Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học chương dòng điện không đổi Vật lý lớp 11 THPT

SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC<br /> CHƯƠNG DÒNG ĐIỆN KHÔNG ĐỔI VẬT LÝ LỚP 11 THPT<br /> LÊ PHẠM LIÊN CHI<br /> Trường THPT chuyên Lê Quý Đôn, Đà Nẵng<br /> Tóm tắt: Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tập trung vào người<br /> học, tức là làm cho người học tích cực, chủ động, sáng tạo trong quá trình<br /> học tập. Có nhiều biện pháp khác nhau trong dạy học để thực hiện điều đó.<br /> Sử dụng bản đồ tư duy là một trong những biện pháp quan trọng giúp giáo<br /> viên đổi mới phương pháp dạy học.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tập trung vào người học, tức là làm cho<br /> người học tích cực, chủ động, sáng tạo trong quá trình học tập. Để làm được điều đó,<br /> giáo viên (GV) cần hiểu biết sâu sắc quy luật hoạt động nhận thức của học sinh (HS).<br /> Trong dạy học, HS là chủ thể của hoạt động chiếm lĩnh kiến thức, rèn luyện kỹ năng, kỹ<br /> xảo chứ không đơn thuần chỉ là “cái bình chứa kiến thức” một cách thụ động. Thực tế<br /> dạy học hiện nay cho thấy HS vẫn còn học tập thụ động, ghi nhớ kiến thức một cách<br /> máy móc. Bản đồ tư duy (BĐTD) sẽ là công cụ góp phần khắc phục những hạn chế vừa<br /> được nêu ra trên đây.<br /> 2. KHÁI NIỆM BẢN ĐỒ TƯ DUY<br /> Bản đồ tư duy (Mind Map) là công cụ hỗ trợ cho việc trình bày một cách rõ ràng những<br /> ý tưởng mang tính kế hoạch hay thể hiện kế hoạch làm việc cụ thể của cá nhân hay<br /> nhóm người về một chủ đề nào đó. BĐTD có thể được viết trên giấy, trên bản trong,<br /> trên bảng hay thực hiện trên máy vi tính.<br /> <br /> Hình 1. Khả năng nhận thức của não bộ<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 01(13)/2010: tr. 109-115<br /> <br /> 110<br /> <br /> LÊ PHẠM LIÊN CHI<br /> <br /> BĐTD được mô phỏng theo các tế bào thần kinh và quy luật hoạt động của não. Não<br /> người được chia thành 2 phần: bán cầu não trái và bán cầu não phải. Bán cầu não trái<br /> thiên về tư duy logic, toán học, ngôn ngữ, phân tích. Bán cầu não phải thiên về tưởng<br /> tượng, sáng tạo, tình cảm, hình ảnh, tổng hợp... Thường thì người học chỉ sử dụng thiên<br /> về một bên não. BĐTD do Tony Buzan đưa ra giúp phối hợp cả hai bán cầu não để giải<br /> quyết một vấn đề, một công việc nào đó trong học tập và trong công việc. Do BĐTD<br /> kích thích cả hai bán cầu não cùng hoạt động, nên BĐTD sẽ giúp người học: tiết kiệm<br /> thời gian vì nó chỉ tận dụng các từ khóa; ghi nhớ tốt hơn; sáng tạo hơn, hiển thị sự liên<br /> kết giữa các ý tưởng một cách rất rõ ràng, làm nổi bật các ý tưởng trọng tâm bằng việc<br /> sử dụng những màu sắc, kích cỡ, hình ảnh đa dạng; học nhanh và hiệu quả hơn... [3]<br /> Trong học tập, BĐTD có thể ứng dụng trong nhiều tình huống khác nhau như:<br /> - Tóm tắt nội dung, ôn tập một chủ đề<br /> - Trình bày tổng quan một chủ đề<br /> - Chuẩn bị ý tưởng cho một báo cáo hay buổi nói chuyện, bài giảng<br /> - Thu thập, sắp xếp các ý tưởng<br /> - Ghi chép khi nghe bài giảng... [1], [3]<br /> BĐTD là một bức tranh tổng thể về chủ đề đang hướng đến. Nhìn vào bức tranh đó,<br /> người học sẽ nắm bắt được diễn biến của quá trình tư duy đang diễn ra đến đâu, đang ở<br /> nhánh nào của BĐTD… Điều này giúp người học hướng đến đúng chủ đề cần nghiên<br /> cứu, tránh được hiện tượng lan man, phân tán, đi lạc chủ đề.<br /> BĐTD giúp người học rèn luyện được khả năng tư duy, kỹ năng thuyết trình và làm<br /> việc khoa học; giúp người học hiểu được nội dung bài học một cách rõ ràng và hệ<br /> thống, việc ghi nhớ cũng như vận dụng cũng sẽ tốt hơn. BĐTD cung cấp cho người học<br /> có được cái nhìn chi tiết và cụ thể. Các nhánh chính của BĐTD đưa ra cấu trúc tổng thể<br /> giúp người học định hướng tư duy một cách logic, có hệ thống. Bên cạnh đó, các nhánh<br /> phụ kích thích tính sáng tạo của người học. Như vậy, sử dụng BĐTD trong dạy học sẽ<br /> góp phần phát huy tính tích cực, sáng tạo, rèn luyện các kỹ năng tư duy, qua đó làm<br /> phát triển năng lực tư duy của người học.<br /> 3. VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC VẬT LÝ<br /> BĐTD thực sự là một công cụ hữu ích trong giảng dạy và học tập ở trường phổ thông vì<br /> chúng giúp GV và HS trình bày các ý tưởng một cách rõ ràng, suy nghĩ sáng tạo, hệ<br /> thống kiến thức, ghi nhớ và đưa ra những ý tưởng mới. HS sẽ có được học phương pháp<br /> học hiệu quả, tăng tính độc lập, chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy. GV sẽ tiết kiệm<br /> được thời gian, tăng sự linh hoạt trong bài giảng và quan trọng nhất sẽ giúp HS nắm<br /> được kiến thức thông qua một “bản đồ” thể hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức.<br /> Việc vận dụng BĐTD trong dạy học vật lý sẽ dần hình thành cho các em tư duy mạch<br /> lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách tổng thể, khoa học<br /> chứ không phải là học vẹt, học thuộc lòng. GV cần hướng dẫn cho HS tự thiết kế BĐTD<br /> <br /> SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG DÒNG ĐIỆN KHÔNG ĐỔI…<br /> <br /> 111<br /> <br /> sau mỗi bài học, mỗi chương, mỗi học kì. Cứ sau mỗi bài học mà HS tự vẽ ra được một<br /> BĐTD tương ứng cho riêng mình thì điều đó đồng nghĩa với việc HS đã hệ thống được<br /> nội dung bài học theo cách nghĩ của các em và từ đó các em sẽ nhớ được kiến thức một<br /> cách dễ dàng và lâu dài hơn.<br /> Để làm được điều đó thì trong mỗi tiết học, ở phần củng cố kiến thức, GV sẽ trình chiếu<br /> BĐTD (do GV thiết kế trước) ứng với nội dung của bài học hôm đó, HS sẽ dựa vào đó<br /> để tự thiết kế cho mình một BĐTD theo cách hiểu của các em để hệ thống kiến thức đã<br /> học. Chắc chắn rằng các em HS sẽ rất hứng thú khi tự mình được tự do sáng tạo “tác<br /> phẩm” BĐTD kiến thức theo cách riêng của mình.<br /> GV có thể hướng dẫn HS vẽ tay hoặc sử dụng phần mềm để vẽ BĐTD. Hiện nay có một<br /> số phần mềm vẽ BĐTD được sử dụng miễn phí, chẳng hạn các phần mềm: Free Mind,<br /> Imindmap v.4, Mindjet MindManager Pro 7, Mindjet MindManager 8…<br /> Ví dụ: Một HS đã thiết kế BĐTD sau để củng cố nội dung chương “Dòng điện không<br /> đổi”:<br /> <br /> Hình 2. Sơ đồ tư duy chương “Dòng điện không đổi”<br /> <br /> Còn dưới đây là BĐTD do GV thiết kế bằng phần mềm Mindjet MindManager 8 để<br /> củng cố kiến thức bài 12 (Vật lí 11 nâng cao):<br /> <br /> 112<br /> <br /> LÊ PHẠM LIÊN CHI<br /> <br /> Hình 3. Sơ đồ tư duy bài 12<br /> <br /> 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ĐÁNH GIÁ VIỆC VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY<br /> TRONG DẠY HỌC VẬT LÝ<br /> 4.1. Đối tượng thực nghiệm sư phạm<br /> Để đánh giá được hiệu quả của việc sử dụng BĐTD trong dạy học vật lý, thực nghiệm<br /> sư phạm (TNSP) đã được tiến hành trong học kì I năm học 2009-2010 đối với HS các<br /> lớp 11 của trường THPT chuyên Lê Quý Đôn - Thành phố Đà Nẵng.<br /> Nội dung thực nghiệm bao gồm 3 bài:<br /> - Dòng điện không đổi. Nguồn điện,<br /> - Định luật Ôm đối với toàn mạch,<br /> - Định luật Ôm đối với các loại mạch điện. Mắc các nguồn điện thành bộ.<br /> 4.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm<br /> Các lớp được chọn trong quá trình TNSP có số lượng HS, điều kiện tổ chức dạy học,<br /> trình độ và chất lượng học tập cũng như các điều kiện khác tương đương nhau (chúng<br /> tôi căn cứ vào kết quả học tập cuối năm và đặc biệt là kết quả học tập môn vật lý của<br /> các lớp này trong năm học 2008-2009). Như vậy, kích thước và chất lượng của mẫu đã<br /> thỏa mãn yêu cầu của TNSP. Số lượng HS ở các nhóm cụ thể như sau:<br /> <br /> SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG DÒNG ĐIỆN KHÔNG ĐỔI…<br /> <br /> 113<br /> <br /> Bảng 1. Bảng số liệu HS được chọn làm mẫu thực nghiệm<br /> Nhóm thực nghiệm<br /> 11B1 (34HS)<br /> 11A4 (28HS)<br /> <br /> Nhóm đối chứng<br /> 11A1 (30HS)<br /> 11A2 (31HS)<br /> <br /> 4.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm<br /> Qua quan sát giờ học ở các lớp thực nghiệm (TN) và đối chứng (ĐC) được tiến hành<br /> theo tiến trình dạy học, chúng tôi rút ra được một số nhận xét sau:<br /> - Đối với các lớp đối chứng, GV chủ yếu là truyền giảng, học sinh tập trung lắng<br /> nghe và ghi chép. GV chưa tổ chức cho HS hoạt động nhóm và số lần giơ tay phát<br /> biểu ý kiến của HS không nhiều, HS chưa thể hiện rõ sự hứng thú và tự giác trong<br /> giờ học.<br /> - Đối với các lớp thực nghiệm, hoạt động của GV và HS diễn ra trong giờ học thực<br /> sự chủ động và tích cực nhờ sự hỗ trợ của BĐTD. Ngoài ra với hình thức tổ chức<br /> hoạt động nhóm, cùng nhau thảo luận và đưa ra ý kiến trên các BĐTD cụ thể, HS<br /> rất hào hứng, sôi nổi và nhiệt tình tham gia. Số lần giơ tay phát biểu ý kiến xây<br /> dựng bài cũng như chất lượng câu trả lời của HS cao và nhiều hơn hẳn ở các lớp<br /> ĐC. Ở các lớp TN, GV đóng vai trò là người hướng dẫn, điều khiển, HS tự giác,<br /> chủ động tham gia xây dựng bài. Những giờ học này thật sự mang lại hiệu quả cao.<br /> - Qua các bài kiểm tra, chúng tôi đã tiến hành thống kê, tính toán và thu được các<br /> bảng số liệu sau:<br /> Bảng 2. Bảng thống kê điểm bài kiểm tra của các lớp<br /> Lớp<br /> <br /> Nhóm<br /> <br /> 11B1<br /> 11A1<br /> 11A4<br /> 11A2<br /> <br /> TN<br /> ĐC<br /> TN<br /> ĐC<br /> <br /> Tổng số<br /> HS<br /> 34<br /> 30<br /> 28<br /> 31<br /> <br /> 1<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 2<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 3<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> Điểm số Xi<br /> 5<br /> 6<br /> 1<br /> 3<br /> 2<br /> 4<br /> 2<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> <br /> 4<br /> 0<br /> 1<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 7<br /> 4<br /> 7<br /> 3<br /> 8<br /> <br /> 8<br /> 12<br /> 10<br /> 8<br /> 9<br /> <br /> 9<br /> 10<br /> 4<br /> 12<br /> 5<br /> <br /> 10<br /> 4<br /> 2<br /> 1<br /> 2<br /> <br /> Bảng 3. Bảng thống kê các điểm số (Xi) của bài kiểm tra<br /> Tổng số<br /> HS<br /> 62<br /> 61<br /> <br /> Nhóm<br /> Thực nghiệm<br /> Đối chứng<br /> <br /> 1<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 2<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 3<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 4<br /> 0<br /> 1<br /> <br /> Điểm số (Xi)<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> 3<br /> 5<br /> 7<br /> 5<br /> 8<br /> 15<br /> <br /> 8<br /> 20<br /> 19<br /> <br /> 9<br /> 22<br /> 9<br /> <br /> 10<br /> 5<br /> 4<br /> <br /> Bảng 4. Bảng phân phối tần suất<br /> Nhóm<br /> TN<br /> ĐC<br /> <br /> Tổng số<br /> HS<br /> 62<br /> 61<br /> <br /> 1<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 2<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 3<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> Số % HS đạt điểm Xi<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> 0<br /> 4,8<br /> 8,1<br /> 11,3<br /> 1,6<br /> 8,2<br /> 13,1<br /> 24,6<br /> <br /> 8<br /> 32,2<br /> 31,1<br /> <br /> 9<br /> 35,5<br /> 14,8<br /> <br /> 10<br /> 8,1<br /> 6,6<br /> <br />