Sổ tay bệnh động vật - Chương 2

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

156
lượt xem 58
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 2 DÔNG VẬT CHÂN DỐT VÀ GIUN SÁN Người ta thường gọi những động vật chân đốt và giun sán bằng cách nào đó cư trú trên vật nuôi là ký sinh trùng. Nói một cách chặt chẽ, ký sinh trùng là một sinh vật sống trong hay trên một sinh vật khác và như vậy nhiều vi sinh vật (xem chương 3) cũng là ký sinh trùng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 2

CH¦¥NG 2 §éNG VËT CH¢N §èT Vµ GIUN S¸N Ng−êi ta th−êng gäi nh÷ng ®éng vËt ch©n ®èt vµ giun s¸n b»ng c¸ch nµo ®ã c− tró trªn vËt nu«i lµ ký sinh trïng. Nãi mét c¸ch chÆt chÏ, ký sinh trïng lµ mét sinh vËt sèng trong hay trªn mét sinh vËt kh¸c vµ nh− vËy nhiÒu vi sinh vËt (xem ch−¬ng 3) còng lµ ký sinh trïng. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ chØ cã ®éng vËt ch©n ®èt, giun s¸n vµ ®¬n bµo (vi sinh vËt hoµn chØnh nhÊt) ®−îc ®Þnh nghÜa lµ ký sinh trïng. 1. §éng vËt ch©n ®èt Nh− tªn ®· gäi, ®éng vËt ch©n ®èt lµ nh÷ng sinh vËt cã ch©n ph©n ®èt vµ nh÷ng ®éng vËt ch©n ®èt quan träng vÒ mÆt thó y lµ thuéc vÒ hai nhãm, nhãm c«n trïng vµ nhãm ve bÐt. 1.1. C«n trïng (ruåi, rËn vµ bä chÐt) §a sè c«n trïng cã phÇn ®Çu, phÇn ngùc mang ba ®«i ch©n vµ phÇn bông. NhiÒu c«n trïng cã c¸nh vµ bay ®−îc. TÊt c¶ c¸c loµi ruåi quan träng ®èi víi thó y ®Òu cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t th−êng nh−ng kÝch th−íc th× kh¸c nhau rÊt nhiÒu. Loµi ruåi cã kÝch th−íc nhá nhÊt lµ ruåi ®en (Simulium spp.) dµi 1,5- 5mm, chóng th−êng bu l¹i thµnh tõng ®¸m tÊn c«ng gia sóc, ®èt rÊt ®au vµ g©y mÊt m¸u. Ng−îc l¹i ruåi Tanbanid, hay cßn gäi lµ ruåi tr©u, to nh− nh÷ng chiÕc m¸y bay ph¶n lùc khæng lå trong thÕ giíi c¸c loµi ruåi, chiÒu dµi ®¹t tíi 25mm. Nh÷ng lo¹i ruåi to nµy cã thÓ ®èt rÊt ®au vµ tËp qu¸n hót m¸u ®· biÕn chóng thµnh nh÷ng vect¬ truyÒn bÖnh ®¾c lùc cho nhiÒu sinh vËt g©y bÖnh quan träng. ë ch−¬ng 11 cã h×nh vÏ, ¶nh chôp cña nh÷ng loµi ruåi quan träng vÒ mÆt thó y. Kh¸c víi ruåi, rËn kh«ng cã c¸nh vµ lµ nh÷ng ký sinh trïng thùc thô, chóng sèng hoµn toµn trªn da vËt chñ, kh«ng cã thÓ sèng h¬n mét ngµy nÕu rêi khái vËt chñ. C¬ thÓ rËn dÑt theo chiÒu tõ trªn xuèng d−íi vµ dµi kho¶ng 1 - 5mm, nhá h¬n ruåi nhiÒu (xem h×nh 11.4, ch−¬ng 11). Lo¹i rËn c¾n xÐ sèng ngoµi da hoÆc ë mÆt ngoµi l«ng. Kh«ng gièng nh− rËn c¾n xÐ, rËn hót m¸u chØ cã ë ®éng vËt cã vó chóng cã bé phËn miÖng cã thÓ c¾m vµo da ®Ó hót m¸u. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, chÊy rËn cã thÓ t¨ng lªn møc ®¸ng kÓ g©y nhiÒu ngøa ng¸y, ®èi víi lo¹i rËn hót m¸u th× g©y mÊt m¸u. ThuËt ng÷ khoa häc gäi ®ã lµ bÖnh chÊy rËn (pediculosis). Bä chÐt còng kh«ng cã c¸nh nh−ng kh«ng gièng rËn, sèng phÇn lín ë ngoµi vËt chñ. Chóng dÑt theo chiÒu hai bªn vµ cã ch©n sau rÊt khoÎ biÕn chóng thµnh “kiÖn t−íng nh¶y cao” trong thÕ giíi c«n trïng. BÊt cø khi nµo cÇn hót m¸u lµ chóng nh¶y phèc lªn vËt chñ vµ g©y ngøa ng¸y khi hót m¸u. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, chóng th−êng tÊn c«ng ng−êi, mÌo, chã vµ gia cÇm nh−ng víi loµi nhai l¹i vµ lõa, ngùa th× Ýt h¬n nhiÒu. 1.2. Ve vµ ghÎ Nh÷ng lo¹i nµy kh«ng cã c¸nh, c¬ thÓ kh«ng chia thµnh c¸c phÇn râ rµng nh− c«n trïng. C¬ thÓ cña chóng gåm bé phËn tr−íc víi phÇn miÖng vµ phÇn c¬ thÓ chÝnh cã c¸c ®«i ch©n chèng 30
®ì, d¹ng Êu trïng cã ba ®«i ch©n, cßn nhéng vµ d¹ng tr−ëng thµnh cã bèn ®«i ch©n. Trong hai loµi ve, ve cøng vµ ve mÒm, loµi ve cøng quan träng h¬n. Ve cøng Loµi ve nµy h×nh bÇu dôc, dÑt vµ cã mét líp vá b¶o vÖ cøng trªn mÆt l−ng gäi lµ mai. Sau khi hót m¸u, ve c¸i tr−ëng thµnh t¸ch khái vËt chñ vµ ®Î mét l−îng lín trøng, trøng nµy në thµnh Êu trïng cã ba ®«i ch©n. Êu trïng cã thÓ sèng m«i tr−êng kh«ng ¨n uèng g× trong vµi th¸ng, trong giai ®o¹n nµy chóng ph¶i t×m c¸ch b¸m vµo vËt chñ ®Ó hót m¸u. Sau khi hót m¸u, Êu trïng lét x¸c thµnh nhéng gièng nh− ve tr−ëng thµnh nhá. §Õn l−ît nhéng còng ph¶i t×m ®−îc vËt chñ vµ hót m¸u tr−íc khi lét x¸c thµnh ve tr−ëng thµnh. Chu tr×nh b¸m vµo vËt chñ vµ hót m¸u lµm cho ve cøng trë thµnh nh÷ng vect¬ truyÒn bÖnh rÊt quan träng cña mét sè bÖnh kÝ sinh trïng ®−êng m¸u chñ yÕu ë gia sóc. H×nh 11.5 ®Õn 11.7, ch−¬ng 11, lµ mét sè vÝ dô vÒ ve cøng. Ngoµi ra b¶n th©n ve còng lµ t¸c nh©n g©y bÖnh. Mét sè loµi ve cã phÇn miÖng ®Æc biÖt dµi nªn cã thÓ lµm da tæn th−¬ng nghiªm träng. NÕu mét sè l−îng lín ve kÝ sinh, viÖc mÊt m¸u th−êng xuyªn sÏ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña gia sóc. Do ve cøng ph¶i sèng kh¸ l©u trong m«i tr−êng ®Ó chê vËt chñ ®i qua vµ b¸m vµo, nªn th−êng t×m thÊy ve cøng ë n¬i cã thÓ b¶o vÖ chóng khái nh÷ng kh¾c nghiÖt cña khÝ hËu. §ã th−êng lµ bôi c©y hay lïm cá mét sè loµi ve cøng cã thÓ sèng ë c¸c kÏ t−êng vµ nhµ. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ yªu cÇu sèng cña ve cøng rÊt quan träng khi v¹ch ra nh÷ng ch−¬ng tr×nh phßng chèng ve. Ch−¬ng 11 tr×nh bµy chi tiÕt h¬n vÒ mÆt nµy. Ve mÒm Kh«ng gièng ve cøng, ve mÒm kh«ng cã mai. Ve mÒm hót m¸u võa ph¶i vµ th−êng xuyªn nªn ve mÒm th−êng thÊy gÇn n¬i gia sóc nghØ ng¬i nh− d−íi bãng c©y, trªn b·i nhèt vµ trong chuång gia sóc … GhÎ GhÎ lµ ®éng vËt ch©n ®èt ký sinh nhá nhÊt, ®a sè ghÎ dµi d−íi 0,3mm nªn m¾t th−êng rÊt khã nh×n thÊy. Còng gièng nh− rËn, nhiÒu loµi ghÎ lµ ký sinh trïng thùc thô, sèng suèt ®êi trªn da cña vËt chñ. V× vËy chóng l©y tõ con vËt nµy sang con kh¸c qua tiÕp xóc. Trªn c¬ thÓ vËt chñ ghÎ cã thÓ sinh s«i nÈy në ph¸t triÓn ®Õn møc g©y bÖnh mµ kh«ng cÇn nhiÔm thªm tõ vËt chñ kh¸c. Da ngøa ng¸y vµ tæn th−¬ng do ghÎ ký sinh gäi lµ bÖnh ghÎ. Møc ®é nghiªm träng cña bÖnh ghÎ rÊt kh¸c nhau tuú theo loµi ghÎ. (H×nh 2.1). Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ ghÎ lµ ký sinh. Loµi ghÎ oribatid di chuyÓn chËm th−êng thÊy phæ biÕn trªn ®ång cá kh¾p thÕ giíi cã thÓ truyÒn s¸n cho gia sóc. Loµi ghÎ nµy ¨n ph¶i trøng s¸n trong m«i tr−êng do gia sóc nhiÔm s¸n th¶i ra qua ph©n. Trong c¬ thÓ ghÎ, trøng s¸n ph¸t triÓn thµnh Êu trïng. §Õn l−ît gia sóc ¨n ph¶i ghÎ, Êu trïng gi¶i phãng ra trong ruét vµ hoµn thµnh vßng ®êi trong ®éng vËt chñ. 31
H×nh 2.1 BÖnh ghÎ Sarcoptes ë dª do Sarcoptes scabiei 2. TruyÒn bÖnh qua ®éng vËt ch©n ®èt Trong sè ®éng vËt ch©n ®èt ký sinh ë da gia sóc, ruåi vµ ve lµ c¸c vect¬ truyÒn bÖnh quan träng nhÊt. Trong c¸c ch−¬ng sau, bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt sÏ nhãm l¹i thµnh hai nhãm, nhãm bÖnh do ruåi truyÒn vµ nhãm bÖnh do ve truyÒn (xem ch−¬ng 12). C¸c vect¬ truyÒn bÖnh lµ ®éng vËt ch©n ®èt lan truyÒn t¸c nh©n g©y bÖnh theo hai con ®−êng, truyÒn l©y c¬ giíi vµ truyÒn l©y qua vßng ®êi. 2.1. TruyÒn l©y c¬ giíi §iÒu nµy x¶y ra khi vect¬ truyÒn bÖnh lµ ®éng vËt ch©n ®èt chØ ®¬n thuÇn chuyÓn t¸c nh©n g©y bÖnh tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c, th−êng qua bé phËn miÖng cña chóng. T¸c nh©n g©y bÖnh kh«ng ph¸t triÓn trong ®éng vËt ch©n ®èt. VÝ dô Trypanosoma evansi, mét ký sinh trïng ®−êng m¸u quan träng cña gia sóc ë ViÖt Nam còng nh− nhiÒu vïng nhiÖt ®íi kh¸c, l©y truyÒn c¬ giíi tõ ®éng vËt nµy sang ®éng vËt kh¸c qua ruåi hót m¸u. Cã mét sè bÖnh quan träng kh¸c còng l©y truyÒn c¬ giíi do ®éng vËt ch©n ®èt hót m¸u. HiÓu ®−îc nh÷ng ®éng vËt ch©n ®èt nµy chØ ®ãng vai trß ®¬n gi¶n nh− chiÕc xe vËn chuyÓn m¸u nhiÔm bÖnh lµ ®iÒu quan träng. KiÓu l©y lan nµy cã thÓ th«ng qua nh÷ng c¸ch kh¸c nh− b¬m, kim tiªm, dao thiÕn ho¹n vÊy m¸u... 32
2.2. TruyÒn l©y qua vßng ®êi §iÒu nµy xÈy ra khi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh hoµn thµnh mét phÇn chu tr×nh ph¸t triÓn cña chóng trong c¸c vect¬ truyÒn bÖnh lµ ®éng vËt ch©n ®Êt, vÝ dô ve truyÒn bÖnh Babesia cña gia sóc ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi gåm c¶ ViÖt Nam. Khi ve hót m¸u tõ con vËt nhiÔm bÖnh, Babesia cã trong m¸u tiÕp tôc nh©n lªn vµ ph¸t triÓn thµnh thÓ g©y nhiÔm trong tuyÕn n−íc bät cña ve, c¸c thÓ g©y nhiÔm nµy sÏ truyÒn sang con vËt kh¸c trong lÇn hót m¸u tiÕp theo. ë thÓ truyÒn l©y qua vßng ®êi, c¸c vect¬ lµ mét phÇn tham gia vµo vßng ®êi cña t¸c nh©n g©y bÖnh. V× vËy míi cã thuËt ng÷ truyÒn l©y qua vßng ®êi. MÆc dï t¸c nh©n g©y bÖnh ®−îc truyÒn l©y qua vßng ®êi nhê c¸c vect¬ truyÒn bÖnh lµ ®éng vËt ch©n ®èt, ®«i khi chóng còng truyÒn l©y c¬ giíi b»ng c¸c vect¬ kh¸c, nh−ng trong thùc tÕ con ®−êng nµy th−êng Ýt quan träng. 3. Giun s¸n Nh− ®· nªu ë ch−¬ng tr−íc lµ cã ba lo¹i giun s¸n ký sinh ë gia sóc lµ giun trßn, giun ®Çu gai vµ s¸n. 3.1 Giun trßn Nh− tªn ®· gäi, loµi giun nµy cã mÆt c¾t ngang h×nh trßn, c¬ thÓ h×nh trô, hai ®Çu dÑp. Giun trßn cã hÖ thèng tiªu ho¸ h×nh èng ®¬n gi¶n víi khoang miÖng vµ hËu m«n (ë con c¸i) hay lç huyÖt (ë con ®ùc) Giun trßn rÊt kh¸c nhau vÒ kÝch th−íc. Giun trßn lín nhÊt lµ giun ®òa lîn (Ascaris suum) dµi tíi 40cm, kÝ sinh ë ë ruét non lîn. Giun trßn nhá nhÊt lµ giun xo¨n (Trichostrongylus) ký sinh ë d¹ dÇy vµ ruét cña nhiÒu loµi gia sóc, giun xo¨n tr−ëng thµnh dµi kh«ng qu¸ 7mm vµ rÊt khã nh×n thÊy. MÆc dï c¸c loµi giun trßn kh¸c nhau ký sinh ë nhiÒu bé phËn kh¸c nhau cña c¬ thÓ gia sóc nh−ng tÊt c¶ ®Òu cã vßng ®êi c¬ b¶n gièng nhau. Cã ph©n biÖt giíi tÝnh, con c¸i ®Î ra rÊt nhiÒu trøng råi në thµnh Êu trïng nhá cã h×nh th¸i c¬ b¶n nh− giun trßn tr−ëng thµnh. C¸c Êu trïng non lét x¸c bèn lÇn vµ th−êng gäi lµ n¨m giai ®o¹n Êu trïng L1, L2, L3, L4 vµ L5 ; L5 lµ giun tr−ëng thµnh ch−a thµnh thôc. MÆc dï cã nhiÒu biÕn th¸i kh¸c nhau, nh−ng trong vßng ®êi cña tÊt c¶ c¸c lo¹i giun trßn, con vËt nhiÔm giun ®Òu th¶i trøng hay Êu trïng ®· në vµo m«i tr−êng, th−êng lµ theo ph©n. NÕu gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi, trøng hoÆc Êu trïng tiÕp tôc ph¸t triÓn thµnh d¹ng c¶m nhiÔm, tån t¹i trong m«i tr−êng vµ nhiÔm vµo c¸c con vËt kh¸c. D−íi ®©y lµ kh¸i qu¸t nh÷ng h×nh th¸i kh¸c nhau cña vßng ®êi giun trßn. Giun trßn trong ®ã Êu trïng L3 lµ d¹ng c¶m nhiÔm. NhiÒu loµi träng sè nh÷ng giun trßn quan träng nhÊt ë d¹ dÇy vµ ruét gia sóc cã vßng ®êi nh− sau. Giun c¸i tr−ëng thµnh ë d¹ dÇy vµ ruét ®Î trøng theo ph©n ra m«i tr−êng. Trong m«i tr−êng trøng në thµnh Êu trïng L1, råi ph¸t triÓn thµnh Êu trïng c¶m nhiÔm L3 sau hai lÇn lét x¸c. NÕu vËt chñ mÉn c¶m ¨n ph¶i th× trong d¹ dÇy vµ ruét, Êu trïng L3 lét x¸c hai lÇn n÷a vµ ph¸t triÓn thµnh giun tr−ëng thµnh. H×nh 13.1, ch−¬ng 13 minh häa vßng ®êi nªu trªn. Cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña vßng ®êi ®ã. Sù ph¸t triÓn cña trøng thµnh Êu trïng L3 ngoµi c¬ thÓ vËt chñ vµ kh¶ n¨ng Êu trïng L3 sèng sãt trong m«i tr−êng ®ñ thêi gian ®Ó cã c¬ héi nhiÔm l¹i vËt chñ mÉn c¶m kh¸c lµ mét kh©u then chèt. NÕu thêi tiÕt qu¸ nãng (trªn 260C) th× Êu trïng sÏ në vµ lét x¸c nhanh nh−ng kh«ng thÓ ph¸t triÓn thµnh L3; nÕu thêi tiÕt qu¸ l¹nh (d−íi 100C) th× qu¸ tr×nh në cña trøng sÏ ngõng l¹i. §é Èm còng quan träng. §iÒu kiÖn lý t−ëng cho Êu trïng c¶m nhiÔm L3 ph¸t triÓn vµ sèng sãt lµ ®ång cá cã khÝ hËu nãng Èm. 33
Nh÷ng biÕn th¸i kh¸c cña vßng dêi giun trßn cã Êu trïng c¶m nhiÔm L3 nh− giun phæi, giun l−¬n vµ giun thËn lîn. Trong vßng ®êi cña giun phæi loµi nhai l¹i, Êu trïng L1, chø kh«ng ph¶i trøng, ®−îc th¶i ra ngoµi theo ph©n vËt chñ. Giun c¸i tr−ëng thµnh trong ®−êng h« hÊp vËt chñ ®Î trøng, trøng në ngay thµnh Êu trïng L1, khi con vËt ho, Êu trïng L1 r¬i vµo thùc qu¶n, nuèt xuèng råi th¶i ra ngoµi m«i tr−êng theo ph©n. Ngoµi m«i tr−êng, Êu trïng L1 ph¸t triÓn thµnh Êu trïng L3 theo c¸ch th«ng th−êng. NÕu vËt chñ ¨n ph¶i th× Êu trïng L3 lét x¸c vµ di hµnh tõ ruét qua gan vµ phæi tíi c¸c phÕ qu¶n cña phæi, ë ®ã Êu trïng L3 hoµn thµnh chu tr×nh ph¸t triÓn ®Ó trë thµnh giun tr−ëng thµnh. Mét biÕn th¸i kh¸c cña vßng ®êi c¬ b¶n lµ vßng ®êi giun l−¬n (Strongyloides) ký sinh ë ruét gia sóc. Trøng th¶i ra ngoµi theo ph©n vËt chñ, në vµ ph¸t triÓn thµnh Êu trïng L3 theo c¸ch th«ng th−êng. Nh÷ng Êu trïng nµy hoÆc c¶m nhiÔm cho vËt chñ hoÆc tiÕp tôc ph¸t triÓn nh− c¸c giun trßn sèng tù do trong m«i tr−êng. Ngoµi c¸ch nhiÔm vµo vËt chñ qua ®−êng tiªu ho¸, Êu trïng L3 trªn ®ång cá cã thÓ xuyªn qua da vµ di hµnh tíi ruét non th«ng qua hÖ tuÇn hoµn, phæi vµ khÝ qu¶n. Mét biÕn th¸i kh¸c cña vßng ®êi c¬ b¶n lµ vßng ®êi giun thËn lîn (Stephanurus dentatus). Trong tr−êng hîp nµy, trøng th¶i vµo m«i tr−êng qua n−íc tiÓu vËt chñ, trong m«i tr−êng trøng cã thÓ ph¸t triÓn thµnh Êu trïng L3 theo c¸ch th«ng th−êng hoÆc ph¸t triÓn thµnh Êu trïng L3 trong giun ®Êt ®· ¨n ph¶i trøng. NhiÔm giun thËn cã thÓ do ¨n ph¶i Êu trïng L3 trùc tiÕp tõ m«i tr−êng hoÆc ë trong giun ®Êt hoÆc Êu trïng L3 xuyªn qua da (nh− giun l−¬n Strongyloides). Sau khi nhiÔm, Êu trïng lét x¸c vµ di hµnh tíi c¸c tæ chøc bao quanh thËn th«ng qua gan, nÕu nhiÔm Êu trïng L3 theo ®−êng tiªu ho¸, hoÆc lµ th«ng qua hÖ tuÇn hoµn, phæi, gan, nÕu nhiÔm Êu trïng qua da. Giun thËn tr−ëng thµnh ph¸t triÓn ®Çy ®ñ ®−îc bao bäc trong kÐn vµ ®Î trøng th¶i vµo èng niÖu dÉn n−íc tiÓu tõ thËn xuèng bµng quang. Giun ®òa Lo¹i giun trßn to tr¾ng nµy cña gia sóc ký sinh ë ruét non (H×nh 2.2). Cã mét sè ®−êng nhiÔm giun ®òa, th«ng th−êng nhÊt lµ ¨n ph¶i trøng giun ®òa cã chøa Êu trïng L2. Trøng giun ®òa vá dµy, th¶i ra ngoµi theo ph©n. Vá trøng giun ®òa cã søc ®Ò kh¸ng cao víi nhiÖt ®é kh¾c nghiÖt. Ngoµi m«i tr−êng, trøng giun ®òa cã thÓ duy tr× sù sèng, b¶o vÖ Êu trïng g©y nhiÔm L2 ë bªn trong trong mét vµi n¨m. Sau khi ¨n vµo, trøng në trong ruét non gi¶i phãng ra Êu trïng L2, Êu trïng L2 lét x¸c vµ di hµnh qua gan, m¹ch m¸u, phæi, khÝ qu¶n vµ trë l¹i ruét non, ë ®©y Êu trïng hoµn thµnh chu tr×nh ph¸t triÓn trë thµnh giun tr−ëng thµnh. Êu trïng di hµnh cã thÓ g©y tæn th−¬ng tíi mét sè m« bµo h×nh thµnh sÑo nh− c¸c “®èm tr¾ng” ë gan (H×nh 2.3). Trøng giun ®òa cã thÓ bÞ vËt chñ vËn chuyÓn ¨n vµo, trong vËt chñ vËn chuyÓn trøng në thµnh Êu trïng c¶m nhiÔm L2. VÝ dô nh− giun ®Êt, bä hung cã thÓ ¨n ph¶i trøng giun ®òa lîn (Ascaris suum) vµ ®Õn l−ît lîn bÞ nhiÔm do ¨n ph¶i giun ®Êt hay bä hung. NhiÔm giun ®òa lµ rÊt phæ biÕn, ë gia sóc tr−ëng thµnh th−êng Ýt hay kh«ng cã ý nghÜa vÒ l©m sµng, Êu trïng tån t¹i ë d¹ng kh«ng ho¹t ®éng trong tæ chøc. Nh−ng ë gia sóc cã chöa Êu trïng trë nªn ho¹t ®éng vµ cã thÓ nhiÔm vµo bµo thai hay di hµnh tíi tuyÕn vó vµ th¶i qua s÷a tíi gia sóc s¬ sinh ®ang bó NghÐ cã thÓ bÞ nhiÔm giun ®òa bª nghÐ (Toxocara vitulorum) b»ng c¶ hai con ®−êng nµy, trong ®ã nhiÔm qua s÷a lµ ®Æc biÖt quan träng. 34
H×nh 2.2 Giun ®òa lín trong ruét nghÐ. H×nh 2.3 Nh÷ng “®èm tr¾ng” ë gan lîn do Êu trïng giun ®òa di hµnh tr−íc ®©y. 3.2. Giun ®Çu gai ChØ cã mét loµi giun ®Çu gai quan träng vÒ thó y lµ Macranthorhynchus hirudinaceus, ký sinh ë ruét non cña lîn. Chóng lµ nh÷ng giun rÊt lín, con c¸i dµi tíi 65 cm. Trøng th¶i qua ph©n, ®Ò kh¸ng m¹nh víi khÝ hËu kh¾c nghiÖt vµ cã thÓ tån t¹i trong m«i tr−êng tíi vµi n¨m. NÕu Êu trïng bä hung ¨n ph¶i trøng giun, trøng giun sÏ ph¸t triÓn tíi giai ®o¹n c¶m nhiÔm vµ lîn bÞ nhiÔm do ¨n ph¶i Êu trïng bä hung hay bä hung tr−ëng thµnh. 35
3.3. S¸n Gåm cã s¸n d©y vµ s¸n l¸; S¸n d©y S¸n d©y tr−ëng thµnh ký sinh trong ruét vËt chñ. Chóng cã ®Çu, gäi lµ ®Çu s¸n cã gi¸c hót vµ ®«i khi cã mãc ®Ó b¸m vµo líp mµng ruét. Tuy nhiªn cã mét loµi lµ s¸n èng mËt (Stilesa hepatica) kÝ sinh trong èng mËt cña loµi nhai l¹i. S¸n ph¸t triÓn nhê c¸c ®èt s¸n mäc ratõ “cæ” cña ®Çu s¸n, s¸n trë nªn dµi h¬n víi c¬ thÓ h×nh d¶i b¨ng gåm mét chuçi c¸c ®èt s¸n, nh÷ng ®èt s¸n tr−ëng thµnh ë phÝa ®u«i to h¬n nh÷ng ®Êt s¸n míi ph¸t triÓn ë phÝa ®Çu s¸n. Mçi ®èt s¸n cã c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ c¸i, khi tr−ëng thµnh th× tö cung ®Çy nh÷ng trøng. Nh÷ng ®èt s¸n hoµn toµn tr−ëng thµnh chøa ®Çy trøng sÏ rông vµ theo ph©n ra m«i tr−êng, ë ®ã ®èt s¸n sÏ gi¶i phãng ra trøng. §Ó ph¸t triÓn tiÕp, trøng ph¶i ®−îc mét vËt chñ kh¸c ¨n vµo (vËt chñ trung gian). Trong vËt chñ trung gian, trøng ph¸t triÓn tíi giai ®o¹n Êu trïng, Êu trïng vÒ c¬ b¶n lµ c¸c ®Çu s¸n ch−a tr−ëng thµnh chøa trong kÐn n»m ë c¸c tæ chøc cña vËt chñ trung gian. VËt chñ cuèi cïng ¨n ph¶i vËt chñ trung gian, v¸ch kÐn vì , gi¶i phãng ra ®Çu s¸n ch−a tr−ëng thµnh b¸m vµo v¸ch ruét. B¶ng 2.1 tr×nh bµy vËt chñ cuèi cïng vµ vËt chñ trung gian cña mét sè s¸n d©y. Nh− b¶ng 2.1 cho thÊy, s¸n d©y tr−ëng thµnh rÊt kh¸c nhau vÒ chiÒu dµi. Cã thÓ ph©n lo¹i vËt chñ cuèi cïng vµ vËt chñ trung gian cña s¸n d©y thµnh hai nhãm: mét nhãm gåm vËt chñ cuèi cïng lµ ®éng vËt ¨n cá bÞ nhiÔm s¸n do ¨n ph¶i vËt chñ trung gian, c¸c loµi c«n trïng trong cá kh« (nh− nhÖn, mèi...) ngoµi ®ång cá hay trong rau cá; nhãm kia gåm vËt chñ cuèi cïng lµ lo¹i ¨n thÞt bÞ nhiÔm s¸n do ¨n ph¶i tæ chøc cã nang s¸n cña vËt chñ trung gian (H×nh 2.4 vµ 2.5). X©y dùng biÖn ph¸p phßng chèng rÊt cÇn hiÓu biÕt vÒ nh÷ng vËt chñ ®ã. Ch−¬ng 13 tr×nh bµy c¸c biÖn ph¸p phßng chèng nµy. H×nh 2.4 Nang s¸n d©y Taenia saginata ë c¬ tim bß. NÕu ng−êi ¨n ph¶i c¸c nang nµy ph¸t triÓn thµnh s¸n d©y ë ruét. 36
H×nh 2.5 B¸n thÞt dª ë mét ®iÓm giÕt mæ t¹i x·. Chã tiÕp xóc víi phñ t¹ng cã kh¶ n¨ng chøa kÐn s¸n d©y Echinococus granulosus hoÆc Taenia multiceps B¶ng 2.1 C¸c loµi s¸n d©y ë ng−êi vµ gia sóc S¸n d©y tr−ëng ChiÒu dµi VËt chñ cuèi cïng VËt chñ trung gian thµnh Anoplocephala 20cm Lõa, ngùa RÖp trong r¬m r¹, cá kh« perfoliata Anoplocephala 80cm Lõa, ngùa RÖp trong r¬m r¹, cá kh« magna Paranoplocephala 5cm Lõa, ngùa RÖp trong r¬m r¹, cá kh« manillana Moniezia benedeni 2m+ Bß RÖp trong r¬m r¹, cá kh« Moniezia expansa 2m+ Loµi nhai l¹i vµ l¹c RÖp trong r¬m r¹, cá kh« ®µ Stilesia hepatica 50cm Loµi nhai l¹i RÖp trong r¬m r¹, cá kh« Avitellina spp. 3m Loµi nhai l¹i vµ l¹c RÖp trong r¬m r¹, cá kh« vµ rËn ®µ Echinococcu 6m Chã Loµi nhai l¹i, l¹c ®µ vµ ng−êi granulosus Taenia multiceps 1m Chã Loµi nhai l¹i Taenia saginata 5m+ Ng−êi Bß Tacnia solium 5m+ Ng−êi Bß 37
S¸n l¸. Nh÷ng loµi s¸n nµy dÑt theo chiÒu l−ng - bông. Nh÷ng s¸n l¸ quan träng ®èi víi thó y lµ s¸n l¸ èng mËt, s¸n l¸ ®−êng tiªu ho¸ vµ s¸n l¸ m¹ch m¸u. Gièng nh− s¸n d©y, nhiÒu loµi s¸n l¸ cã c¶ hai c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ c¸i, th¶i trøng vµo ph©n hay n−íc tiÓu, hoµn thµnh chu tr×nh ph¸t triÓn trong vËt chñ trung gian lµ nhiÒu lo¹i èc kh¸c nhau (xem h×nh 13.3 ch−¬ng 13). Còng nh− s¸n d©y, cÇn hiÓu biÕt vÒ vßng ®êi cña s¸n l¸ ®Ó v¹ch ra ch−¬ng tr×nh khèng chÕ. VÝ dô s¸n l¸ gan (Fasciola hepatica) g©y bÖnh s¸n l¸ gan, mét bÖnh rÊt quan träng lµm suy gi¶m søc khoÎ cña gia sóc. NÕu x¸c ®Þnh ®−îc n¬i ë cña vËt chñ trung gian (c¸c loµi èc n−íc ngät) cã thÓ ng¨n kh«ng cho gia sóc mÉn c¶m ®Õn gÆm cá ë ®ã (H×nh 2.6). H×nh 2.6 Bß gÆm cá gÇn mÆt n−íc cã thÓ cã èc n−íc ngät nªn cã nguy c¬ nhiÔm s¸n l¸ gan. 4. C¸ch g©y bÖnh cña giun s¸n MÆc dï giun s¸n cã nhiÒu loµi vµ nhiÒu kiÓu vßng ®êi kh¸c nhau nh−ng cã t−¬ng ®èi Ýt c¸ch g©y bÖnh, nh− nªu ra d−íi ®©y. 4.1. GÇy yÕu do ph¶i c¹nh tranh dinh d−ìng NhiÒu loµi giun s¸n quan träng ®èi víi thó y ký sinh trong d¹ dµy vµ ruét. Chóng lÊy dinh d−ìng tõ c¸c chÊt chøa trong hÖ tiªu ho¸ vµ nÕu sè l−îng giun s¸n nhiÒu chóng cã thÓ c−íp ®¸ng kÓ chÊt dinh d−ìng cña vËt chñ lµm vËt chñ gµy yÕu. §©y cã thÓ lµ mét t¸c ®éng bÖnh ý quan träng nhÊt cña giun trßn, ë møc ®é thÊp h¬n lµ cña s¸n gi©y. 38
4.2. Øa ch¶y do viªm d¹ dÇy vµ ruét Giun s¸n ë d¹ dÇy vµ ruét cña gia sóc cã thÓ g©y viªm líp nhung mao d¹ dÇy vµ ruét ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, g©y nªn Øa ch¶y dÉn tíi mÊt thªm dinh d−ìng v× chÊt dinh d−ìng chuyÓn ®i qu¸ nhanh kh«ng kÞp tiªu ho¸. VÒ mÆt nµy c¸c loµi giun trßn ®Æc biÖt quan träng (h×nh 2.7) H×nh 2.7 XuÊt huyÕt vµ loÐt ë líp nhung mao ruét cõu do nhiÔm giun trßn Bonustomum trigonocephalum 4.3. ThiÕu m¸u do mÊt m¸u Mét sè loµi giun s¸n hót m¸u nªn víi sè l−îng lín cã thÓ g©y mÊt m¸u ®¸ng kÓ ®èi víi vËt chñ sinh ra thiÕu m¸u. §Æc biÖt quan träng vÒ mÆt nµy lµ c¸c loµi giun xo¨n (Haemonchus), mét loµi giun trßn rÊt quan träng ë d¹ dÇy loµi nhai l¹i. 4.4. Tæn th−¬ng tæ chøc do Êu trïng di hµnh Nh− ®· nªu trªn, Êu trïng nhiÓu loµi giun s¸n di hµnh qua c¸c tæ chøc cña vËt chñ tr−íc khi tíi ®iÓm cuèi cïng ®Ó hoµn thµnh chu tr×nh ph¸t triÓn trë thµnh giun s¸n tr−ëng thµnh. Trong qu¸ tr×nh di hµnh, Êu trïng g©y tæn th−¬ng c¸c tæ chøc ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Giun thËn lîn (Stephanurus dentatus) lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ mÆt nµy, nhiÔm nÆng cã thÓ g©y tæn th−¬ng gan nghiªm träng, thËm chÝ chøc phËn cña gan bÞ ®×nh trÖ vµ lµm con vËt chÕt. Tuy nhiªn cÇn hiÓu r»ng tæn th−¬ng ë tæ chøc do Êu trïng di hµnh th−êng Ýt hoÆc kh«ng g©y ra triÖu chøng l©m sµng. Tæn th−¬ng nµy th−êng chØ thÊy nh− nh÷ng vÕt sÑo nhá ë tæ chøc khi giÕt mæ, vÝ dô c¸c “®èm tr¾ng” ë gan (H×nh 2.3). 39
4.5. Ph¶n øng víi giun s¸n ë m« bµo Còng nh− ký sinh ë d¹ dÇy hay ruét, mét sè giun s¸n c− tró ë c¸c tæ chøc kh¸c nhau, g©y nªn nh÷ng ph¶n øng víi møc ®é kh¸c nhau. Ph¶n øng nhÑ nhÊt lµ do giun chØ (Onchocerca) g©y ra, khi ruèi ®èt ®−a loµi giun xuyªn vµo da gia sóc vµ g©y nªn mét ph¶n øng ë da rÊt nhÑ, xem “bÖnh nèt sÇn” trong ch−¬ng 12. Ng−îc l¹i, c¸c giun phæi (Dictyocaulus) ë ®−êng h« hÊp gia sóc th−êng g©y ph¶n øng rÊt m¹nh cã thÓ g©y viªm phÕ qu¶n dÉn tíi viªm phæi do nhiÔm vi khuÈn kÕ ph¸t. 40