Sự chọn lựa con đường phát triển của dân tộc Việt Nam đầu TK XX và quá trình phát triển của lịch sử dân tộc từ 1930 đến nay: Phần 1 - Nguyễn Thị Đàm

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

148
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sự chọn lựa con đường phát triển của dân tộc Việt Nam đầu TK XX và quá trình phát triển của lịch sử dân tộc từ 1930 đến nay: Phần 1 do Nguyễn Thị Đàm biên soạn gồm 2 chương đầu có nội dung trình bày yêu cầu về con đường phát triển của lịch sử dân tộc cuối TK XIX đầu TK XX, sự chọn lựa con đường phát triển của lịch sử dân tộc.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sự chọn lựa con đường phát triển của dân tộc Việt Nam đầu TK XX và quá trình phát triển của lịch sử dân tộc từ 1930 đến nay: Phần 1 - Nguyễn Thị Đàm

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®¹i häc huÕ trung t©m ®µo t¹o tõ xa nguyÔn thÞ ®¶m HuÕ - 2001 1
môc lôc Më §Çu......................................................................................................................................... 3 Ch−¬ng I: y£U CÇu VÒ CON §−êng Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N Téc Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX ..................................................................................... 5 I. ViÖt NAM Tr−íc Cuéc X¢M L¡NG Cña Chñ NghÜa T¦ B¶n PH¦¥NG T¢Y Vµ Ph¸p .......................................................................................................................... 5 II. Y£U CÇu Cña LÞch Sö D¢N Téc Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX .. 13 Ch−¬ng II: sù Lùa Chän CON §¦êNG Ph¸t TriÓn cña LÞch Sö D¢N Téc . 19 I. Sù Lùa Chän PH¦¥NG H¦íNG Cøu N−íc Cuèi ThÕ kû xix ................. 19 II. PHONG Trµo D¢N Téc ChuyÓn Tõ LËp Tr−êng PHONG KiÕn SANG LËp TR¦êNG T− S¶n ë §Çu ThÕ Kû XX................................................................. 23 III. C¸c CON §−êng Cøu N−íc §Çu ThÕ Kû XX............................................... 31 IV. Sù lùa Chän CON D−êng Phï Hîp Víi XU ThÕ Thêi §¹i Vµ §¸p øng §−îc Y£U CÇu Cña LÞch Sö D¢N Téc ........................................................ 73 Ch−¬ng III: qu¸ Tr×nh Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N Téc Tõ 1930 §Õn NAY (2000) THEO CON §−êng §· Chän ................................................................................ 116 I. GIAI §o¹n 1930- 1945 .................................................................................................. 116 II. GIAI §o¹n 1945 - 1954 ............................................................................................... 124 III. GIAI §o¹n 1954-1975 ................................................................................................ 129 IV. GIAI §o¹n 1975 - NAY ............................................................................................. 142 KÕt LuËn ................................................................................................................................ 145 Phô Lôc ................................................................................................................................... 148 Chó ThÝch .............................................................................................................................. 157 2
Më §Çu Chuyªn ®Ò “Sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc ®Çu thÕ kû XX lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc tõ 1930 ®Õn nay” nh»m phôc vô ®èi t−îng häc ®¹i häc ®µo t¹o tõ xa, ngµnh lÞch sö. Yªu cÇu cña chuyªn ®Ò: båi d−ìng tri thøc, ®i s©u vµo vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc. Sù lùa chän Êy lµ cña chÝnh lÞch sö, xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu cña lÞch sö, th«ng qua kh¶ n¨ng nhËn thøc yªu cÇu Êy cña céng ®ång d©n téc, chø kh«ng thÓ lµ ý muèn chñ quan cña mét nhãm ng−êi. NhËn thøc ®óng yªu cÇu cña lÞch sö víi gi¶i ph¸p ®óng më ®−êng cho lÞch sö ph¸t triÓn. NhËn thøc ch−a ®óng yªu cÇu cña lÞch sö sÏ dÉn ®Õn sù bÕ t¾c, thÊt b¹i. Chuyªn ®Ò cßn lµm râ sù chuyÓn biÕn trong hÖ t− t−ëng yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng ViÖt Nam tõ hÖ t− t−ëng phong kiÕn sang hÖ t− t−ëng d©n chñ t− s¶n ®Õn hÖ t− t−ëng céng s¶n. Sù chuyÓn biÕn ®ã chi phèi, h−íng dÉn sù ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc. Trong ®ã Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®ãng vai trß quan träng vµ vÜ ®¹i nhÊt trong qu¸ tr×nh lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc: ®ã lµ con ®−êng c¸ch m¹ng v« s¶n, kÕt hîp lý t−ëng ®éc lËp d©n téc víi chñ nghÜa x· héi, ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc vµ xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i, më ®−êng ph¸t triÓn cho lÞch sö d©n téc. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc, xen kÏ c¸c b−íc nh¶y vät cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam tõ 1930 ®Õn nay ®−îc ®Ò cËp ®Õn nh− mét nh©n tè thùc tÕ kiÓm nghiÖm tÝnh ®óng ®¾n cña sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc ë mçi chÆng ®−êng, cô thÓ, ta rót kinh nghiÖm, hoµn chØnh chiÕn l−îc ®Ó tõng b−íc tiÕn lªn môc tiªu cao nhÊt: X©y dùng thµnh c«ng CNXH trªn ®Êt n−íc ta Néi dung chuyªn ®Ò gåm: më ®Çu, kÕt luËn vµ 3 phÇn lín. PhÇn I: Yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX. PhÇn II: Sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc PhÇn III: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc tõ n¨m 1930 ®Õn nay theo con ®−êng ®· chän. §©y lµ chuyªn ®Ò kh¸ phøc t¹p, chóng t«i ®· biªn so¹n lÇn ®Çu vµo n¨m 1996. §¹i häc HuÕ Ên hµnh tõ 1997 ®Õn 2000 ®−îc nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc Ên hµnh phôc vô gi¶ng 3
d¹y vµ häc tËp cho sinh viªn. HiÖn nay do yªu cÇu míi cña ch−¬ng tr×nh, chóng t«i biªn so¹n l¹i. LÇn biªn so¹n nµy ë ch−¬ng I vµ II cã chØnh lý bæ sung nhiÒu tri thøc h¬n. So víi lÇn biªn so¹n thø nhÊt, cã thªm phÇn phô lôc. MÆc dï ng−êi biªn so¹n ®· rÊt cè g¾ng, song thiÕu sãt lµ khã tr¸nh khái. Xin ch©n thµnh tiÕp thu ý kiÕn ®ãng gãp cña ®ång nghiÖp ®Ó cã dÞp sÏ n©ng cao h¬n n÷a chÊt l−îng chuyªn ®Ò nh»m phôc vô tèt h¬n viÖc häc tËp cña sinh viªn. T¸c gi¶ HuÕ 2001 4
Ch−¬ng I Y£U CÇu VÒ CON §−êng Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N Téc Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX I. ViÖt NAM Tr−íc Cuéc X¢M L¡NG Cña Chñ NghÜa T¦ B¶n PH¦¥NG T¢Y Vµ Ph¸p 1. ¢m m−u x©m l−îc cña CNTB ph−¬ng T©y vµ Ph¸p Chñ nghÜa t− b¶n mäc lªn vµ ph¸t triÓn ë ch©u ¢u ®−a ®Õn thÕ lùc kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña giai cÊp t− s¶n ngµy cµng m¹nh. Hä cÊu kÕt víi nhµ vua, gi¸o s− ®Ó thùc hiÖn chÝnh s¸ch x©m l−îc thuéc ®Þa. Nhê nh÷ng c«ng cuéc thùc d©n ®Ém m¸u ®Ó chinh phôc vµ c−íp ®o¹t hai n−íc T©y Ban Nha, Bå §µo Nha ®· trë thµnh hai n−íc giµu m¹nh nhÊt ch©u ¢u ë thÕ kû XVI. TiÕp ®Õn lµ Hµ Lan, Anh, Ph¸p, ph¸t triÓn m¹nh c«ng nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp, theo gãt thùc d©n T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, ®i x©m chiÕm thuéc ®Þa. Råi c¸c cuéc c¸ch m¹ng t− s¶n Hµ Lan (1581), Anh (1640), Ph¸p (1789) lÇn l−ît thµnh c«ng lµm cho chñ nghÜa t− b¶n ph¸t triÓn m¹nh ë T©y ¢u vµ ®Èy m¹nh x©m chiÕm thuéc ®Þa. Anh - Ph¸p tiÕn hµnh chiÕn tranh 7 n¨m (1756 - 1763) ®Ó tranh giµnh thuéc ®Þa Ên §é. Ph¸p thÊt b¹i vµ Anh ®éc chiÕm thÞ tr−êng Ên §é. Sau ®ã ng−êi Anh tiÕn vÒ MiÕn §iÖn (Mianma), M· Lai (Malayxia), óc (ètxtr©ylia), T©n T©y Lan... Ng−êi Anh ®· chiÕm ®−îc rÊt nhiÒu thuéc ®Þa ®Ó “tù hµo” r»ng “mÆt trêi kh«ng bao giê lÆn trªn ®Êt n−íc Anh”. Nöa ®Çu thÕ kû XIX t− b¶n ph−¬ng T©y b¾t ®Çu x©m nhËp vµo thÞ tr−êng Trung Quèc. Më ®Çu lµ Anh (1842), råi Ph¸p, Mü (1844). Tõ ®ã Ph¸p th−êng xuyªn cã h¹m ®éi ë ViÔn §«ng. Sau Trung Quèc, NhËt còng bÞ bao v©y trong vßng ngo¹i th−¬ng cña t− b¶n ©u -Mü. §Õn 1858 NhËt ®· ph¶i ký c¸c hiÖp −íc th−¬ng m¹i bÊt b×nh ®¼ng më c¸c cöa khÈu. Tõ ®ã hµng ho¸ cña t− b¶n trµn ngËp n−íc NhËt. Nh− thÕ lµ ®Õn gi÷a thÕ kû XIX, thÕ lùc t− b¶n ©u - Mü ®· trµn kh¾p ph−¬ng §«ng. HÇu hÕt c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn ®Òu n»m trong vßng c−¬ng to¶ cña hä. ViÖt Nam còng trong t×nh tr¹ng ®ã. 5
Thùc tÕ ng−êi ©u ®Õn ViÖt Nam rÊt sím. §Çu thÕ kû XVI, ng−êi Bå ®· ®Õn bu«n b¸n ë Héi An (Faifo). N¨m 1636 ng−êi Hµ Lan ®Õn bu«n b¸n ë Héi An. N¨m sau (1637) hä ®Õn bu«n b¸n ë B¾c kú, lËp c¸c cöa hµng bu«n ë phè HiÕn (H−ng Yªn). Thùc d©n Anh ®Õn §µng Trong vµ §µng Ngoµi vµo n¨m 1613 - 1616 ®Ó t×m c¸ch lËp quan hÖ ngo¹i th−¬ng. Nh−ng tõ 1654 vÒ sau Anh míi cã nhiÒu quyÒn lùc ë ViÔn §«ng, c«ng ty Anh ®Èy m¹nh bu«n b¸n ë NhËt B¶n, §µi Loan, §µng Ngoµi. Anh lËp th−¬ng ®iÕm ë KÎ Chî (Hµ Néi) vµ Héi An. N¨m 1700 Anh chiÕm ®¶o C«n L«n nh−ng thÊt b¹i. Trong t×nh h×nh c¸c n−íc t− b¶n ¢u - Mü ch¹y ®ua ®Ó t×m kiÕm thÞ tr−êng, tÊt c¶ c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn ®Òu trë thµnh ®èi t−îng x©m l−îc cña chóng. Giai cÊp t− s¶n ¢u - Mü tù cho hä c¸c quyÒn lµ c¸c “«ng chñ’, cßn nh÷ng xø ch−a ph¸t triÓn chñ nghÜa t− b¶n lµ ®Êt “v« chñ’, vµ hä ®−îc quyÒn ®Õn chiÕm ®ãng ®Ó ®Êt ®ã cã chñ. Vµ thÕ lµ c¸i vßi b¹ch tuéc cña chñ nghÜa t− b¶n v−¬n tíi nh÷ng miÒn ®Êt xa x«i cña ch©u ¸, ch©u Phi vµ ch©u Mü latinh. Trong bèi c¶nh ®ã ViÖt Nam trë thµnh ®èi t−îng x©m l−îc cña chñ nghÜa t− b¶n T©y ¢u lµ ®iÒu khã tr¸nh. Vµ nguy c¬ bÞ x©m l−îc lu«n ®e do¹ chñ quyÒn cña ViÖt Nam. Gièng nh− thùc d©n Anh, thùc d©n Ph¸p nhßm ngã ViÖt Nam tõ rÊt sím, tõ 1624 gi¸o s− Ph¸p ®· ®Õn ViÖt Nam h−íng ®¹o cho viÖc x©m l−îc cña Ph¸p. Gi¸o s− A-lÕch- xan-®¬-Rèt (Alecxandre de Rhrodes) lµ ng−êi ®i ®Çu dän ®−êng cho c«ng cuéc x©m l¨ng. Sau 21 n¨m truyÒn ®¹o ë ViÖt Nam, Rèt trë vÒ Ph¸p víi mét tÊm b¶n ®å ViÖt Nam ®−îc vÏ rÊt râ vµ kÕt luËn “§©y lµ mét vÞ trÝ cÇn ph¶i chiÕm lÊy vµ chiÕm ®−îc xø nµy th× th−¬ng gia ch©u ¢u sÏ t×m ®−îc mét nguån lîi nhuËn vµ tµi nguyªn dåi dµo”.(1) TiÕp theo Rèt lµ “Héi truyÒn gi¸o ®èi ngo¹i”, råi “C«ng ty th−¬ng m¹i cña Ph¸p ë ViÔn §«ng”, “C«ng ty §«ng Ên” (2). C«ng ty nµy võa cã môc ®Ých truyÒn gi¸o, võa cã môc ®Ých th−¬ng m¹i”(3). N¨m 1680 mét ®oµn th−¬ng m¹i Ph¸p lËp th−¬ng ®iÕm ë B¾c kú ®Ó c¹nh tranh víi Hµ Lan vµ Anh. Trong khi c¸c gi¸o s− ho¹t ®éng r¸o riÕt vµ béc lé ý ®å muèn chiÕm ViÖt Nam th× c¸c th−¬ng gia Ph¸p chuÈn bÞ kÕ ho¹ch x©m l−îc. N¨m 1686 Ve-rª (Verret) ®· b¸o c¸o xin chÝnh phñ chiÕm lÊy ®¶o C«n L«n. Nh−ng hä ®· chËm ch©n h¬n ng−êi Anh. N¨m 1738 Duy-ma (Dumas) tr×nh bµy víi vua Lui XV mét dù ¸n x©m nhËp B¾c ViÖt Nam, n¨m 1748 §uy-m«ng (Dumont) ®Ò nghÞ chiÕm cï lao Chµm gÇn Héi An. N¨m 1749 Poa-v¬-r¬ (Pierrepoivre) ®Õn Phó Xu©n xin cho ®Æt c¨n cø ë §µ N½ng vµ Héi An. Sau thÊt b¹i cña chiÕn tranh 7 n¨m (1756 - 1763) Ph¸p ph¶i nh−êng hÇu hÕt c¸c thuéc ®Þa bÐo bë ë ch©u ¸ vµ ch©u Mü cho Anh nªn Ph¸p cµng dßm ngã ViÖt Nam. Theo chóng “H×nh nh− chØ cßn sãt l¹i Nam kú lµ xø mµ ng−êi Anh ch−a ®Ó ý ®Õn”, nh−ng ai cã thÓ nµo tin r»ng hä sÏ kh«ng gÊp rót dßm ngã ®Õn ch¨ng? NÕu hä quyÕt ®Þnh lµm ®iÒu ®ã 6
tr−íc chóng ta, th× chóng ta sÏ vÜnh viÔn bÞ lo¹i khái vïng nµy”.(4) Xem thÕ th× thÊy Anh ®ang lµ mèi ®e do¹ lín víi Ph¸p ë vïng ViÔn §«ng. Ph¸p ph¶i ch¹y ®ua víi Anh trong viÖc chiÕm ViÖt Nam. MÆt kh¸c, ViÖt Nam lµ xø së giµu cã. Kh«ng cã xø së nµo ë ch©u ¸ l¹i s¶n xuÊt nhiÒu vËt phÈm quÝ gi¸, bu«n b¸n l¹i dÔ lêi nh− xø nµy. Vµng xø nµy tõ ®Êt ®µo lªn ®· nh− vµng rßng råi. VÞ trÝ Nam kú v« cïng thuËn lîi cho th−¬ng m¹i...”. V× thÕ Ph¸p t×m mäi c¬ héi ®Ó vµo ViÖt Nam. C¬ héi ®ã thùc sù ®· ®Õn vµo cuèi thÕ kû XVIII khi NguyÔn ¸nh cÇu viÖn Ph¸p chèng l¹i phong trµo n«ng d©n T©y S¬n. Gi¸o s− Pi-nh¬-®¬ Bªhen (Pingeau de Behaine) ®−îc NguyÔn ¸nh göi con tin vµ trao toµn quyÒn ®Ó «ng ta th−¬ng l−îng víi vua Lui XVI xin cÇu viÖn (1784). Thùc d©n Ph¸p muèn “m−în cí gióp NguyÔn ¸nh mµ ®Æt ch©n ngay lªn n−íc ViÖt Nam”. Mét hiÖp −íc gi÷a Bªhen ®¹i diÖn cho NguyÔn ¸nh vµ M«ng-m«-ranh ®¹i diÖn cho vua Lui XVI ®−îc ký kÕt t¹i VÐc X©y ngµy ll-1787 ®Ó gióp NguyÔn ¸nh chèng T©y S¬n. Víi ®iÒu −íc nµy Ph¸p gióp NguyÔn ¸nh tµu chiÕn vµ binh lÝnh trang bÞ ®Çy ®ñ vò khÝ, cßn Ph¸p ®−îc së h÷u c¶ng §µ N½ng, ®¶o C«n L«n vµ tù do bu«n b¸n trªn toµn câi Nam kú. Nh−ng c¸ch m¹ng t− s¶n Ph¸p (1789 - 1794) vµ chiÕn tranh ch©u ¢u (1792 - 1814) ®· v« hiÖu ho¸ hiÖp −íc trªn. Ph¸p ph¶i ®èi phã víi c¸ch m¹ng trong n−íc, ph¶i ho·n kÕ x©m l−îc ViÖt Nam. Nh÷ng ý ®å x©m l−îc vÉn cßn tån t¹i, c¸i ho¹ x©m l¨ng vÉn lën vën quanh ViÖt Nam. Thêi Lui XVIII, n−íc Ph¸p ®· trë l¹i æn ®Þnh. T− b¶n Ph¸p l¹i t×m c¸ch can thiÖp ®Ó x©m l−îc ViÖt Nam. Hä muèn th−¬ng thuyÕt víi triÒu ®×nh HuÕ trªn c¬ së hiÖp −íc VÐc X©y. Se- nh« (Chaingeau) ®ang lµm quan trong triÒu ®×nh HuÕ, l¹i ®−îc cö lµm c«ng sø Ph¸p th−¬ng l−îng víi triÒu ®×nh më réng thÕ lùc cña Ph¸p chuÈn bÞ x©m l−îc. §ßi më cöa th«ng th−¬ng bu«n b¸n vµ thiÕt lËp quan hÖ th−¬ng m¹i gi÷a hai n−íc kh«ng thµnh, Ph¸p quyÕt ®Þnh dïng vâ lùc trùc tiÕp ®¸nh chiÕm ViÖt Nam. Tõ 1843 ®Õn 1847, Ph¸p ba lÇn ®em chiÕn h¹m ®Õn uy hiÕp §µ N½ng. Ngµy 15-4-1847 Ph¸p b¾n ph¸ chiÕn thuyÒn cña triÒu ®×nh t¹i §µ N½ng råi rót lui. TiÕng sóng ®· næ, ý ®å x©m l−îc cña Ph¸p sau hµng thÕ kû ®· béc lé râ rµng. N¨m 1848 c¸ch m¹ng th¸ng 2 bïng næ khiÕn Ph¸p dõng viÖc x©m l−îc ViÖt Nam ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong n−íc. Sau ®ã c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp ph¸t triÓn m¹nh mÏ, m¸y h¬i n−íc ra ®êi, thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn ngµy cµng nhanh. Hµng ho¸ s¶n xuÊt vµ xuÊt c¶ng ngµy cµng nhiÒu. §Õn gi÷a thÕ kû XIX nhu cÇu më réng thÞ tr−êng ngoµi d©n téc trë nªn bøc thiÕt h¬n. H¬n n÷a thùc d©n Anh tiÕp tôc chiÕm b¸n ®¶o Ên §é, më cöa Trung Quèc khiÕn cho t− b¶n Ph¸p cµng nãng lßng chiÕm ViÖt Nam ®Ó c¹nh tranh víi Anh, ®ua nhau víi Anh ph©n chia mÆt ®Þa cÇu. Trong thêi gian chiÕn tranh Nha PhiÕn lÇn II ë Trung Quèc (1856 - 1858). Nap«lª«ng III, hoµng ®Õ Ph¸p cö M«ng Tinhi (Montiguy) sang HuÕ yªu cÇu cho Ph¸p “tù do truyÒn ®¹o, tù do bu«n b¸n”. MÆt kh¸c cö phã ®« ®èc h¶i qu©n Gi¬- 7
nu-dy (Rigault de Genoeilly) kÐo qu©n xuèng ®¸nh ViÖt Nam sau khi ®¸nh xong Thiªn T©n Trung Quèc vµ ®iÒu ®ã ®· x¶y ra vµo ngµy 01-9-1858. Sù tr×nh bµy trªn ®©y ®· cho thÊy chñ nghÜa t− b¶n ph−¬ng T©y trªn con ®−êng ph¸t triÓn cña m×nh ®· dßm ngã sang ph−¬ng §«ng vµ x©m chiÕm c¸c n−íc ph−¬ng §«ng. C¸c n−íc ph−¬ng §«ng ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ x©m l−îc lµ tÊt yÕu. T¹i ViÖt Nam, tõ thÕ kû XVII ®· bÞ ph−¬ng T©y nhßm ngã th«ng qua c¸c tæ chøc truyÒn gi¸o vµ c«ng ty §«ng Ên, ©m m−u ®ã kÐo dµi dai d¼ng cho ®Õn gi÷a thÕ kû XIX. NhÊt lµ sau c¸ch m¹ng 1848 n−íc Ph¸p b−íc vµo c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp, nhu cÇu thÞ tr−êng trë nªn cÊp b¸ch. ViÖt Nam l¹i lµ mét “vÞ thÕ cÇn ph¶i chiÕm lÊy”, nh− Ph¸p x¸c ®Þnh tõ gi÷a thÕ kû XVIII, cho nªn nguy c¬ bÞ x©m l−îc lµ ®iÒu tÊt yÕu. §Õn cuèi thÕ kû XIX c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn bÞ chñ nghÜa t− b¶n chiÕm lµm thuéc ®Þa kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò riªng biÖt cña mét n−íc nµo, mµ nã lµ nguy c¬ cã tÝnh thêi ®¹i, thêi ®¹i ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n. Nguy c¬ nµy diÔn ra dai d¼ng tõ thÕ kû nµy qua thÕ kû kh¸c vµ ngµy cµng râ rÖt h¬n, cÊp b¸ch h¬n. Nguy c¬ bÞ x©m l−îc xuÊt hiÖn tõ rÊt nhiÒu phÝa: Bå §µo Nha, T©y Ban Nha Hµ Lan, Anh, Ph¸p vµ c¶ nhµ Thanh. Nh−ng cuèi cïng chØ cã Ph¸p - Anh biÕn nguy c¬ thµnh hµnh ®éng x©m l−îc, trong ®ã Ph¸p lµ kÎ kiªn tr× vµ kiªn quyÕt theo ®uæi ©m m−u x©m l−îc ViÖt Nam. V× Ph¸p hiÓu ViÖt Nam h¬n c¸c n−íc kh¸c, Ph¸p cã ®éi ngò gi¸o s− dß ®−êng vµ l«i kÐo ®−îc mét sè gi¸o d©n lµm c¬ së, vµ quan träng h¬n lµ c¶ Ph¸p ch−a cã c¨n cö ë vïng §«ng Nam ¸ nªn quyÕt t©m chiÕm ViÖt Nam. 2. Hµnh ®éng x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p vµ tr¸ch nhiÖm cña nhµ NguyÔn trong viÖc ®Ó mÊt n−íc ta cuèi thÕ kû XIX Sau gÇn 200 n¨m Êp ñ méng x©m l¨ng, n¨m 1858 Ph¸p biÕn ©m m−u ®ã thµnh hµnh ®éng x©m l−îc. Ph¸p trë l¹i §µ N½ng x©m l−îc vµ chiÕm ®ãng §µ N½ng n¨m 1858, n¨m sau 1859, chóng chiÕm ®ãng Gia §Þnh. N¨m 1861, chiÕm 3 tØnh miÒn §«ng Nam kú vµ n¨m 1867 chóng chiÕm 3 tØnh miÒn T©y Nam bé. ViÖc chiÕm ®ãng 6 tØnh Nam kú kh¸ dÔ dµng thóc ®Èy Ph¸p ®Èy m¹nh h¬n n÷a x©m l−îc n−íc ta. N¨m 1873 chóng ®¸nh B¾c kú lÇn thø I, nh−ng ch−a ®ñ søc gi÷ l©u dµi nªn ®· rót vÒ Nam kú, sau khi buéc triÒu ®×nh HuÕ ph¶i nh−îng bé c¾t 6 tØnh Nam kú cho Ph¸p vµ mét sè quyÒn lîi kinh tÕ, ngo¹i giao ë B¾c kú. M−êi n¨m sau Ph¸p trë l¹i x©m l−îc B¾c kú lÇn thø II (1882) Vµ n¨m sau 1883 chóng ®¸nh chiÕm kinh thµnh HuÕ, kÕt thóc qu¸ tr×nh vò trang x©m l−îc ViÖt Nam. HiÖp −íc QuÝ Mïi ®· biÕn ViÖt Nam tõ mét n−íc phong kiÕn ®éc lËp gÇn mét ngh×n n¨m trë thµnh n−íc thuéc ®Þa cña Ph¸p. ThÕ lµ tr−íc cuéc x©m l¨ng cña thùc d©n, nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam thÊt b¹i, kÐo theo sù thÊt b¹i cña c¶ d©n téc. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn sau gÇn mét ngh×n n¨m ®éc lËp, ViÖt Nam bÞ thÊt b¹i ®au ®ín tr−íc giÆc ngo¹i x©m. §iÒu ®ã ®· lµm vÈn ®ôc trang sö 8
chèng x©m l¨ng trong lÞch sö gi÷ n−íc cña d©n téc. ViÖc mÊt n−íc cuèi thÕ kû XIX dÉn ®Õn tai ho¹: gÇn 100 n¨m Ph¸p thuéc, kÐo lïi lÞch sö ViÖt Nam hµng thÕ kû. V× sao nhµ n−íc phong kiÕn NguyÔn thÊt b¹i tr−íc cuéc x©m l−îc cña Ph¸p? Lý gi¶i vÊn ®Ò nµy, tiÕn sÜ Phan Minh Th¶o ®· c«ng bè bµi “Thö t×m hiÓu v× sao nhµ NguyÔn bÞ thÊt b¹i trong cuéc chiÕn tranh chèng x©m l−îc Ph¸p (1858 - 1884)”. Theo t¸c gi¶ cã 3 nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù thÊt b¹i cña triÒu NguyÔn: “Thø nhÊt, lµ do sù suy yÕu nghiªm träng cña triÒu NguyÔn, nhÊt lµ v× nã qu¸ ph¶n ®éng, ph¶n d©n téc. Trong h¬n 50 n¨m trÞ v× trong hoµ b×nh, nhµ NguyÔn ®· kh«ng t¹o cho ®Êt n−íc mét tiÒm lùc quèc phßng ®ñ m¹nh ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc. Khi chiÕn tranh x¶y ra, Tù §øc kh«ng kiªn quyÕt chèng giÆc mµ chØ nghÞ hoµ, thùc chÊt lµ ®Çu hµng. Tù ®Æt m×nh vµo thÕ ®èi lËp víi nh©n d©n trong suèt cuéc chiÕn tranh. Cã qu©n ®Çu n·o lµ triÒu ®×nh th× hoang mang dao ®éng, chñ hoµ, kh«ng quyÕt t©m tæ chøc kh¸ng chiÕn. Thø hai lµ trong thêi kú 1858-1880 chóng ta kh«ng cã mét l·nh tô cã ®ñ kh¶ n¨ng ®oµn kÕt d©n téc, dÉn d¾t qu©n d©n ®¸nh b¹i kÎ thï; phong trµo quÇn chóng thiÕu h¼n l·nh tô - anh hïng d©n téc nh− TrÇn Quèc TuÊn, nh− Lª Lîi, Quang Trung ®Ó l·nh ®¹o. C¸c l·nh tô khëi nghÜa nhiÒu ng−êi tµi giái. Song thiÕu ng−êi cã tÇm chiÕn l−îc nh− NguyÔn Tr·i, ch−a thÊy mét ai tù tin vµ hiÓu ®Þch nh− TrÇn Quèc TuÊn ®Ó ung dung b×nh tÜnh mµ nhËn xÐt. N¨m nay giÆc sang, ta ®¸nh giÆc cã thÓ nhµn h¬n c¸c n¨m kh¸c. ChÝnh s¸ch “nghÞ hoµ lµ quèc s¸ch” vµ ®µn ¸p khëi nghÜa n«ng d©n ®· thui chét nh©n tµi. Bao nhiªu dù ¸n c¶i c¸ch nh»m tù c−êng cña nh÷ng ng−êi tµi giái nh− NguyÔn Tr−êng Té, NguyÔn Lé Tr¹ch, §Æng Huy Trø kh«ng ®−îc thùc hiÖn. HÇu hÕt c¸c l·nh tô kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n xuÊt th©n tõ n«ng d©n vµ quan l¹i bÞ chi phèi bëi ý thøc hÖ phong kiÕn, l¹i ch−a ®−îc tiÕp xóc víi chñ nghÜa t− b¶n, víi khoa häc kü thuËt ph−¬ng T©y nªn ch−a hiÓu kÎ thï lµ lo¹i kÎ thï míi (®Õ quèc t− s¶n) chø kh«ng ph¶i kÎ thï cò (phong kiÕn). Kh«ng hiÓu ®Õ quèc Ph¸p ®¹i diÖn cho mét thÕ lùc ®ang lªn cña thêi ®¹i t− b¶n chñ nghÜa chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa, lu«n lu«n nu«i d· t©m x©m l−îc n−íc ta, biÕn n−íc ta thµnh thuéc ®Þa cña chóng. Nguyªn nh©n thø ba lµ vÒ mÆt qu©n sù, chóng ta kh«ng lµm thÊt b¹i ©m m−u chiÕn l−îc vµ ph−¬ng ph¸p t¸c chiÕn cña ®Þch. ThÊt b¹i trong kÕ ho¹ch ®¸nh “tèc chiÕn tèc th¾ng” ®Þch ®· chuyÓn sang dïng c¸ch ®¸nh “vÕt dÇu loang”. Do gÆp nhiÒu khã kh¨n vÒ tiÕp tÕ vµ thiÕu lùc l−îng, nªn ®Þch ph¶i “gÆm dÇn” n−íc ta. Võa ®¸nh võa th¨m dß, ph¸t hiÖn chç yÕu, chç s¬ hë cña ta. Chóng võa ®¸nh võa ®µm, võa kÕt hîp 2 thñ ®o¹n: “lÊy chiÕn tranh nu«i chiÕn tranh, dïng ng−êi ViÖt ®¸nh ng−êi ViÖt” ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n cña chóng, lµm cho t−¬ng quan lùc l−îng thay ®æi ngµy cµng cã lîi cho chóng, bÊt lîi cho ta. Trong t¸c chiÕn, ®Þch lu«n giµnh vµ duy tr× ®−îc thÕ chñ ®éng, ®¸nh b¹i hÇu hÕt c¸c ph−¬ng ¸n t¸c chiÕn cña triÒu ®×nh. §iÒu mµ ®Þch sî nhÊt lµ c¸c cuéc tËp kÝch, phôc kÝch 9
cña nghÜa qu©n ë nh÷ng n¬i hiÓm trë vµ bÊt ngê lµm cho nhiÒu lóc chóng bÞ nh÷ng thiÖt h¹i lín. C¸ch ®¸nh du kÝch cña nghÜa qu©n lu«n ¸m ¶nh chóng, khiÕn chóng lo ng¹i. Nh−ng triÒu ®×nh ®· kh«ng cho phÐp c¸c cuéc ®Êu tranh du kÝch ph¸t triÓn thµnh chiÕn tranh du kÝch qui m« toµn quèc ®Ó tiªu diÖt kÎ thï, nªn cuèi cïng chóng ®¸nh b¹i tõng lùc l−îng nghÜa qu©n, ®Ó cuèi cïng ®¸nh b¹i c¶ d©n téc ta.(5) Nhµ NguyÔn hoµn toµn ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc lÞch sö vÒ sù thÊt b¹i cña d©n téc trong cuéc chèng x©m l¨ng cuèi thÕ kû XIX. LÞch sö hµng ngµn n¨m dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña d©n téc ta chøng tá r»ng khi ®Êt n−íc bÞ x©m l¨ng, th× vÊn ®Ò bøc thiÕt nhÊt ®ßi hái ng−êi n¾m quyÒn nhµ n−íc ph¶i l·nh ®¹o nh©n d©n chèng x©m l−îc, b¶o vÖ ®éc lËp, chñ quyÒn cña d©n téc, vµ chØ cã quyÕt chiÕn, quyÕt th¾ng th× míi ®¸nh b¹i ®−îc bän ngo¹i x©m. C¸c nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam trong lÞch sö ®· lµm ®−îc ®iÒu ®ã. Nhµ Lý kiªn quyÕt tæ chøc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l−îc Tèng. Hµng ngµn n¨m sau, vÉn vang väng nói s«ng lêi tuyªn ng«n bÊt hñ cña vÞ l·o t−íng anh hïng Lý Th−êng KiÖt “Nam Quèc S¬n Hµ Nam ®Õ c−, tuyÖt nhiªn ®Þnh mÖnh t¹i Thiªn th−. Nh− hµ nghÞch lç lai x©m ph¹m. Nh÷ ®¼ng hµnh khan thÊt b¹i h−“. Víi ý chÝ Êy triÒu Lý l·nh ®¹o nh©n d©n ®¸nh tan qu©n x©m l−îc Tèng, ®Ì bÑp ý chÝ x©m l−îc cña bän phong kiÕn ph−¬ng B¾c. ThÕ kû XIII qu©n Nguyªn - M«ng, kÎ thï m¹nh nhÊt thêi ®ã ®· 3 lÇn x©m l−îc ViÖt Nam. Nhµ TrÇn ®· ph¸t ®éng phong trµo toµn qu©n, toµn d©n kh¸ng chiÕn. Vua t«i mét lßng víi khÝ thÕ “Diªn Hång” quyÕt ®¸nh. T−íng sÜ quyÕt chiÕn víi tinh thÇn “s¸t th¸t”, “dÉu cho th©n nµy ph¬i ngoµi néi c¶, ngh×n x¸c nµy gãi trong da ngùa ta còng cam lßng” vµ HÞch t−íng sÜ “rÒn vang s«ng nói”. C¶ d©n téc thµnh mét khèi ®oµn kÕt ®¸nh tan tµnh 3 lÇn x©m l−îc cña Nguyªn M«ng. Lª Lîi chèng qu©n Minh, T©y S¬n ®¹i ph¸ qu©n Thanh. C¸c triÒu ®¹i ®ã ®· lµm r¹ng rì trang sö chèng ngo¹i x©m. §Õn nhµ NguyÔn th× ®au ®ín thay n−íc mÊt nhµ tan, non s«ng ch×m ®¾m d−íi ¸ch thùc d©n. Nhµ NguyÔn mu«n ®êi ph¶i chÞu sù lªn ¸n cña lÞch sö. Bëi v× dï ®ang trªn ®µ suy yÕu th× khi Ph¸p x©m l−îc, triÒu NguyÔn vÉn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt thuËn lîi cho c«ng cuéc chèng x©m l¨ng, mµ nhµ NguyÔn ®· kh«ng biÕt khai th¸c. Thø nhÊt, nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam lµ mét nhµ n−íc thèng nhÊt ®éc lËp cã chñ quyÒn: ®©y lµ yÕu tè tinh thÇn rÊt lín, lµ c¬ së ®Ó tËp trung lùc l−îng ®oµn kÕt toµn d©n, chèng kÎ thï, lµ mét khã kh¨n cho kÎ thï, chóng kh«ng thÓ kÝch ®éng tõng bé phËn nh©n d©n chèng ®èi lÉn nhau. §Êt n−íc thèng nhÊt lµ c¬ së v÷ng ch¾c cho tinh thÇn d©n téc ph¸t triÓn. Thø hai, d©n téc ta cã truyÒn thèng ®Êu tranh kiªn tr×, dòng c¶m bÊt khuÊt tr−íc qu©n thï. Trªn c¬ së nµy mµ khÝch lÖ lßng tù hµo d©n téc, vµ ý thøc vÒ qu©n ®−îc sèng ®éc lËp tù do, lµm cho tinh thÇn yªu n−íc nµy ®−îc nh©n lªn gÊp béi. 10
Thø ba, nhµ NguyÔn vÉn cßn kh¶ n¨ng vËt chÊt cÇn thiÕt cho cuéc chèng x©m l−îc. N¨m 1840 trong kho cã 6.315.000 héc lóa g¹o; 37.780 l¹ng vµng. N¨m 1847 lóa g¹o cã h¬n 9 triÖu héc, vµng h¬n 90.000 l¹ng. Khi thµnh Gia §Þnh thÊt thñ (th¸ng 2/1859) triÒu ®×nh ®· bá l¹i kinh thµnh 200 ®¹i b¸c, 20.000 vò khÝ c¸c lo¹i 86.000kg thuèc sóng, 9 chiÕn thuyÒn trÞ gi¸ 20 triÖu quan, lóa g¹o ®ñ nu«i tíi hµng v¹n qu©n trong c¶ n¨m. Hay ®Õn nh÷ng n¨m 60, Tù §øc cßn cã thÓ x©y “V¹n Niªn C¬”, 1883 T«n ThÊt ThuyÕt cßn chë ra T©n së dù phßng sè l−îng l−¬ng thùc, vµng kh¸ lín. NÕu ®em so s¸nh víi nh÷ng ngµy ®Çu cuéc kh¸ng Ph¸p cuèi n¨m 1945 th× chÝnh phñ ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ kh«ng cã g× ngoµi nöa triÖu b¹c lÎ r¸ch n¸t. Vò khÝ kh«ng kh¸c g× mÊy so víi n¨m 1858. Thø t−, m©u thuÉn giai cÊp gi÷a n«ng d©n víi triÒu NguyÔn t¹m thêi l¾ng xuèng, t¹m thêi hoµ ho·n ®Ó chèng x©m l¨ng. Nh©n d©n lu«n khao kh¸t mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n, hä ®· t¹m hoµ gi¶i víi triÒu ®×nh vµ cïng triÒu ®×nh chèng Ph¸p. Th¸i ®é cña nh©n d©n víi triÒu ®×nh biÕn chuyÓn theo th¸i ®é cña triÒu ®×nh víi Ph¸p. Hä ®· vµ cßn sÏ ñng hé triÒu ®×nh nÕu triÒu ®×nh d¸m chèng Ph¸p. §ã lµ nh÷ng thuËn lîi rÊt c¬ b¶n, nh−ng nhµ NguyÔn bá qua tÊt c¶ nªn trong cuéc kh¸ng chiÕn thiÕu h¼n mét yÕu tè quan träng lµ tinh thÇn toµn d©n, thµ quyÕt tö cho Tæ quèc quyÕt sinh vµ thiÕu mét bé m¸y l·nh ®¹o kiªn quyÕt. Nhµ NguyÔn lóng tóng kh«ng biÕt “TÝnh sao, hoµ, chiÕn, gi÷ hay nh−êng? ThÊy ®¸nh vµ hoµ ®Òu khã nh− nhau, ®Ó cuèi cïng Tù §øc quyÕt ®Þnh “Cã thÓ lÊy hoµ lµm quèc s¸ch”. MÆc dï Tù §øc vÉn cã ý thøc ph¶n kh¸ng nh−ng do thiÕu quyÕt ®o¸n vµ nhu nh−- îc, chÞu ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ë c¸c ®¹i thÇn chñ hoµ, nªn lón s©u vµo thuyÕt nghÞ hoµ. Sau mçi lÇn nghÞ hoµ «ng ta ®Òu mong muèn lÊy l¹i ®Êt ®ai ®· mÊt. Nh÷ng chÕ ®é phong kiÕn ®· khñng ho¶ng s©u s¾c, giai cÊp phong kiÕn mÊt hÕt sinh khÝ, sè ®«ng quan l¹i mÊt hÕt tinh thÇn: “Trõ mét th−íc hoµ t«i chØ cßn xin chÞu téi”. Phan Thanh Gi¶n, TrÇn TiÕn Thµnh, Tr−¬ng §¨ng QuÕ 3 c©y “®¹i thô” bªn c¹nh Tù §øc ®Òu chñ hoµ; thËm chÝ mét sè quan l¹i khi “giÆc ®Õn BÕn tranh th× run lËp cËp”, “tµu v« cöa tiÓu ch¹y bß cµn” th× ý thøc ph¶n kh¸ng cña Tù §øc trong triÒu kh«ng cã c¬ së thùc hiÖn. Vµ “biÖn ph¸p kh¸ng chiÕn kh«ng døt kho¸t, do dù, nhá giät muén mµng” theo lèi “tr× c−u”, thiÕu tù tin, ®· g©y kh«ng Ýt khã kh¨n cho c¸c quan chñ chiÕn t¹i triÒu vµ ë c¸c qu©n thø. V× thÕ mµ qu©n triÒu ®×nh ë ®©u còng thua (Gia §Þnh, §¹i ®ån. Kú Hoµ, ThuËn KiÒu, Hµ Néi (6). C¸ch chän kÕ s¸ch sai ®· ®Èy nhµ NguyÔn vµo ngâ côt, bÕ t¾c vµ ®Çu hµng. Nhµ NguyÔn ®· bÊt lùc tr−íc yªu cÇu cña lÞch sö: kh«ng b¶o vÖ ®−îc nÒn ®éc lËp d©n téc. TriÒu ®×nh kh«ng thùc hiÖn ®−îc vai trß lÞch sö cña nã. §èi víi cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n, tõ sau hoµ −íc 1862 nhµ NguyÔn hoµn toµn quay l−ng l¹i víi nh©n d©n, tù ®Æt m×nh ë thÕ ®èi lËp víi nh©n d©n: ra lÖnh b·i binh, triÖt 11
ph¸ c¸c trung t©m kh¸ng chiÕn, truy n· nh÷ng l·nh tô kh¸ng chiÕn, b¾t nép cho Ph¸p. Tr−íc n¹n x©m l¨ng nhµ n−íc ®i mét ®−êng, d©n ®i mét ®−êng kh¸c, ®iÒu ®ã lµm suy yÕu søc ®Ò kh¸ng cña d©n téc. Nh÷ng mÖnh lÖnh chèng l¹i nh©n d©n kh¸ng chiÕn ®· dån lùc l−îng kh¸ng chiÕn vµo thÕ c« lËp côc bé, t¹o ®iÒu kiÖn cho Ph¸p dÔ tiªu diÖt. §ã lµ mét téi ¸c. Nh©n d©n ph¶n ®èi th¸i ®é cña nhµ NguyÔn víi Ph¸p ®· tù ®éng chiªu mé nghÜa binh ®Ó “phen nµy quyÕt ®¸nh c¶ triÒu lÉn T©y”. Nhµ NguyÔn ®· ph¸ vì khèi thèng nhÊt gi÷a n−íc víi d©n, dÉn ®Õn ph¸ ho¹i søc d©n lµm suy yÕu thÕ n−íc, lµm cho thÕ cïng, lùc kiÖt dÉn ®Õn mÊt n−íc. Khi Ph¸p x©m l−îc n−íc ta, dï Ph¸p lµ mét ®Õ quèc m¹nh, ®ang lªn, nh−ng Ph¸p còng gÆp v« sè khã kh¨n: Ph¸p ë xa chiÕn tr−êng, vÊn ®Ò hËu cÇn rÊt khã kh¨n. Tõ 1858 - 1882 Ph¸p ph¶i tËp trung vµo gi¶i quyÕt c¸c cuéc tranh chÊp ë ch©u ¢u. ChiÕn tranh víi ¸o ë ch©u ¢u ®ang diÔn ra d÷ déi, chiÕn tranh Ph¸p - Phæ. §ã lµ nh÷ng c¬ héi ®Ó nh©n d©n ta cã thÓ ®¸nh ®uæi qu©n x©m l−îc. Nh−ng nhµ NguyÔn ®· bá qua nh÷ng c¬ héi ®ã. Ch¼ng h¹n ngay tõ khi Ph¸p x©m l−îc §µ N½ng, Ph¸p ®· gÆp nguy khèn nh− chÝnh ng−êi Ph¸p thõa nhËn “trong nh÷ng cuéc hµnh qu©n qu¸ tæn thÊt Êy, trËn ®Çu ta ®· mÊt 78 ng−êi, trËn sau mÊt 50 ng−êi. Nh÷ng cuéc hµnh qu©n qu¸ tæn thÊt cho ®¹o qu©n viÔn chinh, chøng tá ng−êi An Nam biÕt dïng tre phao ®Ó x©y dùng ®ån luü vµ chiÕn ®Êu ë trong ®ã rÊt dòng c¶m”. Khi chiÕn tranh víi ¸o ®ang quyÕt liÖt th× ë §«ng D- −¬ng cã tin ®ån Anh - Ph¸p cã thÓ khai chiÕn víi nhau. Ph¸p ë §µ N½ng cã thÓ bÞ tiªu diÖt, bëi qu©n Anh m¹nh h¬n. Qu©n Ph¸p l©m vµo t×nh tr¹ng khã xö, do ®ã Gi¬-nu-dy xin nghÞ hoµ. §©y lµ c¬ héi tèt ®Ó cã thÓ quÐt s¹ch ngo¹i x©m ra khái bê câi. Nh−ng nhµ NguyÔn kh«ng lµm vËy mµ hä l¹i ®ång ý nghÞ hoµ víi Ph¸p. VÒ sau cßn nhiÒu c¬ héi t−¬ng tù, cø mçi lÇn thiÕu qu©n sè vµ ph−¬ng tiÖn tÊn c«ng Ph¸p l¹i nghÞ hoµ, th−¬ng thuyÕt. Cßn nhµ NguyÔn th× cø mét mùc tin vµo hoµ −íc “®Ó ngåi ®îi chÕt”. ViÖc nhµ NguyÔn bá qua c¸c c¬ héi cøu n−íc khiÕn cho Ph¸p cã thêi gian vµ ®iÒu kiÖn kh¾c phôc khã kh¨n cña chóng, ®Ó chuÈn bÞ nh÷ng ®ît tÊn c«ng míi. Lîi dông sù b¹c nh−îc cña nhµ NguyÔn, Ph¸p võa ®¸nh võa ®µm vµ cµng quyÕt t©m chiÕm n−íc ta. Cø mçi lÇn Ph¸p s¾p bÞ nhÊn ch×m v× cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n th× nhµ NguyÔn l¹i tung phao “hoµ - −íc” cøu nguy cho chóng, ®Ó cuèi cïng chóng ®Ì bÑp nhµ NguyÔn d−íi gãt dµy x©m l−îc cña chóng. Nhµ NguyÔn ®· bá qua c¸c ®Ó nghÞ duy t©n tù c−êng ®Ó b¶o vÖ ®éc lËp. T− b¶n Ph¸p næ sóng x©m l−îc ViÖt Nam ®óng lóc chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam l©m vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng trÇm träng. ChÝnh s¸ch kinh tÕ tµi chÝnh sai lÇm cña triÒu NguyÔn lµm cho n«ng nghiÖp triÒu ®×nh x¬ x¸c, c¸c nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng suy tho¸i theo thñ c«ng nghiÖp nhµ n−íc ngµy cµng lôi tµn v× chÝnh s¸ch c−ìng bøc lao ®éng cña chÕ ®é c«ng tr- −îng vµ ®¸nh thuÕ s¶n vËt nÆng nÒ. Th−¬ng nghiÖp trong n−íc gi¶m sót, tõ 60 së thu 12
thuÕ, ®Õn n¨m 1851 chØ cßn 21 së. Kinh tÕ sa sót th× tµi chÝnh kh« kiÖt, nhµ NguyÔn dån hÕt lùc l−îng qu©n sù ®Ó bãp chÕt c¸c cuéc khëi nghÜa n«ng d©n. “Qu¸ tr×nh “tiÓu phi” liªn miªn Êy” võa lµm cho lùc l−îng qu©n ®éi triÒu ®×nh suy yÕu dÇn, ®ång thêi nã huû ho¹i kh¶ n¨ng kh¸ng chiÕn to lín cña nh©n d©n. Nh− vËy ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho t− b¶n Ph¸p dÔ dµng th«n tÝnh n−íc ta”.(7) T×nh h×nh ®ã lµm cho nh÷ng ng−êi yªu n−íc vµ thøc thêi nhøc nhèi, tr¨n trë, ®Ò xuÊt víi triÒu ®×nh nh÷ng biÖn ph¸p duy t©n, c¶i c¸ch, mong cøu v·n t×nh h×nh. Ngay c¶ mét sè quan l¹i cã dÞp ra n−íc ngoµi thÊy râ søc m¹nh cña v¨n minh t− s¶n còng lªn tiÕng ®Ò xuÊt nh÷ng biÖn ph¸p lµm cho d©n m¹nh n−íc giµu míi cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc. Ph¹m Phó Thø sau khi sang Ph¸p vÒ (1863) ®· ghi chÐp nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe trªn ®−êng ®i sø, kh¾c Thµnh 5 bé s¸ch giíi thiÖu v¨n minh ph−¬ng T©y. TrÇn §×nh Tóc xin mé d©n khai hoang ë Thõa Thiªn, Qu¶ng TrÞ, khai má s¾t ë H−¬ng Trµ, Thõa Thiªn, §Æng Huy Trø xin ®Æt B×nh chuÈn s− ty ®Ó mua b¸n ®iÒu hµnh gi¸ c¶. NhiÒu ®iÒu trÇn ®Ò nghÞ më réng khai th−¬ng víi n−íc ngoµi. Hµng lo¹t ®iÒu trÇn cña NguyÔn Tr−êng Té ®Ò nghÞ c¶i c¸ch toµn diÖn: chÝnh trÞ, kinh tÕ, gi¸o dôc ®Ó cøu nguy d©n téc. Nh−ng tÊt c¶ ®· bÞ Tù §øc vµ ®×nh thÇn cho lµ kh«ng phï hîp ®Ó b¸c bá. Råi hai b¶n “thêi vô s¸ch” cña NguyÔn Lé Tr¹ch n¨m 1877, 1882 còng bÞ phª ph¸n lµ “cao xa qu¸” TÊt c¶ c¸c kÕ s¸ch ®ã t¹o thµnh xu h−íng ®æi míi cuèi thÕ kû XIX Nh−ng suèt 20 n¨m (1859 - 1882) bao nhiªu kÕ s¸ch m−u cÇu Ých n−íc lîi d©n ®Òu bÞ nhµ NguyÔn tõ chèi. Nh− thÕ lµ ®Õn cuèi thÕ kû XIX tÊt c¶ mäi ®Ò nghÞ c¶i c¸ch lín, nhá ®Òu bÞ thÊt b¹i, mµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµm cho c¸c ®Ò nghÞ c¶i c¸ch thÊt b¹i lµ th¸i ®é b¶o thñ ph¶n ®éng cña vua quan triÒu NguyÔn, lµm cho ®Êt n−íc tôt hËu. VÊn ®Ò ®éc lËp - v−¬ng quyÒn giµu m¹nh lµ 3 vÊn ®Ò cèt yÕu cña nhµ n−íc phong kiÕn. Nh−ng khi ph¶i lùa chän, nhµ NguyÔn ®· chän b¶o vÖ v−¬ng quyÒn vµ bá qua vÊn ®Ò ®éc lËp cña d©n téc, giµu m¹nh cña ®Êt n−íc. Nhµ NguyÔn trë thµnh tai ho¹ trªn con ®−êng ph¸t triÓn cña d©n téc, ®Èy ®Êt n−íc lón s©u vµo sù khñng ho¶ng toµn diÖn, triÒn miªn dÉn ®Õn mÊt n−íc. II. Y£U CÇu Cña LÞch Sö D¢N Téc Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX 1. Yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc cuèi thÕ kû XIX Ngµy 25/8/1883 Ph¸p vµ triÒu ®×nh HuÕ ký hiÖp −íc ¸c M¨ng (QuÝ Mïi) x¸c ®Þnh sù thÊt b¹i cña ViÖt Nam vµ sù th¾ng lîi cña Ph¸p trong cuéc chiÕn tranh x©m l−îc kÐo dµi 26 n¨m cña chóng. Mét n¨m sau 6/6/1884 chóng ®iÒu chØnh l¹i b»ng ®iÒu −íc Pat¬nèt x¸c ®Þnh quyÒn thèng trÞ cña Ph¸p vµ vÞ trÝ tay sai cña triÒu ®×nh trong viÖc cai trÞ ViÖt Nam. Sau hiÖp −íc Pa-t¬-nèt, thùc d©n Ph¸p tæ chøc l¹i bé m¸y cai trÞ míi. Chóng lËp ra chÝnh phñ bï nh×n do §ång Kh¸nh lµm vua. LËp “ViÖn hµn l©m” ®Ó thu hót c¸c nhµ nho 13
ng· vÒ phÝa chóng. Chóng lËp ra héi ®ång kú môc ®Ó hái han th«n x·. ThÕ lµ bªn c¹nh bé m¸y cai trÞ cña ng−êi Ph¸p, chóng vÉn duy tr× chÕ ®é quan l¹i, n¾m lu«n c¶ tÇng líp ®Þa chñ n«ng th«n b»ng c¸ch b¶o tån chÕ ®é lµng x· víi c¶ hÖ thèng h−¬ng lý, kú hµo theo luËt lÖ phong kiÕn cò. §ång thêi thùc d©n Ph¸p thñ tiªu quyÒn qu©n sù vµ néi trÞ cña triÒu ®×nh, t¸ch B¾c kú ra khái ¶nh h−ëng cña triÒu ®×nh HuÕ. T¹i Trung kú, dô 5/7/1887 cña §ång Kh¸nh, cho phÐp Ph¸p biÕn hÖ thèng vua quan thµnh kÎ thõa hµnh do Ph¸p tr¶ l−¬ng. Nh− vËy lµ tõ 1885 -1887 thùc d©n Ph¸p ®· biÕn hÖ thèng cai trÞ phong kiÕn cò thµnh chç dùa vµ c«ng cô ®Ó tæ chøc hÖ thèng cai trÞ míi. Chóng võa thñ tiªu quyÒn lùc cña triÒu ®×nh, võa cÊu kÕt víi toµn bé giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn, tõ vua quan ®Õn hµo lý. §Õn n¨m 1891 nÒn thèng trÞ míi cña thùc d©n Ph¸p trªn ®Êt n−íc ta ®· cã chç dùa v÷ng ch¾c ®Ó chóng b×nh ®Þnh vµ bãc lét nh©n d©n. Chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch lÊy chiÕn tranh nu«i chiÕn tranh, dïng ng−êi ViÖt tr¶ tiÒn cho cuéc chinh phôc vµ thèng trÞ ng−êi ViÖt b»ng chÝnh s¸ch thuÕ kho¸. Chóng chia thuÕ thµnh 2 lo¹i lµ thuÕ trùc thu vµ thuÕ gi¸n thu. ThuÕ trùc thu ®¸nh trùc tiÕp vµo sù tån t¹i cña con ng−êi. ThuÕ gi¸n thu ®¸nh vµo mäi ho¹t ®éng kinh tÕ phôc vô con ng−êi. Tõ n¨m 1888 ®Õn 1896 thuÕ trùc thu t¨ng lªn gÊp 2 lÇn. ViÖt Nam trë thµnh kho thuÕ khæng lå cung cÊp tµi chÝnh cho Ph¸p. Song song víi viÖc t¨ng thuÕ, thùc d©n Ph¸p ra søc chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt cña n«ng d©n. §Õn cuèi thÕ kû XIX Ph¸p ®· chiÕm 332.014 hÐc ta ruéng ®Êt trªn toµn câi ViÖt Nam. M−êi l¨m n¨m cuèi thÕ kû XIX, ®Õ quèc Ph¸p cÊu kÕt víi vua quan phong kiÕn bãc lét nh©n d©n lao ®éng. §µn ¸p khèc liÖt phong trµo kh¸ng Ph¸p. Hµng v¹n ng−êi yªu n−íc bÞ b¾t bí giam cÇm, giÕt h¹i, kh«ng biÕt bao nhiªu lµng xãm bÞ triÖt h¹. ViÖc tæ chøc bé m¸y cai trÞ trªn ®©y ®· lµm thay ®æi dÇn tÝnh chÊt x· héi ViÖt Nam. Tõ x· héi phong kiÕn ®éc lËp sang x· héi thuéc ®Þa. N−íc ViÖt Nam bÞ xo¸ tªn trªn b¶n ®å thÕ giíi, chØ cßn l¹i 3 xø: B¾c kú, Trung kú, Nam kú thuéc Ph¸p. N−íc mÊt, chñ quyÒn còng tan, d©n thµnh n« lÖ. Hä ph¶i nai l−ng lµm giµu cho thùc d©n Ph¸p. §Êt n−íc, ruéng v−ên bÞ Ph¸p chiÕm ®o¹t lµm cho nh©n d©n tan cöa n¸t nhµ, chÕt oan uæng. §iÒu ®ã lµm chuyÓn biÕn m©u thuÉn c¬ b¶n trong x· héi ViÖt Nam. Tr−íc khi Ph¸p x©m l−îc, m©u thuÉn c¬ b¶n trong x· héi lµ m©u thuÉn giai cÊp gi÷a n«ng d©n víi ®Þa chñ phong kiÕn. Nh−ng khi Ph¸p x©m l−îc th× nh©n d©n tËp trung chèng Ph¸p ®Ó gi÷ ruéng v−ên, nhµ cöa, ®Êt n−íc. §iÒu ®ã lµm cho m©u thuÉn giai cÊp t¹m l¾ng dÞu vµ m©u thuÉn d©n téc næi lªn hµng ®Çu. Ph¸p ®Õn ®©u nh©n d©n ®¸nh Ph¸p tíi ®ã, chç nµy thÊt b¹i chç kh¸c næi lªn, dï thÊt b¹i vÉn quyÕt kh«ng khuÊt phôc. Phong trµo ë Nam kú bÞ dËp t¾t, phong trµo kh¸ng Ph¸p l¹i s«i næi ë B¾c kú. Råi B¾c kú còng bÞ ®µn ¸p khèc liÖt. 14
MÆc dï vËy cuéc vâ trang kh¸ng Ph¸p vÉn cø ph¸t triÓn. §¸ng kÓ nhÊt lµ phong trµo CÇn v−¬ng do tÇng líp sÜ phu v¨n th©n l·nh ®¹o. Sau vô biÕn kinh thµnh 5/7/1885 vua Hµm Nghi xuÊt b«n kªu gäi cÇn v−¬ng. ChiÕu CÇn v−¬ng nªu râ môc ®Ých cña cuéc chiÕn ®Êu lµ tiªu diÖt giÆc Ph¸p vµ bän ph¶n quèc, giµnh l¹i ®éc lËp. Tê chiÕu nªu bËt ®−îc ý thøc tù chñ, bÊt khuÊt cña d©n téc. Bëi thÕ nã ®· l«i cuèn ®−îc líp sÜ phu yªu n−íc, tËp hîp nh©n d©n kh¸ng Ph¸p, t¹o ra phong trµo CÇn v−¬ng m¹nh mÏ; kÐo dµi 10 n¨m (1885 - 1895); ®Õn n¨m 1895, phong trµo CÇn v−¬ng bÞ dËp t¾t. Song song víi phong trµo CÇn v−¬ng lµ phong trµo tù vÖ cña n«ng d©n ®Þa ph−¬ng. Tiªu biÓu lµ phong trµo n«ng d©n Yªn ThÕ (1884 - 1913). Thùc d©n Ph¸p tæ chøc cai trÞ ®Õn ®©u lµ ë ®ã ng−êi n«ng d©n mÊt ruéng ®Êt. Thùc tr¹ng ®ã gióp hä nhËn ra r»ng cßn sù thèng trÞ cña ®Õ quèc th× hä cßn mÊt ruéng ®Êt mÊt quyÒn lµm chñ víi m¶nh ruéng cña hä. V× vËy hä tù ®øng lªn chèng Ph¸p gi÷ ®Êt, gi÷ lµng. C¸c cuéc khëi nghÜa bïng næ liªn tôc cho ®Õn nh÷ng n¨m cuèi cïng cña thÕ kû XIX. Sau khëi nghÜa cña V−¬ng Quèc ChÝnh (1898) th× xem nh− phong trµo vò trang chèng Ph¸p cuèi thÕ kû XIX bÞ thÊt b¹i. MÆc dï thÊt b¹i, phong trµo ®ã vÉn chøng tá r»ng: ý thøc ®éc lËp d©n téc trong nh©n d©n lµ bÊt diÖt. Tinh thÇn Êy ®· t¹o ra hån thiªng d©n téc ®Ó thu phôc mäi t©m hån ViÖt Nam vÒ víi s¬n hµ x· t¾c, t¹o ra søc m¹nh bÒn v÷ng chèng x©m l¨ng. Thùc d©n Ph¸p ®· ph¶i thó nhËn r»ng: “Chóng ta kh«ng hiÓu ViÖt Nam lµ mét d©n téc kiªn c−êng g¾n bã víi lÞch sö riªng cña m×nh, víi nh÷ng thÓ chÕ riªng cña m×nh, vµ tha thiÕt víi nÒn ®éc lËp cña m×nh. Chóng ta kh«ng biÕt r»ng ViÖt Nam ch−a bao giê khuÊt phôc tr−íc kÎ x©m l−îc. T×nh tr¹ng cña chóng ta thËt lµ khñng khiÕp, v× chóng ta ph¶i ®−¬ng ®Çu víi mét d©n téc thèng nhÊt mµ ý thøc d©n téc kh«ng hÒ suy suyÓn”. Tãm l¹i, thùc d©n Ph¸p hoµn thµnh cuéc x©m l−îc n−íc ta. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ nÒn ®éc lËp bÞ chµ ®¹p, quyÒn lîi sèng cßn cña ®¹i bé phËn d©n téc bÞ ®e do¹. ChÝnh v× thÕ mµ m©u thuÉn c¬ b¶n tr−íc tiªn lµ m©u thuÉn gi÷a mét bªn lµ toµn thÓ d©n téc ViÖt Nam vµ bªn kia lµ thùc d©n Ph¸p x©m l−îc. §Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn ®ã, c¶ d©n téc ViÖt Nam ®øng lªn quyÕt ®¸nh ®uæi ®Õ quèc Ph¸p giµnh ®éc lËp d©n téc. §ã chÝnh lµ yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX. Yªu cÇu ®ã bao trïm mét nhiÖm vô cÊp b¸ch nhÊt lµ ®èi phã víi ngo¹i x©m nh»m b¶o vÖ ®éc lËp, kh«i phôc chñ quyÒn d©n téc. 2. Yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc ®Çu thÕ kû XX Sù thÊt b¹i cña phong trµo CÇn v−¬ng vµ phong trµo vâ trang chèng Ph¸p cuèi thÕ kû XIX, khiÕn cho d©n téc ViÖt Nam hÇu nh− bÞ quËt xuèng d−íi sù thèng trÞ cña Ph¸p. Nh÷ng ng−êi d©n ViÖt Nam tuy bÞ ®¸nh b¹i vÉn kh«ng khuÊt phôc, nh− P«n- ®u- me thó nhËn: “... hä s½n sµng n¾m lÊy thêi c¬ thuËn lîi hay mét gi©y phót yÕu ®uèi cña chóng ta 15
®Ó lËt nhµo c¸i ¸ch nÆng nÓ trªn cæ” (8). Trong lóc chê “thêi c¬” Êy, tÇng líp sÜ phu yªu n−íc cuèi thÕ kû XIX ph©n ho¸. Mét bé phËn sèng Èn dËt chê thêi ®Ó “thua keo nµy bµy keo kh¸c”. Mét sè kh¸c ch¸n ®êi tiªu cùc kh«ng ho¹t ®éng cøu n−íc n÷a. Mét bé phËn “bã tay vÒ víi triÒu ®×nh” hîp t¸c víi chÝnh quyÒn thùc d©n. §a sè sÜ phu t©m tr¹ng bi quan, kh«ng cã lèi tho¸t, coi “viÖc lín nh− thÕ lµ xong råi”. §Çu thÕ kû XX thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu thùc hiÖn chÝnh s¸ch khai thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt (1897 - 1918) do P«n-®u-me (Paul Doume) khë x−íng. §u - me lµ nhµ tæ chøc cai trÞ giái, y ®· s¾p xÕp l¹i bé m¸y thèng trÞ toµn diÖn c¶ kinh tÕ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ ®Ó thiÕt chÕ chÝnh quyÒn thùc d©n cai trÞ l©u dµi trªn ®Êt n−íc ta. VÒ hµnh chÝnh, Ph¸p x©y dùng hÖ thèng chÝnh quyÒn tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng. §øng ®Çu lµ Viªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, d−íi lµ Thèng ®èc, Thèng sø, Kh©m sø råi ®Õn C«ng sø, Tri phñ, tri huyÖn, cuèi cïng héi ®ång kú hµo ë x·. TriÖt ®Ó thùc hiÖn thñ ®o¹n chia ®Ó cai trÞ. Nam kú, B¾c kú, Trung kú cã chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau. §ã lµ thñ ®o¹n th©m ®éc nh»m chia c¾t sù thèng nhÊt ®Êt n−íc ta, biÕn n−íc ta thµnh mét nhµ tï lín, biÕn d©n ta thµnh nh÷ng ng−êi khæ sai lµm giµu cho bän t− s¶n vµ quan cai trÞ Ph¸p. VÒ kinh tÕ, chóng tËp trung x©y dùng thiÕt bÞ cho c¸c ngµnh giao th«ng vËn t¶i, th−¬ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, biÕn nÒn kinh tÕ ViÖt Nam phô thuéc hoµn toµn vµo nÒn kinh tÕ Ph¸p. ViÖt Nam trë thµnh thÞ tr−êng tiªu thô vµ lµ n¬i cung cÊp nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp chÝnh quèc. NÒn kinh tÕ thùc d©n ®· lµm cho kinh tÕ ViÖt Nam kiÖt quÖ, tµn ph¸ nguån tµi nguyªn n−íc ta, chÌn Ðp nÒn c«ng nghiÖp d©n téc. Kinh tÕ n«ng nghiÖp vÉn gi÷ nguyªn t×nh tr¹ng l¹c hËu v× n«ng d©n bÞ s−u thuÕ qu¸ nÆng nÒ kh«ng cã tÝch luü ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. Quan hÖ s¶n xuÊt vµ lèi bãc lét phong kiÕn vÉn nguyªn vÑn. VÒ v¨n ho¸ gi¸o dôc, chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch ngu d©n ®Ó n« dÞch nh©n d©n, h¹n chÕ häc vÊn cña ng−êi b¶n xø. TriÖt ®Ó khai th¸c néi dung vµ h×nh thøc cña nÒn gi¸o dôc phong kiÕn l¹c hËu, phèi hîp duy tr× nho häc víi chÕ ®é khoa cö lçi thêi. Chóng më tr−êng chØ ®Ó ®µo t¹o mét líp ng−êi tay sai trung thµnh tËn tuþ víi chÝnh phñ thùc d©n. §ång thêi chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch v¨n ho¸ ph¶n ®éng. Xuyªn t¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng nh»m thñ tiªu tinh thÇn d©n téc vµ truyÒn thèng bÊt khuÊt cña «ng cha, huû ho¹i lßng tù hµo, tù t«n d©n téc. Duy tr× nÕp sèng hñ lËu cña x· héi cò c¸c thãi h− tËt xÊu: r−îu chÌ, cê b¹c, nghiÖn hót ®−îc dung d−ìng, hñ tôc ma chay c−íi xin, h−¬ng Èm ®−îc khuyÕn khÝch, n¹n h»n thï phe gi¸p, n¹n mª tÝn dÞ ®oan chóng lîi dông khoÐt s©u. TÊt c¶ nh»m lµm cho søc khoÎ vµ tinh thÇn cña nh©n d©n bÞ b¹c nh−îc, bÞ giam h·m trong vßng ngu dèt, l¹c hËu. 16
TÊt c¶ nh÷ng biÖn ph¸p trªn ®−îc thùc hiÖn trong m−êi mÊy n¨m, cã thÓ thÊy Ph¸p ®· huy ®éng søc ng−êi vµ bßn rót vËt lùc cña nh©n d©n khèc liÖt ®Õn thÕ nµo. Trong x· héi ®· cã sù nhén nhÞp cña ng−êi bu«n, nhµ thÇu kho¸n, bän ®Çu c¬, cai xÕp, lµm cho x· héi ViÖt Nam bÞ x¸o trén, bÞ lay ®éng ®Õn tËn nÒn t¶ng. X· héi ViÖt Nam vèn lµ x· héi phong kiÕn ®ãng cöa l¹c hËu, nh−ng ®éc lËp thèng nhÊt, nay trë thµnh n−íc bÞ ®« hé, bÞ chia c¾t, mét x· héi thuéc ®Þa b¸n phong kiÕn ngµy cµng phô thuéc vµo ®Õ quèc Ph¸p. Trong x· héi Êy sù ph©n ho¸ x· héi ngµy cµng s©u s¾c, t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng mçi con ng−êi. TriÒu ®×nh HuÕ lµ mét bé m¸y quan liªu do Ph¸p míi dùng lªn. Hä kh«ng cã quyÒn hµnh g×, ngoµi quyÒn thùc hiÖn mÖnh lÖnh cña thùc d©n Ph¸p ®µn ¸p nh©n d©n. Vua nµo chèng lÖnh sÏ bÞ Ph¸p b¾t ®µy biÖt xø (Thµnh Th¸i, Duy T©n). Sù tån t¹i cña triÒu ®×nh HuÕ biÓu hiÖn sù cÊu kÕt gi÷a thùc d©n vµ c¸c lùc l−îng phong kiÕn chèng phong trµo gi¶i phãng d©n téc, chèng l¹i sù tiÕn bé x· héi. Giai cÊp ®Þa chñ tån t¹i tõ l©u nay dùa vµo thÕ thùc d©n Ph¸p ®Ó cñng cè ®Þa vÞ kinh tÕ. §−îc kÝch thÝch bëi gi¸ lóa g¹o cao do Ph¸p v¬ vÐt ®Ó xuÊt khÈu, thùc d©n vµ ®Þa chñ ®ua nhau khai më ®Êt míi, c−íp ruéng cña d©n, chiÕm ®o¹t c«ng ®iÒn c«ng thæ ®Ó s¶n xuÊt lóa g¹o xuÊt khÈu. ChÝnh quyÒn lµng x· n»m trong tay giai cÊp ®Þa chñ. Song trong thùc tÕ bän ®Þa chñ giµu lªn nhê lµm tay sai cho Ph¸p th× rÊt ph¶n ®éng, rÊt mùc trung thµnh víi Ph¸p; cßn nh÷ng gia ®×nh ®Þa chñ ®· tham gia phong trµo kh¸ng chiÕn th× vÉn cã tinh thÇn d©n téc, nî n−íc thï nhµ lµ mét yÕu tè tinh thÇn ®Ó hä c¨m ghÐt thùc d©n Ph¸p vµ cã th¸i ®é chèng Ph¸p. N«ng d©n líp ng−êi ®«ng ®¶o nhÊt trong x· héi, ®èi t−îng bãc lét chÝnh cña chÝnh quyÒn thùc d©n phong kiÕn. §Çu thÕ kû XX thùc d©n phong kiÕn ®ua nhau x©u xÐ hä. Ruéng ®Êt mÊt dÇn vµo tay chóng. Hä ph¶i ®ãng thuÕ nÆng nÒ. Hµng n¨m ng−êi n«ng d©n ph¶i bá ra 1,6 t¹ g¹o ®ãng thuÕ. “Tr¨m thø thuÕ, thuÕ g× còng cã ®ñ c¸c ®−êng thuÕ nä thuÕ kia, l−íi v©y chµi quÐt tr¨m bÒ, rãc x−¬ng rãc thÞt cßn g× n÷a ®©u”. ChÝnh s¸ch thuÕ kho¸ lµm tan n¸t, hµng v¹n gia ®×nh n«ng d©n, ®Èy hä vµo cuéc sèng lÇm than tñi nhôc. “Nãi ra ai còng ®au lßng, ch−a con tñi nhôc vî chång thë than”. PhÉn uÊt v× cuéc sèng khèn cïng ng−êi ta m¬ −íc mét cuéc sèng dÔ chÞu h¬n. Hä ®· kh«ng ngõng ®øng lªn chèng ®Õ quèc phong kiÕn, n« dÞch, bãc lét. Hä s½n sµng ñng hé bÊt cø c¸ nh©n hoÆc giai cÊp nµo gióp hä thùc hiÖn dï chØ mét phÇn −íc m¬ trªn. VÊn ®Ò ®éc lËp, tù do, no Êm trë nªn bøc thiÕt h¬n, lµ c¬ së ®Ó vËn ®éng c¸ch m¹ng trong giai ®o¹n míi. Song suèt thêi gian ®Çu thÕ kû XX ch−a cã giai cÊp nµo l«i kÐo ®−îc n«ng d©n vÒ phÝa m×nh. Cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p ®· lµm n¶y sinh mét sè giai tÇng míi. TÇng líp c«ng nh©n ®Çu tiªn ra ®êi. Hä lao ®éng trong c¸c nhµ m¸y, hÇm má ®ån ®iÒn. 17
BÞ bãc lét theo ph−¬ng thøc t− b¶n chñ nghÜa rÊt kh¾c nghiÖt vµ sù ¸p chÕ d©n téc gay g¾t. Hä ®· tù ph¸t ®Êu tranh chèng t− b¶n ngay tõ khi míi ra ®êi. TÇng líp tiÓu t− s¶n thµnh thÞ cuéc sèng cã kh¸ h¬n c«ng nh©n, n«ng d©n, nh÷ng bÊp bªnh lu«n bÞ ®e do¹ bëi sù mÊt mïa ®ãi kÐm, bÞ ph©n biÖt ®èi xö. Hä mong muèn cã ®éc lËp tù do ®Ó cuéc sèng ®−îc ®¶m b¶o, nh©n c¸ch ®−îc t«n träng. TÇng líp t− s¶n d©n téc còng ra ®êi, hä bÞ t− s¶n thùc d©n chÌn Ðp, kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. Hä muèn cã ®éc lËp d©n téc ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ t− b¶n d©n téc. Nh−ng giai cÊp t− s¶n ch−a h×nh thµnh. Cuéc sèng khèn cïng cña mäi tÇng líp x· héi ®· khiÕn hä h×nh thµnh mét nhËn thøc míi. Hä hiÓu ra nguyªn nh©n cña mäi ®au khæ cña hä lµ sù ¸p chÕ cña c−êng quyÒn. Hä ph¶i kªu lªn “trêi ¬i cã khæ hay kh«ng, khæ g× b»ng khæ, m¾c trong c−êng quyÒn”. Hä nhËn thøc râ rµng h¬n kh«ng thÓ sèng ®−îc nÕu cßn ®Õ quèc Ph¸p vµ phong kiÕn vµ ®Ó sèng cßn ph¶i ®¸nh ®æ chóng. Vµ hËn thï mÊt n−íc do ®ã cµng trë nªn s©u s¾c h¬n, nã thÊm s©u vµo néi t©m con ng−êi vµ nã ®ßi hái ®−îc gi¶i quyÕt. Nh− vËy, mét mÆt Ph¸p ra søc tæ chøc bé m¸y cai trÞ, mÆt kh¸c nã duy tr× dung d- −ìng giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn, biÕn hä thµnh tay sai, lµm c¬ së x· héi v÷ng ch¾c cho nÒn thèng trÞ cña chóng. §iÒu ®ã khiÕn cho m©u thuÉn gi÷a giai cÊp phong kiÕn ®Þa chñ víi nh©n d©n lao ®éng mµ chñ yÕu lµ n«ng d©n vèn tån t¹i tõ tr−íc khi Ph¸p x©m l−îc, kh«ng nh÷ng kh«ng dÞu ®i mµ cßn gay g¾t h¬n. Do ®ã c¸ch m¹ng ViÖt Nam muèn tiÕn lªn ph¶i ®¸nh ®æ c¶ ®Õ quèc vµ phong kiÕn. NghÜa lµ c¸ch m¹ng ph¶i bao hµm néi dung d©n téc vµ d©n chñ. Gi¶i phãng d©n téc g¾n liÒn víi gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng x· héi. §ã lµ yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX. 18
Ch−¬ng II Sù Lùa Chän CON §¦êNG Ph¸t TriÓn cña LÞch Sö D¢N Téc Cã ý kiÕn cho r»ng sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc chØ diÔn ra ë ®Çu thÕ kû XX, khi trong x· héi xuÊt hiÖn hai con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö lµ chñ nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa x· héi. Nh−ng cã thÓ nãi sù lùa chän ®ã ®©y b¾t ®Çu tõ cuèi thÕ kû XIX. I. Sù Lùa Chän PH¦¥NG H¦íNG Cøu N−íc Cuèi ThÕ kû xix Yªu cÇu cña lÞch sö cuèi thÕ kû XIX nh− trªn ®· nãi, lµ ®¸nh ®uæi ®Õ quèc Ph¸p b¶o vÖ ®éc lËp chñ quyÒn d©n téc. VËy ph¶i lùa chän con ®−êng nµo ®Ó ®i tíi c¸i ®Ých Êy? Thùc tÕ lÞch sö ®· xuÊt hiÖn xu h−íng Duy t©n c¶i c¸ch ®Ó cøu n−íc vµ sù lùa chän gi÷a Duy t©n c¶i c¸ch theo c¸i míi hay thñ cùu, bo bo gi÷ lÊy c¸i cò b¾t ®Çu. Sù lùa chän gi÷a duy t©n hay thñ cùu diÔn ra suèt nh÷ng n¨m 60, 70, 80 cña thÕ kû XIX. §©y lµ mét vÊn ®Ò lín cã quan hÖ s©u s¾c ®Õn sù tån vong cña d©n téc v× ®ã lµ nguån gèc cña sù m¹nh, yÕu cña n−íc nhµ. Duy t©n hay thñ cùu ë nöa sau thÕ kû XIX trë thµnh vÊn ®Ò ®éc lËp hay n« lÖ cña n−íc nhµ. Sau khi Ph¸p ®· chiÕm mÊt 3 tØnh miÒn §«ng Nam kú th× vÊn ®Ò duy t©n hay thñ cùu lóc nµo còng ®−îc ®Æt lªn bµn nghÞ sù, bµn luËn lui tíi m·i. Ng−êi th× liªn tiÕp göi c¸c ®iÒu trÇn ®Ò nghÞ duy t©n, c¶i c¸ch (NguyÔn Tr−êng Té), kÎ bµn lui, tõ chèi duy t©n chñ tr−¬ng cÇn ph¶i theo phÐp cò (Phan Thanh Gi¶n). T− t−ëng duy t©n yÕu ít tiÕn chËm, t− t−ëng thñ cùu lµ phæ biÕn. §øng tr−íc nguy c¬ mÊt n−íc triÒu ®×nh tuy kh«ng chñ tr−¬ng ®æi míi, song kh«ng thÓ hoµn toµn cù tuyÖt xu thÕ ®ã. Sau ®iÒu −íc 1862 triÒu ®×nh ®· cö ng−êi ®i ra n−íc ngoµi, nh÷ng ng−êi nµy ®· thÊy tËn m¾t sù hïng m¹nh cña ph−¬ng T©y, ®· thÊy cÇn ph¶i häc hái hä, kh«ng thÓ bÕ quan to¶ c¶ng m·i ®−îc. TriÒu ®×nh b¾t ®Çu thuª thÇy, m−ín thî, mua m¸y mãc tÝnh cho sím phó c−êng. Nh−ng ®×nh thÇn ®· kªu tèn kÐm qu¸, phiÒn phøc qu¸ chÞu kh«ng næi. Bèn vÞ ®¹i thÇn NguyÔn Tri Ph−¬ng, Vâ Träng B×nh, TrÇn TiÕn Thµnh, Ph¹m Phó Thø lËp tê sí tr×nh Tù §øc khuyªn vua c©n nh¾c viÖc ®ang lµm, bá bít “chi phÝ” chê ®îi ¬n trêi, phóc n−íc chuyÓn “vÇn c¬ héi”. ThËt ®¸ng tiÕc thay cho nh÷ng ng−êi n¾m vËn n−íc trong tay mµ sî duy t©n “tèn kh«ng thÓ chÞu næi” l¹i tù ti “häc kh«ng thÓ thµnh c«ng”. ViÖc b¶o vÖ nÒn ®éc lËp tr−íc sù x©m l¨ng cña bän thùc d©n 19
®ang kh¸t khao thuéc ®Þa mµ l¹i “nhê ¬n trêi, phóc n−íc” th× thËt lµ ngí ngÈn. Trong lóc ®ã mét sè quan l¹i cã dÞp ra n−íc ngoµi vÒ, ®Ò nghÞ më cöa khai th−¬ng cöa bÓ Trµ Lý ®Ó m−u lîi l©u dµi. Nh−ng héi nghÞ ®×nh thÇn ng−êi cho lµ hay, ng−êi cho r»ng h¹i, cuèi cïng cöa Trµ Lý vÉn ®ãng. Tuy vËy ý muèn khai th−¬ng cø dÇn dÇn ph¸t triÓn ngay trong triÒu ®×nh. §Çu n¨m 1872 së Th−¬ng b¹c xin më ba cöa biÓn: §µ N½ng, Ba L¹t, §å S¬n. Nh−ng héi nghÞ ®×nh thÇn bµn lui bµn tíi thÊy chØ cã 5 ®iÒu lîi mµ ®Õn 8 ®iÒu h¹i nªn b¸c bá ®Ò nghÞ cña së Th−¬ng B¹c. TriÒu ®×nh kh«ng tù m×nh më c¶ng, ®Õn khi ®¹i b¸c ®Þch b¾n ph¸ Ðp ph¶i më th× ®µnh chÞu më vËy. Xem thÕ th× thÊy t− t−ëng thñ cùu m¹nh h¬n t− t−ëng duy t©n. Trong nh÷ng n¨m 60 - 70, t×nh thÕ n−íc Ph¸p vµ ch©u ¢u (chiÕn tranh Ph¸p - Phæ) t¹o c¬ héi cho n−íc ta cã thÓ tù c−êng b»ng nh÷ng b−íc duy t©n. Nh−ng triÒu ®×nh HuÕ ®· bá lë c¬ may hiÕm cã nµy vµ n−íc ta kh«ng tiÕn lªn ®−îc chót nµo mµ l¹i cµng yÕu ®i nh− Tù §øc ®· thõa nhËn: “Ta lÊy v−¬ng ®¹o trÞ d©n, hÔ lµm mét viÖc ®Æt mét phÐp th× sî h¹i d©n vËy mµ d©n kh«ng thÊy giµu, tr¸i l¹i cña c¶i cµng ngµy cµng thiÕu”. (9). VÒ khoa häc gi¸o dôc còng cã nh÷ng nhËn thøc míi. Tù §øc ra lÖnh chän 8 ng−êi cã søc khoÎ, th«ng minh, siªng n¨ng ®i häc nghÒ chÕ t¹o tµu biÓn ch¹y b»ng m¸y. Th¸ng 7- 1867 vua ra dô cho c¬ mËt viÖn dÞch s¸ch khoa häc kü thuËt cña ph−¬ng T©y ra ch÷ H¸n ®Ó phæ biÕn trong nh©n d©n. Th¸ng 5/1868 l¹i cö 8 ng−êi vµo Gia §Þnh häc ch÷ Ph¸p. Nh− vËy lµ nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX, yªu cÇu duy t©n vÒ c¸c mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ, qu©n sù, v¨n ho¸ gi¸o dôc ®· ®−îc ®Æt ra nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n cña ®Êt n−íc ®Ó tù c−êng, b¶o vÖ ®éc lËp yªu cÇu ®ã m¹nh ®Õn nçi c¶ c¸c vua quan b¶o thñ còng nhËn thÊy. Nh−ng viÖc lµm cña hä rôt rÌ, thiÕu triÖt ®Ó. §Õn khi Ph¸p ®¸nh chiÕm B¾c kú lÇn thø nhÊt (1873), hiÖp −íc Gi¸p TuÊt ký kÕt (1874) nh÷ng c¬ héi c¶i c¸ch duy t©n do triÒu ®×nh tù ®Þnh ®o¹t ®· kh«ng cßn n÷a, v× triÒu ®×nh HuÕ ®· lÖ thuéc Ph¸p theo hiÖp −íc 1874 råi. §Õn n¨m 1877, 1882 NguyÔn Lé Tr¹ch vÉn tiÕp tôc ®Ò xuÊt duy t©n qua hai b¶n “Thêi vô s¸ch”. Nh−ng chÝnh «ng còng thÊy: “§¹i thÓ ngµy nay kh«ng cßn lµ ®¹i thÓ nh− ngµy tr−íc. Ngµy tr−íc cã thÓ lµm mµ kh«ng lµm, ngµy nay muèn lµm mµ kh«ng cßn th× giê vµ lµm kh«ng kÞp”. (10) Nh− vËy lµ gÇn mét phÇn t− thÕ kû, bao nhiªu kÕ s¸ch duy t©n “®æi míi” ®Ó tù c−êng cøu n−íc ®Òu bÞ triÒu ®×nh bá qua. Trong cuéc ®Êu tranh ®Ó t×m h−íng ®i ®Õn ®Ých ®éc lËp, h−íng duy t©n c¶i c¸ch lµ ®óng lµ tÝch cùc, h−íng thñ cùu trÞ n−íc theo phÐp cò lµ sai lµ tiªu cùc. Nh−ng trí trªu thay trong cuéc ®Êu tranh nµy, phÇn th¾ng thuéc vÒ ph¸i b¶o thñ, ph−¬ng h−íng duy t©n thÊt b¹i. §ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lín khiÕn ViÖt Nam thÊt b¹i tr−íc sù x©m l−îc cña Ph¸p. 20