµ v−ît qu¸ ph¹m vi cña quyÓn s¸ch nªn chØ m« t¶ s¬ l−îc bÖnh xÈy ra nh− thÕ nµo. TÊt c¶ c¸c bÖnh nµy xÈy ra vµo thêi ®iÓm mµ sù trao ®æi chÊt cÇn tíi Canxi, Magie hay n¨ng l−îng v−ît xa nguån dù tr÷ hiÖn cã cña c¬ thÓ cã thÓ nªn sinh ra thiÕu hôt cÊp tÝnh, t¹m thêi nh−ng tiÒm tµng kh¶ n¨ng g©y chÕt. Canxi ë bß ®ît tiÕt s÷a ®ét ngét khi ®Î g©y hôt Canxi trong m¸u dÉn tíi gi¶m t¹m thêi hµm l−îng Canxi huyÕt xuèng d−íi møc b×nh th−êng (H¹ Canxi huyÕt-Hypocaloaemia). B×nh th−êng ®iÒu ®ã ®−îc ®iÒu chØnh b»ng con ®−êng trao ®æi chÊt phøc t¹p trong ®ã Canxin ®−îc huy ®éng tõ x−¬ng, vµ ®−îc hÊp thô tõ ruét vµo m¹ch m¸u. Tuy nhiªn, ë gia sóc cao s¶n, chøng h¹ Canxi huyÕt cã thÓ qu¸ ng−ìng vµ g©y bÖnh sèt s÷a. Dinh d−ìng cña bß trong thêi k× c¹n s÷a tr−íc khi ®Î rÊt quan träng vµ ¶nh h−ëng tíi nguy c¬ sèt s÷a. KhÈu phÇn cã l−îng vËt chÊt kh« thÊp, vÝ dô cá non t−¬i, hoÆc rÊt m©u thuÉn, khÈu phÇn giµu Canxi lµ nh÷ng tiÒn ®Ò cña bÖnh sèt s÷a. L−îng Magie thÊp trong khÈu phÇn còng lµ tiÒn ®Ò ®èi víi bÖnh sèt s÷a v× nã lµm gi¶m hÊp thô Canxi tõ ruét nªn h¹ Magie huyÕt th−êng lµm phøc t¹p thªm bÖnh sèt s÷a. Magie Magie bÞ mÊt ®i khái c¬ thÓ qua s÷a, n−íc tiÓu vµ ph©n, kh«ng mav lµ kh¸c víi Canxi, nguån dù tr÷ cña c¬ thÓ kh«ng cã s½n ®ª ®iÒu chØnh t¨ng lªn t¹m thêi theo yªu cÇu. V× vËy nhu cÇu trao ®æi chÊt tøc thêi vÒ Magie ph¶i lu«n lu«n ®−îc cung cÊp ë møc ®Çy ®ñ trong khÈu phÇn, nÕu l−îng Magie thÊp trong khÈu phÇn th× Magie trong m¸u gi¶m hµm l−îng xuèng d−íi møc b×nh th−êng sÏ xÈy ra (H¹ Magie huyÕt - Hypomagnesaemia). 291
§ång cá vÜnh viÔn cã thùc vËt quanh n¨m, cá ba l¸ vµ c¸c c©y l¸ réng kh¸c th−êng cã ®ñ Magie, cßn nh÷ng cá non mäc nhanh nh− cá ý cã thÓ cã hµm l−îng Magie thÊp. C¸c yÕu tè kh¸c cã thÓ cã ¶nh h−ëng lµm gi¶m hµm l−îng Magie trªn ®ång cá nh− dïng ph©n ho¸ häc cã nitrate vµ kali, nång ®é kali cao trong ®Êt. Cao ®iÓm ë bß khi nhu cÇu sinh lý ®èi víi Magie lín nhÊt lµ ®Çu kú tiÕt s÷a khi s¶n l−îng s÷a ë hay gÇn ë ®Ønh cao nhÊt. V× vËy h¹ Magie huyÕt th−êng thÊy nhÊt ë bß tiÕt s÷a nhiÒu nhÊt vµo mïa cá non t−¬i. Co giËt do s÷a (milk tetany) xÈy ra ë bª 2-4 th¸ng tuæi chØ nu«i b»ng s÷a kh«ng cung cÊp ®ñ nhu cÇu vÒ Magie cña chóng. §éng vËt h¹ Magie huyÕt ®ång thêi còng h¹ Canxi huyÕt v× hµm l−îng Magie trong m¸u thÊp øc chÕ hÊp thô Canxi trong thøc ¨n tõ ruét. N¨ng l−îng ë loµi nhai l¹i, Glucose cho c¸c nhu cÇu kh¸c nhau vÒ n¨ng l−îng sinh lý ®−îc s¶n xuÊt chñ yÕu ë gan. Nguån glucose chÝnh lµ axit propionic, mét axit bÐo bay h¬i sinh ra trong d¹ cá do kÕt qu¶ cña lªn men cña carbohydrate trong thøc ¨n. Bß s÷a cao s¶n vµo thêi kú ®Çu tiÕt s÷a cã nhu cÇu cao vÒ glucose, b×nh th−êng glucose cung cÊp qua con ®−êng axit propionic cung cÊp vµ tõ nguån dù tr÷ cña c¬ thÓ. NÕu s¶n xuÊt axit propionic thÊp do hµm l−îng carbohydrate trong khÈu phÇn thÊp sÏ g©y nªn gi¶m glucose trong m¸u (H¹ ®−êng huyÕt - Hypoglycaemia), ®Õn l−ît m×nh h¹ ®−êng huyÕt l¹i kÝch thÝch huy ®éng vµ trao ®æi mì tõ nguån dù tr÷ cña c¬ thÓ ®Ó bï kho¶n thiÕu hôt. C¸c s¶n phÈm trung gian cña trao ®æi lipit lµ c¸c thÓ xeton tøc lµ acetoacetate, beta-hydroxybutyrate vµ acetone, nÕu sinh ra qu¸ nhiÒu th× triÖu chøng xeton huyÕt ph¸t triÓn. Héi chøng bÐo ph× ë bß c¸i còng cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng tù chøng xeton huyÕt. Bß c¸i qu¸ bÐo th−êng ¨n kÐm nªn vµo thêi kú ®Çu tiÕt s÷a khi nhu cÇu glucose cao, glucose hÊp thu tõ thøc ¨n kh«ng ®ñ g©y ra huy ®éng bï qua møc cña lipit trong c¬ thÓ g©y ra hµm l−îng mì cao bÊt th−êng trong gan vµ bÖnh m« t¶ trªn. §iÒu trÞ §iÒu trÞ phÇn lín c¸c bÖnh nµy lµ cã hiÖu qu¶ víi ®iÒu kiÖn ph¶i tiÕn hµnh ®óng lóc. B¶ng 14.4 tãm t¾t c¸c c¸ch ®iÒu trÞ kh¸c nhau. Tuy nhiªn, kh«ng cã ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ ®èi víi héi chøng bß c¸i bÐo ph× vµ nh÷ng tr−êng hîp co giËt ë bª th−êng thÊy chÕt. Trõ chøng xeton xuyÕt ë bß, c¸c bÖnh kh¸c cã tû lÖ chÕt rÊt cao, ®iÒu trÞ ph¶i khÈn tr−¬ng, ®ßi hái hÕt søc chó ý vµ lÝ t−ëng nhÊt lµ do b¸c sü thó y thùc hiÖn. B¶ng 14.4 §iÒu trÞ rèi lo¹n trao ®æi chÊt ë bß. BÖnh §iÒu trÞ NhËn xÐt Sèt s÷a TruyÒn tÜnh m¹ch chËm 600 -800 Th−êng cã c¶ Magie trong ®iÒu ml dung dÞch Canxi borogluconat trÞ 20% Chøng xeton huyÕt TruyÒn tÜnh m¹ch 500ml dung dÞch C¸c b¸c sü thó y th−êng dïng glucose 40% céng thªm ngµy hai corticosteroid trong ®iÒu trÞ v× lÇn cho uèng liÒu 150ml Propylen corticosteroid gi¶m s¶n sinh glycol (tiÒn chÊt glucose) trong 4 xeton vµ t¨ng l−îng glucose trong ngµy m¸u Phßng chèng Nh÷ng bÖnh nµy lµ do thiÕu hôt vÒ dinh d−ìng c¬ b¶n vµo thêi k× quan träng nhÊt tõ cuèi kú chöa tíi ®Ønh cao tiÕt s÷a, khi nhu cÇu sinh lý ®èl víi Canxi, Magie vµ 292
Glucose ë møc lín nhÊt. §iÒu chØnh khÈu phÇn trong thêi k× quan träng nµy lµ biÖn ph¸p phßng bÖnh râ rÖt. HiÓu ®−îc mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a Canxi vµ Magie rÊt quan träng. Th−êng xuyªn cã bÖnh sèt s÷a trong ®µn cã thÓ do thiÕu hôt c¬ b¶n vÒ Magie trong khÈu phÇn lµm h¹n chÕ hÊp thu Canxi tõ thøc ¨n. C¸c con m¾c bÖnh lo¹ng cho¹ng do cá (Grass stagger) lµ h¹ Canxi huyÕt v× lý do nµy. NÕu c¸c bÖnh nµy xÈy ra ë møc thµnh mét vÊn ®Ò ®¸ng chó ý, ®iÒu c¬ b¶n lµ t×m h−íng dÉn cña chuyªn m«n thó y vµ dinh d−ìng ®Ó x©y dùng mét khÈu phÇn thÝch hîp phßng ®−îc bÖnh. NhËn xÐt B×nh th−êng c¸c bÖnh nµy kh«ng cã trong cÈm nang vÒ bÖnh gia sóc nhiÖt ®íi. Tuy nhiªn, hÖ thèng ch¨n nu«i th©m canh hiÖn ®¹i liªn quan tíi gia sóc cao s¶n l−îng ®−îc ®−a vµo nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi nªn nh÷ng “bÖnh mang tÝnh s¶n xuÊt” nµy rÊt cã thÓ sÏ xÈy ra. 3. Dinh d−ìng thiÕu hôt vµ dinh d−ìng mÊt c©n b»ng 3.1 Giíi thiÖu MÆc dï cã thÓ cã tranh luËn, dinh d−ìng thiÕu hôt vµ dinh d−ìng mÊt c©n b»ng lµ nguyªn nh©n chñ yÕu g©y søc khoÎ kÐm cho gia sóc c¸c n−íc nhiÖt ®íi, nh−ng trong s¸ch gi¸o khoa chóng th−êng bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ bÖnh ký sinh trïng lÊn ¸t. Nh÷ng rèi lo¹n nµy cã thÓ chia thµnh thiÕu hôt hay mÊt c©n b»ng trong khÈu phÇn vÒ n¨ng l−îng, protein, kho¸ng, nguyªn tè vi l−îng vµ vitamin. §iÒu c¬ b¶n lµ ph¶i hiÓu r»ng nh÷ng bÖnh nµy hiÕm khi xÈy ra ®¬n ®éc nªn mét con vËt nu«i d−ìng kÐm th−êng xuyªn bÞ thiÕu hôt vµ mÊt c©n b»ng nhiÒu thµnh phÇn trong khÈu phÇn. H¬n n÷a, gia sóc nu«i d−ìng kÐm cã søc ®Ò kh¸ng thÊp ®èi víi nh÷ng rèi lo¹n kh¸c nh− c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ ký sinh trïng. 3.2 ThiÕu hôt n¨ng l−îng vµ protein §Þnh nghÜa N¨ng l−îng do carbohydrate trong thøc ¨n cung cÊp vµ mäi gia sóc ®Òu ®ßi hái ®Ó thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n thiÕt yÕu nh− h« hÊp vµ tiªu ho¸ (duy tr×). N¨ng l−îng bæ sung cÇn thiÕt khi gia sóc s¶n xuÊt d−íi mét h×nh thøc nµo ®ã, nh− cã chöa, ph¸t triÓn vµ lao ®éng (s¶n xuÊt). Protein lµ nh÷ng ph©n tö phøc t¹p chøa nit¬ vµ lµ phÇn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cÊu thµnh nªn c¸c tæ chøc c¬ thÓ. Râ rµng lµ cung cÊp ®Çy ®ñ vÒ n¨ng l−îng vµ protein trong khÈu phÇn lµ c¬ b¶n ®èi víi søc khoÎ ®èi víi bÊt cø gia sóc nµo. Nhu cÇu vÒ n¨ng l−îng vµ protein phô thuéc vµo møc ®é s¶n xuÊt mµ con ng−êi chê ®îi tõ gia sóc. BÊt cø thiÕu hôt nµo, n¨ng l−îng hay protein kÐo dµi ®Òu g©y gÇy yÕu vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt. NÕu suy dinh d−ìng kÐo dµi cuèi cïng dÉn tíi chÕt. Ph©n bè Suy dinh d−ìng do thiÕu n¨ng l−îng hay thiÕu protein hay thiÕu c¶ n¨ng l−îng vµ protein trong khÈu phÇn cã thÓ xÈy ra ë mäi n¬i. Thøc ¨n kh¸c nhau vÒ møc n¨ng l−îng vµ protein cña chóng, r¬m lµ thøc ¨n rÊt nghÌo, trong khi thøc ¨n tinh giÇu c¶ n¨ng l−îng vµ protein. Theo nguyªn t¾c chung, ®ång cá cã chÊt l−îng tèt sÏ cung cÊp ®Çy ®ñ n¨ng l−îng vµ protein ®Ó duy tr× vµ phÇn lín n¨ng l−îng vµ protein cho møc s¶n xuÊt mong muèn cña gia sóc ch¨n th¶ ë c¸c vïng nhiÖt ®íi. Tuy nhiªn, trong t×nh h×nh kh« h¹n hay ch¨n th¶ qu¸ ®«ng, gia sóc cã thÓ kh«ng nhËn ®−îc ®ñ n¨ng l−îng hay protein tõ ®ång cá. TriÖu chøng l©m sµng GÇy yÕu dÉn tíi kiÖt søc vµ chÕt. 293
§iÒu trÞ §iÒu trÞ vµ phßng bÖnh suy dinh d−ìng lµ râ rÖt nh−ng ®¸ng buån lµ th−êng v−ît qu¸ ®iÒu kiÖn cña ng−êi ch¨n nu«i. Nh÷ng bÖnh ®ång thêi xÈy ra th−êng lµm nÆng h¬n ¶nh h−ëng cña suy dinh d−ìng, ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh, cã thÓ lo¹i bá ®−îc suy dinh d−ìng b»ng nh÷ng ®iÒu trÞ thÝch hîp nh− tÈy giun s¸n. Kh«ng ®−îc b¾t gia sóc nu«i d−ìng kÐm ph¶i s¶n xuÊt, vÝ dô b¾t chóng lao ®éng. NhËn xÐt Nh− ®· m« t¶ tãm t¾t, thiÕu n¨ng l−îng lµ do khÈu phÇn kÐm. C¸c loµi nhai l¹i cao s¶n trong hÖ thèng qu¶n lý ch¨n nu«i th©m canh cã thÓ bÞ thiÕu vÒ n¨ng l−îng do cã yªu cÇu sinh lý cao ë nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, xem chøng xeton huyÕt trong “Rèi lo¹n trao ®æi chÊt”. 3.3 ThiÕu hôt vµ mÊt c©n b»ng vÒ kho¸ng §Þnh nghÜa Kho¸ng lµ nh÷ng yÕu tè thiÕt yÕu trong khÈu phÇn ¨n cña gia sóc, chøc n¨ng cña kho¸ng ®−îc ph©n t¹m thµnh ba lo¹i nh−: Chøc n¨ng cÊu tróc ChÊt kho¸ng lµ yÕu tè thiÕt yÕu trong cÊu t¹o tæ chøc nh− Canxi, Photpho, Magie, Fluorine vµ Silic ®Ó t¹o x−¬ng vµ r¨ng, Photpho vµ l−u huúnh t¹o nªn c¬ b¾p vµ protein. Chøc n¨ng c©n b»ng dÞch thÓ Kho¸ng ho¹t ®éng nh− nh÷ng chÊt ®iÖn gi¶i ®Ó ®¶m b¶o cho ¸p suÊt thÈm thÊu vµ c©n b»ng toan-kiÒm ®óng cho c¸c dÞch vµ tæ chøc cña c¬ thÓ, vÝ dô Natri, Kali, Clo, Canxi vµ Magie. Chøc n¨ng xóc t¸c hÖ thèng men vµ hocmon C¸c chÊt kho¸ng cÇn cho c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nµy gåm s¾t, ®ång, kÏm, Mangan, Molybden, Selen vµ Ièt. Mét nguyªn t¾c chung lµ nh÷ng chÊt kho¸ng cÇn thiÕt cho hai chøc n¨ng ®Çu ®ßi hái l−îng lín trong khÈu phÇn nªn ®«i khi gäi lµ kho¸ng ®a l−îng, nh÷ng chÊt kho¸ng cÇn thiÕt cho chøc n¨ng thø ba chØ cÇn l−îng nhá nªn gäi lµ nguyªn tèvi l−îng. Tæng céng ®· biÕt cã hai m−¬i hai lo¹i kho¸ng thiÕt yÕu trong khÈu phÇn nh− sau: Kho¸ng ®a l−îng Nguyªn tè vi l−îng Canxi §ång Cr«m Photpho Selen ThiÕc Magie C«-ban Vanadium Kali Ièt Fluo Natri KÏm Arsenic Clo Mangan Nickel L−u huúnh Molybden Silic S¾t ThiÕu hôt hay mÊt c©n b»ng c¸c chÊt kho¸ng nµy trong khÈu phÇn ®−îc khèng chÕ b»ng mét qu¸ tr×nh sinh lý gäi lµ c¬ chÕ tù ®iÒu chØnh (Homoeostasis) trong ®ã c¬ thÓ ®iÒu chØnh sù hÊp thu tõ ruét hay th¶i tiÕt vµo trong ph©n vµ n−íc tiÓu chÊt kho¸ng cã liªn quan; khi cÇn mét sè kho¸ng cã thÓ ®−îc huy ®éng tõ nguån dù tr÷ cña c¬ thÓ. Tuy nhiªn, nÕu thiÕu hôt kÐo dµi th× c¬ chÕ tù ®iÒu chØnh (Homoeostasis) cuèi cïng sÏ c¹n kiÖt g©y ra bÖnh lý. Møc ®é nghiªm 294
träng phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau nh− tuæi gia sóc, møc s¶n l−îng vµ chÊt l−îng chung cña khÈu phÇn. Ph©n bè Møc kho¸ng trªn ®ång cá vµ vô cá ph¶n ¸nh l−îng kho¸ng trong ®Êt mµ cá mäc, møc kho¸ng trªn ®ång cá cho biÕt n¬i cã thiÕu hôt hay mÊt c©n b»ng. May m¾n lµ hÇu hÕt ®ång cá vµ cá chøa ®ñ l−îng chÊt kho¸ng vµ nguyªn tèvi l−îng, ë ®©y chØ xem xÐt c¸c chÊt kho¸ng vµ nguyªn tè vi l−îng cã kh¶ n¨ng bÞ thiÕu ®èi víi ch¨n nu«i qu¶ng canh ë vïng nhiÖt ®íi. Canxi (Ca) ThiÕu Canxi rÊt hiÕm xÈy ra ë gia sóc ch¨n th¶ do hÇu hÕt ®ång cá vµ cá ®Òu cã ®ñ l−îng Canxi. §ång cá thiÕu Canxi tù nhiªn ®−îc biÕt cã ë Ê n §é, Guyana vµ Philipin. Tuy nhiªn, mét sè cá cã thÓ chøa l−îng Canxi rÊt cao nªn cã thÓ lµm phøc t¹p viÖc thiÕu Photpho x¶y ra ®ång thêi, vÝ dô cá linh l¨ng (Alfalfa). Photpho (P) ThiÕu Photpho ph©n bè réng vµ lµ mét vÊn ®Ò chñ yÕu cña gia sóc ch¨n th¶ ë nhiÒu khu vùc c¸c vïng nhiÖt ®íi. Bß cã nguy c¬ m¾c cao h¬n dª cõu do l−îng tiªu thô thøc ¨n trªn mét ®¬n vÞ träng l−îng c¬ thÓ cña dª cõu cao h¬n nªn th−êng h¹n chÕ ®−îc viÖc thiÕu P trong thøc ¨n. Natri (Na) §ång cá thiÕu Natri cã ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt ë vïng nhiÖt ®íi ch©u Phi. §ång (Cu) ThiÕu ®ång xÈy ra ë gia sóc ch¨n th¶ t¹i nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. ThiÕu ®ång cã thÓ xÈy ra do thiÕu ®¬n thuÇn ®ång trong khÈu phÇn hoÆc lµ thiÕu hôt kÕph¸t do c¸c yÕu tè kh¸c trong khÈu phÇn lµm gi¶m hÊp thu ®ång tõ ruét, vÝ dô hµm l−îng Molybden cao trong thøc ¨n, hiÖn t−îng nµy xÈy ra trªn ®Êt kiÒm hay cã nhiÒu l−u huúnh. Selen (Se) ThiÕu Selen xÈy ra ë tÊt c¶ c¸c loµi gia sóc vµ ®· ®−îc ghi nhËn ë hÇu hÕt c¸c n−íc trªn thÕ giíi nh−ng phæ biÕn ë B¾c Mü, ch©u ¢u, óc vµ New Zealand. C«ban (Co) ThiÕu C«-ban g©y bÖnh cho loµi nhai l¹i ch¨n th¶ ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. ThiÕu C«-ban nÆng thÊy ë mét sè khu vùc nhÊt ®Þnh vµ th−êng cã mét tªn ®Þa ph−¬ng nh− “Nakuruitis” ë Kenya vµ “Pine” ë Anh. ThiÕu C«-ban nhÑ triÖu chøng l©m sµng kh«ng râ l¾m, cã thÓ xay ra ë nh÷ng vïng rÊt réng. Ièt (I) §Êt vµ ®ång cá thiÕu Ièt xÈy ra r¶i r¸c nh− ph©n bè réng r·i trªn toµn thÕ giíi gåm nh÷ng khu vùc réng lín cña Trung vµ Nam Mü, vïng tiªu Sahara ë ch©u Phi vµ §«ng Nam ¸. ThiÕu Ièt g©y bÖnh cho gia sóc còng nh− cho ng−êi, cã thÓ thÊy ë gia sóc t¹i nh÷ng n¬i xÈy ra bÖnh b−íu cæ ë ng−êi. TriÖu chøng l©m sµng Cã thÓ t¹m chia lµm hai lo¹i bÖnh. Gia sóc cao s¶n ch¨n nu«i th©m canh cã thª m¾c bÖnh cÊp tÝnh do thiÕu Canxi, Magie hay n¨ng l−îng vµo c¸c thêi ®iÓm cã nhu cÇu sinh lý cao (xem phÇn rèi lo¹n trao ®æi chÊt) . ë gia sóc kh¸c, triÖu chøng thiÕu kho¸ng ph¸t triÓn tõ tõ do c¬ chÕ tù ®iÒu chØnh bÞ c¹n kiÖt, nªn b¶n th©n c¸c chøng thiÕu kho¸ng biÓu hiÖn nh− nh÷ng bÖnh gÇy sót m¹n tÝnh. Canxi vµ Photpho Canxi vµ Photpho lµ nh÷ng lo¹i kho¸ng cã nhiÒu nhÊt trong c¬ thÓ gia sóc vµ hÇu hÕt thÊy ë x−¬ng vµ r¨ng. NÕu khÈu phÇn cung cÊp mét hay c¶ hai lo¹i kho¸ng nµy kh«ng ®ñ th× c¶ hai Ca vµ P ®−îc huy ®éng tõ x−¬ng vµo trong m¸u qua con ®−êng trao ®æi chÊt phøc t¹p. Ng−îc l¹i nÕu khÈu phÇn cã chøa mét trong hai lo¹i kho¸ng nµy qu¸ cao th× tû lÖ hÊp thu ca hai lo¹i kho¸ng tõ ruét vµo hÖ tuÇn hoµn gi¶m ®i. HÇu hÕt cá vµ ®ång cá cã ®ñ hµm l−îng Ca nªn thiÕu Ca hiÕm khi xÈy ra ë gia sóc ch¨n th¶ t¹i c¸c vïng nhiÖt ®íi. Tuy nhiªn, thiÕu photpho ph©n bè réng. TriÖu chøng l©m sµng cña thiÕu mét trong hai lo¹i kho¸ng nµy t−¬ng tù nhau, nh− bá ¨n vµ gÇy yÕu, gi¶m sinh s¶n, x−¬ng vµ r¨ng kh«ng b×nh th−êng dÉn tíi d¸ng ®i cøng ®¬, x−¬ng gißn dÔ gÉy. ThiÕu Ca vµ P 295
ë gia sóc non ®ang lín dÉn tíi x−¬ng kh«ng Canxi ho¸ ®−îc b×nh th−êng lµm s−ng c¸c ®Çu cña x−¬ng èng ch©n cã thÓ lµm ch©n cong lªn gäi lµ bÖnh cßi x−¬ng. ThiÕu Ca vµ thiÕu Photpho cã thÓ ¶nh h−ëng tíi tÊt c¶ gia sóc, nh−ng ë bß thiÕu Photpho ®Æc biÖt quan träng. TÝnh thÌm ¨n thay ®æi th−êng dÉn tíi thÌm ¨n nhai nh÷ng vËt l¹ (chøng ¨n dë) vµ thiÕu Photpho ë bß lµm bß cã nguy c¬ m¾c bÖnh ngé ®éc thÞt (xem phÇn “Ngé ®éc” trong Ch−¬ng nµy) do nhai x−¬ng vµ tæ chøc ®éng vËt. Natri Natri cã nhiÒu trong dÞch thÓ vµ x−¬ng, mÆc dï thiÕu Natri cã thÓ ¶nh h−ëng tíi tÊt c¶ gia sóc nh−ng cã ý nghÜa nhÊt lµ gia sóc tiÕt s÷a vµ ë gia sóc lµm viÖc qu¸ søc ë nhiÖt ®é cao nªn mÊt dÞch thÓ vµ Natri do ra nhiÒu må h«i. TriÖu chøng ®Çu tiªn ë bß s÷a lµ thÌm ¨n muèi, biÓu hiÖn lµ liÕm ®Êt, gç vµ liÕm l«ng nhau, uèng n−íc tiÓu. TiÕp theo lµ gi¶m ¨n vµ gi¶m s¶n l−îng s÷a, gÇy yÕu nãi chung. Gia sóc cao s¶n cã nguy c¬ nhiÒu nhÊt bÞ thiÕu Natri, nh÷ng gia sóc nµy thiÕu Natri cã thÓ g©y chÕt. §ång §ång cÇn cho cÊu t¹o m¸u, ph¸t triÓn x−¬ng, cung cÊp collagen cho tæ chøc vµ s¾c tè cho l«ng, tãc. ThiÕu ®ång cã thÓ xÈy ra ë mäi gia sóc nh−ng trong thùc tÕ chØ thÊy ë loµi nhai l¹i. §ång dù tr÷ ë gan khi khÈu phÇn ¨n thiÕu ®ång, ®ång sÏ rót ra tõ gan. Khi møc ®ång trong gan råi ®Õn trong m¸u c¹n kiÖt, triÖu chøng l©m sµng xuÊt hiÖn. ë bß triÖu chøng l©m sµng gåm thiÕu m¸u, chËm lín. Øa ch¶y m¹n tÝnh, x−¬ng gißn, trôy tim sau khi vËn ®éng, mÊt s¾c tè l«ng ®Æc biÖt ë quanh m¾t vµ l«ng ph¸t triÓn th−a, dùng ng−îc. TriÖu chøng l©m sµng ë cõu vµ dª t−¬ng tù, ngoµi ra thiÕu ®ång khi cã chöa g©y ®Î con cã tuû sèng dÞ d¹ng. Cõu con vµ dª con kh«ng cã kh¶ n¨ng kiÓm so¸t ®−îc phÇn th©n sau, ®i l¾c l− ®Æc thï, hoÆc bÞ liÖt ë con nÆng, triÖu chøng l©m sµng cã thÓ cã ngay khi ®Î hoÆc ph¸t triÓn sau ®ã vµi tuÇn. Tæn th−¬ng cét sèng lµ vÜnh viÔn. Selen (Se) Selen cÇn cho c¸c ph¶n øng men ®Ó b¶o vÖ mµng tÕ bµo vµ lµ chÊt kh«ng thÓ thiÓu cho sinh tr−ëng vµ sinh s¶n. ThiÕu selen vµ vitamin E cã mèi liªn hÖ néi t¹i g©y nªn nh÷ng bÖnh sau: * Tho¸i ho¸ c¬ (bÖnh c¬ tr¾ng) BÖnh thÊy ë bª vµ cõu con lín nhanh sinh ra tõ con mÑ cho ¨n khÈu phÇn ¨n thiÕu hôt trong mét thêi gian dµi th−êng lµ qua mïa ®«ng. Gia sóc m¨c bÖnh kh«ng cã kh¶ n¨ng ®øng ®−îc hay ®i l¹i víi d¸ng ®i kh«ng v÷ng. Con nÆng cã thÓ chÕt ®ét ngét sau khi vËn ®éng. Cã thÓ kh«ng thÊy bÖnh nµy trong ch¨n nu«i qu¶ng canh ë vïng nhiÖt ®íi. * X¸t nhau bß * BÖnh tim h×nh qu¶ d©u (Mulberry heart disease) BÖnh thÊy ë lîn lín nhanh d−íi 4 th¸ng tuæi nu«i b»ng khÈu phÇn thøc ¨n ®Ëm ®Æc giÇu n¨ng l−îng nh−ng l−îng Se vµ vitamin E thÊp. BÖnh tÝch ph¸t triÓn ë tim vµ lîn m¾c bÖnh th−êng chÕt ®ét ngét kh«ng cã triÖu chøng b¸o tr−íc. C«-ban Loµi nhai l¹i cÇn C«-ban ®Ó tæng hîp vitamin B12 trong d¹ cá vµ C«-ban dù tr÷ ë gan vµ thËn. NÕu thiÕu Co ®Çu tiªn ®−îc rót ra tõ dù tr÷ ë gan vµ thËn vµ ch−a g©y t¸c h¹i g× nh−ng nÕu kÐo dµi th× l−îng vitamin B12 trong c¬ thÓ gi¶m vµ gia sóc ph¸t triÓn nh÷ng triÖu chøng l©m sµng nh− bá ¨n, gÇy yÕu, cuèi cïng dÉn tíi kiÖt søc vµ chÕt. Ngoµi ®éng vËt nhai l¹i, c¸c ®éng vËt kh¸c ph¶i lÊy vitamin B12 tõ thøc ¨n nªn thiÕu Co chØ h¹n chÕ víi loµi nhai l¹i. Ièt Ièt cÇn cho hormon cña tuyÕn gi¸p, hormon nµy ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh oxy ho¸ ë tÕ bµo. ThiÕu Ièt g©y thiÓu n¨ng tuyÕn gi¸p vµ lµm gi¶m tû lÖ trao ®æi chÊt c¬ b¶n còng nh− c¸c triÖu chøng kh¸c. TriÖu chøng chñ yÕu cña thiÕu Ièt lµ bÖnh b−íu cæ (s−ng tuyÕn gi¸p) nh−ng biÓu hiÖn l©m sµng chñ yÕu lµ tû lÖ thai chÕt l−u cao vµ gia sóc míi ®Î yÕu, rông l«ng toµn bé hay 296
tõng phÇn vµ tuyÕn gi¸p s−ng nhiÒu møc kh¸c nhau. §éng vËt sèng sãt khái bÖnh nh−ng cã thÓ bÞ b−íu cæ tõng phÇn vµ kÐo dµi. Phßng chèng MÆt khã kh¨n nhÊt ®Ó khèng chÕ bÖnh thiÕu kho¸ng lµ quyÕt ®Þnh xem bÖnh thiÕu kho¸ng cã ¶nh h−ëng ®Õn gia sóc hay kh«ng, v× triÖu chøng l©m sµng kh¸ m¬ hå vµ t−¬ng tù triÖu chøng l©m sµng cña c¸c bÖnh g©y gÇy yÕu kh¸c. ThËm chÝ ngay c¶ nghi vÒ mÆt l©m sµng nh−ng chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh kh«ng ph¶i chØ ®¬n gi¶n xÐt nghiÖm mÉu m¸u trong phßng thÝ nghiÖm, v× qu¸ tr×nh tù ®iÒu chØnh tù nhiªn cã thÓ lµm hµm l−îng trong m¸u b×nh th−êng hay gÇn møc b×nh th−êng. NÕu nghi lµ thiÕu kho¸ng, hái ý kiÕn b¸c sü thó y lµ kh©u then chèt, hä cã thÓ bè trÝ thu thËp mÉu tõ gia sóc ®· lùa chän ®−a ®i xÐt nghiÖm. Nh÷ng mÉu nµy cã thÓ lµ mÉu m¸u, nh−ng ®èi víi thiÕu Co vµ thiÕu ®ång, xÐt nghiÖm bÖnh phÈm gan lÊy b»ng sinh thiÕt hoÆc tõ gia sóc chÕt th× cã gi¸ trÞ h¬n. §Ó hç trî gi¶i thÝch kÕt qu¶ xÐt nghiÖm, b¸c sü thó y chÞu tr¸ch nhiÖm cã thÓ kiÕn nghÞ bæ sung vµo khÈu phÇn nh÷ng chÊt kho¸ng nghi lµ thiÕu ®Ó xem cã c¶i thiÖn ®−îc søc khoÎ cña gia sóc cã liªn quan hay kh«ng. Mçi khi ®· chÈn ®o¸n, biÖn ph¸p duy nhÊt lµ ®iÒu chØnh khÈu phÇn vµ cho gia sóc m¾c bÖnh uèng nh÷ng lo¹i kho¸ng bÞ thiÕu. Cã thÓ ®«i khi ®iÒu chØnh thiÕu kho¸ng trªn ®ång cá b»ng dïng c¸c lo¹i ph©n ho¸ häc thÝch hîp hay xíi vµo ®Êt nh−ng c¸ch lµm nµy th−êng kh«ng kinh tÕ ®èi víi ch¨n th¶ gia sóc qu¶ng canh ë c¸c vïng nhiÖt ®íi vµ ph¶i cho sö dông trùc tiÕp. HiÖn cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau, nh− bæ sung vµo nguån cung cÊp n−íc, ®¸ liÕm, trén hçn hîp kho¸ng tù do, dïng èng cho uèng thuèc vµ tiªm. Cã thÓ sö dông C«-ban, ®ång vµ c¸c nguyªn tè vi l−îng kh¸c, vÝ dô c¸c chÕ phÈm d¹ cá, trong c¸c chÕ phÈm nµy nguyªn tè vi l−îng ®−îc hÊp thô tõ tõ trong mét kho¶ng thêi gian tõ d¹ cá. C¸ch lµm phæ biÕn nhÊt lµ chÕ hçn hîp c¸c lo¹i kho¸ng ®Ó cung cÊp tù do. Nh÷ng hçn hîp nµy ph¶i chøa 30 - 40% muèi ¨n ®Ó t¨ng khÈu vÞ ®¶m b¶o cung cÊp ®ñ l−îng kho¸ng cho gia sóc. HiÖn cã nhiÒu hçn hîp kho¸ng nh− vËy vµ viÖc lùa chän phô thuéc vµo chi phÝ vµ kh¶ n¨ng kiÕm ®−îc, nh−ng tr−íc hÕt ph¶i lu«n lu«n cã h−íng dÉn chuyªn m«n cña b¸c sü thó y hay c¸c nhµ dinh d−ìng häc. NhËn xÐt RÊt may lµ gia sóc ch¨n th¶ trong ®iÒu kiÖn qu¶ng canh ë vïng nhiÖt ®íi, kÓ c¶ khi ®ång cá thlÕu kho¸ng, còng chØ ë møc s¶n xuÊt thÊp kh«ng sinh thµnh bÖnh. Tuy nhiªn, gia sóc ë møc s¶n xuÊt cao, hoÆc nu«i nhèt vµ cho ¨n, rÊt cã thÓ thiÕu kho¸ng sÏ x¶y ra nh− ë bÊt cø n¬i nµo trªn thÕ giíi. 4. C¸c bÖnh kh¸c 4.1 Ch−íng h¬i (Bloat) §Þnh nghÜa Ch−íng d¹ cá do chøa nhiÒu h¬i Ph©n bè ë kh¾p thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng ë loµi nhai l¹i phÝa bªn tr¸i bông sau c¸c x−¬ng s−ên s−ng phång lªn; ë con nÆng, da ë vïng bông gi·n ra trë nªn c¨ng phång nh− c¸i trèng, con vËt khã chÞu râ rÖt, thë khã vµ cã thÓ chÕt nÕu kh«ng ®iÒu trÞ. BÖnh lý D¹ cá cña bß, cõu vµ dª gièng nh− mét c¸i thïng to trong ®ã hçn hîp cña thøc ¨n ®· tiªu ho¸ mét phÇn vµ dÞch tiÕp tôc lªn men sinh mét l−îng h¬i ®¸ng kÓ lµ carbon dioxide vµ metan. Mét con bß trung b×nh cã thÓ sinh ra h¬n mét ngµn lÝt h¬i mét ngµy, mét sè h¬i ®−îc hÊp thu vµo m¹ch m¸u nh−ng hÇu hÕt ®−îc tho¸t ra ngoµi do î h¬i trong qu¸ tr×nh tiªu ho¸ phøc t¹p ë d¹ cá. NÕu v× mét lý do nµo ®ã, h¬i kh«ng tho¸t ra ®−îc th× d¹ cá nãi mét c¸ch 297
h×nh ¶nh lµ “phång lªn” do h¬i g©y ch−íng h¬i. Cã hai thÓ ch−íng h¬i lµ ch−íng h¬i thÓ h¬i vµ ch−íng h¬i thÓ bät. Ch−íng h¬i thÓ h¬i BÊt cø c¶n trë nµo ë thùc qu¶n ®Òu ng¨n kh«ng cho h¬i d¹ cá tho¸t ra ngoµi g©y nªn ch−íng h¬i thÓ h¬i, vÝ dô bÞ nghÑn do côc thøc ¨n r¾n nh− cñ khoai, qu¶ t¸o hay rau cñ. ë con vËt n»m liÖt, dÞch d¹ cá cã thÓ lµm lÊp cuèng thùc qu¶n vµo d¹ cá ng¨n kh«ng cho h¬i trong d¹ cá tho¸t ra. §iÒu nµy cã thÓ xÈy ra ë gia sóc èm kh«ng ®øng dËy ®−îc vµ n»m nghiªng mét bªn, cõu cã chõa to thØnh tho¶ng t×nh cê l¨n ra n»m ngöa vµ kh«ng ®øng dËy l¹i ®−îc. Tæn th−¬ng trong xoang ngùc cã thÓ chÌn Ðp thùc qu¶n vµ lµm t¾c thùc qu¶n, vÝ dô h¹ch lympho s−ng do viªm phæi hay lao. Kh«ng î h¬i ®−îc xÈy ra ë mét sè bÖnh do ®ã g©y nªn ch−íng h¬i thÓ h¬i, vÝ dô bÖnh uèn v¸n vµ bÖnh d¹i. Gia sóc ®ét ngét tiÕp xóc ngò cèc cã thÓ ¨n ngÊu nghiÕn vµ g©y nªn toan ho¸ d¹ cá cÊp tÝnh (xem phÇn “Ngé ®éc vµ toan ho¸ d¹ cá”) còng nh− sinh ra qu¸ nhiÒu h¬i, hiÖn t−îng toan ho¸ cã thÓ g©y rèi lo¹n chøc n¨ng b×nh th−êng cña d¹ cá vµ g©y nªn ch−íng h¬i thÓ h¬i. Ch−íng h¬i thÓ bät Ch−íng h¬i thÓ bät phæ biÕn h¬n nhiÒu vµ th−êng x¶y ra ë mét sè gia sóc trong nhãm sau khi ®ét nhiªn ¨n ph¶i mét sè lo¹i thøc ¨n xanh nhÊt ®Þnh nh− cá linh l¨ng, cá ba l¸ hay cá non. §iÒu nµy g©y nªn “sinh bät” trong d¹ cá vµ h¬i bÞ bao chÆt trong c¸c bät nhá nªn kh«ng thÓ tho¸t ra nh− c¸ch b×nh th−êng. §iÒu trÞ Khã kh¨n ®Çu tiªn lµ ®¸nh gi¸ xem lµ ch−íng h¬i thÓ h¬i hay ch−íng h¬i thÓ bät. Ch−íng h¬i thÓ bät th−êng x¶y ra ë mét sè gia sóc vµ ph¶i cã thay ®æi ®ét ngét thøc ¨n. Gia sóc non th−êng bÞ ch−íng h¬i thÓ bät nhÑ vµ tù khái ®−îc, ®èi víi c¸c gia sóc kh¸c ph¶i ng¨n kh«ng cho tíi gÇn thøc ¨n sinh ch−íng h¬i vµ dïng èng th«ng ®−a thuèc chèng sinh bät ®Ó ph¸ vì c¸c bät khÝ trong d¹ cá. Dçu thùc vËt nh− dÇu h¹t ®ay hay dÇu ®Ëu t−¬ng còng nh− c¸c thuèc chèng ch−íng h¬i kh¸c ®Òu cã hiÖu qu¶. Ph¶i dïng èng th«ng d¹ dÇy ®Ó cho uèng thuèc ch÷a ch−íng h¬i thÓ bät ®Ó tr¸nh nguy c¬ ®−a nhÇm ®−a thuèc vµo phæi. NÕu kh«ng cã èng th«ng d¹ dÇy, ph¶i cho uèng thuèc qua miÖng gia sóc thËt cÈn thËn vµ nÕu cÇn cho uèng l¹i sau vµi giê. LiÒu l−îng kh«ng cÇn chÝnh x¸c nh−ng kho¶ng nöa lÝt dÇu thùc vËt lµ ®ñ cho mét con bß vµ kho¶ng nöa mét l−îng nh− vËy cho dª cõu. Mét c¸ch kh¸c lµ nhÐt mét côc b¬ thùc vËt vµo gèc l−ìi cña dª cõu ®Ó chóng nuÕt xuèng. Thuèc chèng ch−íng h¬i ph¶i theo h−íng dÉn vÒ liÒu l−îng. Ch−íng h¬i thÓ h¬i chØ cã thÓ ch÷a b»ng c¸ch th¸o h¬i ra. C¸ch tèt nhÊt lµ ®−a èng th«ng d¹ dµy vµo d¹ cá ®Ó h¬i tho¸t ra, cã thÓ ®Èy nhÑ nhµng mäi t¾c nghÏn trong thùc qu¶n xuèng d¹ cá. NÕu kh«ng cã h¬i tho¸t ra th× cã thÓ lµ ch−íng h¬i thÓ bät ph¶i ®iÒu trÞ nh− trªn. Con nÆng ph¶i cÊp cøu v× ¸p suÊt Ðp lªn c¬ hoµnh vµ tim cã thÓ nhanh chãng g©y chÕt vµ d¹ cá c¨ng to ph¶i chäc dß b»ng mét bé dông cô ®Æc biÖt gåm kim chäc dß vµ èng troca. Sau khi chäc dß rót kim chäc dß ra vµ l−u èng troca t¹i chç. HiÖu qu¶ tøc thêi ®èi víi ch−íng h¬i thÓ h¬i khi h¬i bÞ gi÷ l¹i tho¸t ra, lµm con vËt dÔ chÞu ngay lËp tøc, èng th«ng cã thÓ l−u t¹i chç t¹m thêi b»ng c¸ch kh©u buéc vµo da. Ph−¬ng ph¸p nµy Ýt hiÖu qu¶ h¬n ®èi víi ch−íng h¬i thÓ bät nªn nÕu gia sóc m¾c bÖnh vÉn ch−íng h¬i, cã thÓ cho thuèc trùc tiÕp vµo d¹ cá qua èng chäc dß d¹ cá. Cuèi cïng khi rót èng th«ng ra, ph¶i ®iÒu trÞ vÕt th−¬ng b»ng c¸c thuèc bét hay thuèc mì vµ ®iÒu trÞ kh¸ng sinh cho gia sóc ®Ó chèng nhiÔm trïng. Trong tr−êng hîp khÈn cÊp nÕu kh«ng cã èng troca, cã thÓ dïng l−ìi dao s¾c thay thÕ. Phßng chèng Con ch−íng h¬i thÓ h¬i th−êng do ngÉu nhiªn vµ nh÷ng biÖn ph¸p phßng bÖnh hiÕm khi ®−îc nªu lªn. Ch−íng h¬i thÓ bät xÈy ra phæ biÕn sau khi thay ®æi ®ét ngét khÈu phÇn b»ng rau cá xanh −ít. VÝ dô ®ång cá non ®−îc c¶i t¹o, cá linh l¨ng t−¬i. Nh÷ng thay ®æi ®ã ph¶i thùc hiÖn dÇn dÇn trong vµi ngµy, vÝ dô h¹n chÕ gia sóc tiÕp xóc víi khÈu phÇn 298
míi kho¶ng nöa giê mçi lÇn cho tíi khi gia sóc quen víi thøc ¨n míi, cho gia sóc ¨n hµng ngµy cá kh« hay r¬m kh« tr−íc khi chuyÓn ®Õn ®ång cá míi. Nh÷ng biÖn ph¸p nµy cã thÓ ®¹t kÕt qu¶ h¹n chÕ nªn ng−êi ch¨n nu«i ph¶i s½n sµng ®iÒu trÞ b»ng thuèc chèng ch−íng h¬i khi cÇn thiÕt. Trong ch¨n nu«i th©m canh sö dông ®ång cá ®· c¶i t¹o cã giÇu protein, cã thÓ dïng thuèc phßng ch−íng h¬i phun trªn ®ång cá hay bæ sung vµo thøc ¨n tinh. NhËn xÐt May m¾n lµ viÖc ch¨n th¶ th« s¬ hiÖn cã ®èi víi hÇu hÕt gia sóc ë nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi hiÕm khi g©y ch−íng h¬i. Tuy nhiªn, bÖnh ch−íng h¬i lu«n lu«n lµ mét nguy c¬ nªn ng−êi ch¨n nu«i ph¶i biÕt vÒ bÖnh vµ c¸ch xö trÝ cÇn cã. ë n¬i phæ biÕn xÈy ra ch−íng h¬i thÓ bät, thuèc ph¶i th−êng xuyªn cã s½n, ng−êi ch¨n nu«i ph¶i lu«n lu«n cã mét sè ®Ó sö dông. TÊt c¶ c¸c b¸c sü thó y c¬ së ph¶i cã tèi thiÓu mét bé troca, nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i nu«i nhiÒu gia sóc còng nªn cã ®Ó phßng tr−êng hîp cÊp cøu. 4.2 C¶m nãng (Heat stress) Tªn kh¸c Stress nhiÖt §Þnh nghÜa BÖnh do mÊt c©n b»ng gi÷a thu nhiÖt, do gia sóc sinh ra nhiÖt hoÆc do hÊp thu nhiÖt tõ m«i tr−êng vµ thai nhiÖt. Thêi gian x¶y ra Stress nhiÖt cã thÓ xÈy ra khi nhiÖt thu v−ît qu¸ l−îng nhiÖt mÊt. Stress nµy cã thÓ x¶y ra sau khi tiÕp xóc víi nhiÖt ®é xung quanh cao, ®é Èm t−¬ng ®èi cao hoÆc kh«ng th«ng giã, ®Æc biÖt ë gia sóc lµm viÖc hay gia sóc cao s¶n. BÖnh lý Gia sóc gièng nh− tÊt c¶ ®éng vËt cã vó duy tr× th©n nhiÖt hÇu nh− kh«ng ®æi, thËm chÝ khi tiÕp xóc víi thay ®æi rÊt lín cña nhiÖt ®é m«i tr−êng. Søc khoÎ trao ®æi chÊt cña gia sóc phô thuéc vµo viÖc duy tr× c©n b»ng gi÷a thu nhiÖt vµ th¶i nhiÖt, mét gia sóc khoÎ m¹nh cã th©n nhiÖt b×nh th−êng cho thÊy viÖc ®uy tr× mèi c©n b»ng nµy lµ trËt tù. Tuy nhiªn, l¹c ®µ vµ mét sè ®éng vËt nhai l¹i hoang d· cã th©n nhiÖt t−¬ng ®«i biÕn ®éng. Thu nhiÖt NhiÖt thu do hÊp thô tõ m«i tr−êng vµ do c¸c ho¹t ®éng trao ®æi chÊt. HÊp thu nhiÖt tõ m«i tr−êng xÈy ra khi nhiÖt ®é xung quanh bªn ngoµi c¬ thÓ lín h¬n th©n nhiÖt gia sóc. NhiÖt s¶n sinh ra do trao ®æi chÊt lµ tõ c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt vµ vËn ®éng cña c¬ b¾p, vÝ dô lao ®éng, run rÈy. Th¶i nhiÖt NhiÖt mÊt khái gia sóc còng theo cïng mét c¸ch nh− nh− mÊt tõ c¸c vËt v« sinh kh¸c, tøc lµ do dÉn nhiÖt, do ®èi l−u vµ do bøc x¹; hiÖn t−îng nµy gäi lµ “mÊt nhiÖt nh¹y c¶m”. Ngoµi ra cßn cã “mÊt nhiÖt v« c¶m” qua bèc h¬i Èm, tøc ra må h«i tõ tuyÕn må h«i trªn da vµ bèc h¬i qua ®−êng h« hÊp. V× vËy khi ®éng vËt cÇn t¨ng th¶i nhiÖt, chóng sÏ t¨ng tiÕt må h«i vµ t¨ng h« hÊp, mÆc dï møc ®é th¶i nhiÖt theo c¸c c¬ chÕ nµy rÊt kh¸c nhau gi÷a c¸c loµi vµ gièng gia sóc. Lõa, ngùa vµ bß th¶i nhiÖt chñ yÕu nhê ra må h«i, cßn cõu vµ dª lµ kÕt hîp c¶ v· må h«i vµ thë hæn hÓn. Lîn cã rÊt Ýt tuyÕn må h«i nªn th¶i nhiÖt b»ng thë hæn hÓn kÕt hîp víi nh÷ng hµnh vi thay ®æi nh− t×m n¬i r©m m¸t vµ ®Çm m×nh trong n−íc. Tr©u cã nhiÒu tuyÕn må h«i h¬n lîn nh−ng ra må h«i kh«ng cã hiÖu qu¶ nªn tr©u ph¶i ®Çm m×nh trong n−íc, ®Æc biÖt khi sö dông chóng ®Ó lao ®éng. §iÒu nµy gióp tr©u th¶i nhiÖt do truyÒn vµo n−íc vµ do bèc h¬i n−íc trªn mÆt da sau khi ®Çm n−íc lªn. BÊt kÓ b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu hoµ nhiÖt ®é nµo, n−íc ®Òu bÞ mÊt nªn ph¶i thay thÕ b»ng uèng ®Ó ®Ò phßng hiÖn t−îng mÊt n−íc. VËy nÕu tiÕp xóc víi nhiÖt ®é m«i tr−êng cao, gia sóc ®èi phã b»ng kÕt hîp c¸c hµnh vi (t×m n¬i r©m m¸t, ®Çm n−íc, gi¶m s¶n xuÊt nhiÖt b»ng nghØ ng¬i), ra må h«i, thë hæn hÓn vµ gi¶m 299
ho¹t ®éng s¶n xuÊt nh− tiÕt s÷a vµ ®Î trøng. NÕu th¶i nhiÖt b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau ®· kh¸i qu¸t trªn vÉn kÐm h¬n nhiÖt hÊp thu vµo th× gia sóc bÞ stress vÒ nhiÖt (c¶m nãng). TriÖu chøng l©m sµng Gia sóc bÞ c¶m nãng trë nªn lê ®ê, th©n nhiÖt t¨ng trªn møc b×nh th−êng (T¨ng th©n nhiÖt - Hyperthermia) vµ cuèi cïng ng· quþ, chÕt ngay sau ®ã. §iÒu trÞ Ph¶i ®−a gia sóc c¶m nãng tíi n¬i m¸t trong bãng r©m vµ phun n−íc l¹nh. §¶m b¶o cã luång kh«ng khÝ thæi trªn th©n con vËt còng rÊt cã lîi. Gia sóc cã thÓ mÊt vµi tuÇn míi khái bÖnh nh−ng khái hoµn toµn. Phßng chèng Kh«ng ®−îc ®Ó gia sóc tiÕp xóc kÐo dµi víi nhiÖt ®é xung quanh cao. Nh÷ng biÖn ph¸p sau ®©y sÏ phßng ®−îc c¶m nãng. Bãng r©m vµ n−íc ë c¸c n−íc cã nhiÖt ®é xung quanh cao, chØ cho gia sóc lµm viÖc vµo buæi s¸ng vµ chiÒu tèi, cã ®ñ bãng r©m vµ n−íc. VËn chuyÓn gia sóc Khi ph¶i vËn chuyÓn gia sóc nªn tr¸nh nhèt chóng trªn xe cé bÝ giã, kh«ng cã n−íc vµ tr¸nh vËn chuyÓn vµo lóc nãng trong ngµy (H×nh 14.4). §Çm n−íc §¶m b¶o cho tr©u cã ®ñ c¬ héi ®Ó ®Çm n−íc. Tr©u cµy kÐo ph¶i ®−îc ®Çm n−íc sau khi lµm viÖc 2-3 giê. ThÝch nghi khÝ hËu Gia sóc nhËp khÈu tõ vïng «n ®íi tíi vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi lµ ®Æc biÖt dÔ bÞ vµ nªn ph¶i cã nhiÒu bãng r©m, n−íc vµ cho nghØ ®Õn khi thÝch nghi víi khÝ hËu. Thêi gian cho ¨n Ph¶i cho gia sóc ¨n l−îng thøc ¨n theo yªu cÇu vµo chiÒu muén vµ tèi. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi gia sóc cao s¶n. NhËn xÐt Stress nhiÖt cã thÓ giÕt gia sóc, ngay c¶ ®èi víi c¸c gièng ®Þa ph−¬ng ë vïng nhiÖt ®íi vµ th−êng xÈy ra do ch¨n nu«i kÐm hoÆc phít lê ®i. H×nh 14.4 C¶m nãng: bß chÕt do nhèt qu¸ chËt trªn tµu ho¶. 4.3 Ung th− sõng (Horn cancer) §Þnh nghÜa Ung th− ë gèc sõng bß Zebu, chñ yÕu lµ bß ®ùc ®· thiÕn vµ thØnh tho¶ng ë bß c¸i vµ bß ®ùc gièng. Tr©u ®«i khi còng m¾c bÖnh. 300