Sử dụng các hoạt động khám phá để dạy - Học phần tiến hóa bậc trung học phổ thông

SỬ DỤNG CÁC HOẠT ĐỘNG KHÁM PHÁ ĐỂ DẠY - HỌC<br /> PHẦN TIẾN HÓA BẬC TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> PHAN ĐỨC DUY<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> HUỲNH VĂN MIỀN<br /> <br /> Trường THPT Đoàn Văn Tố, Sóc Trăng<br /> Tóm tắt: Dạy học bằng tổ chức các hoạt động khám phá là một phương<br /> pháp dạy học tích cực và dễ áp dụng ở nhà trường phổ thông. Nét bản chất<br /> của dạy học khám phá là học sinh phải giành lấy kiến thức qua tư duy độc<br /> lập, sáng tạo hoặc hoạt động thực hành. Trong dạy học sinh học nói chung,<br /> dạy học phần Tiến hóa nói riêng nếu được tổ chức bằng dạy học khám phá<br /> thì chất lượng lĩnh hội tri thức của học sinh sẽ sâu sắc hơn đồng thời rèn<br /> luyện được các thao tác tư duy logic ở người học.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Ở chương trình Sinh học bậc trung học phổ thông (THPT), Tiến hóa là một nội dung<br /> khó đối với giáo viên và học sinh trong việc dạy và học. Do tính đặc thù của nội dung<br /> kiến thức, giáo viên giảng dạy phần này chủ yếu bằng phương pháp thông báo, giải<br /> thích, minh họa. Còn học sinh thường không lấy làm hứng thú khi học đến kiến thức<br /> phần Tiến hóa. Do đó hiệu quả của việc dạy - học không đạt được như mong muốn. Tuy<br /> nhiên hạn chế đó đã được khắc phục qua cách biên soạn bộ sách giáo khoa (SGK) Sinh<br /> học 12 theo đường lối đổi mới. Trong chương trình mới, phần Tiến hóa được chuyển từ<br /> cách trình bày truyền thống thông báo - giải thích - minh họa sang cách tổ chức các hoạt<br /> động tìm tòi khám phá, qua đó học sinh tự lực chiếm lĩnh nội dung bài học. Tuy nhiên,<br /> số lượng hoạt động trong sách giáo khoa chưa nhiều, chưa phù hợp với tất cả các đối<br /> tượng học sinh. Vì vậy, việc thiết kế, bổ sung thêm các hoạt động, đặc biệt là hoạt động<br /> khám phá để tổ chức cho học sinh học tập là một vấn đề cần thiết. Và việc tiến hành đổi<br /> mới phương pháp dạy học theo hướng sử dụng các hoạt động khám phá là một tất yếu.<br /> 2. SỬ DỤNG CÁC HOẠT ĐỘNG KHÁM PHÁ ĐỂ DẠY HỌC PHẦN TIẾN HÓA<br /> BẬC TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> 2.1. Dạy học bằng các hoạt động khám phá<br /> Dạy học bằng các hoạt động khám phá là một phương pháp hoạt động thống nhất giữa<br /> thầy và trò để giải quyết vấn đề học tập phát sinh trong nội dung tiết học. Trong đó giáo<br /> viên là người nêu vấn đề, học sinh hợp tác với nhau giải quyết vấn đề.<br /> Nét bản chất của dạy học khám phá là học sinh phải giành lấy kiến thức qua tư duy độc<br /> lập, sáng tạo hoặc hoạt động thực hành.<br /> Trong dạy học khám phá, đòi hỏi người giáo viên gia công rất nhiều để chỉ đạo các hoạt<br /> động nhận thức của học sinh. Hoạt động của người thầy bao gồm: định hướng phát triển<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 03(11)/2009: tr. 153-158<br /> <br /> 154<br /> <br /> PHAN ĐỨC DUY - HUỲNH VĂN MIỀN<br /> <br /> tư duy cho học sinh, lựa chọn nội dung vấn đề đảm bảo tính vừa sức với học sinh; tổ<br /> chức học sinh hoạt động theo nhóm trên lớp; chuẩn bị các phương tiện trực quan hỗ trợ<br /> cần thiết… Hoạt động chỉ đạo của giáo viên như thế nào để cho mọi thành viên trong<br /> các nhóm đều trao đổi, tranh luận tích cực. Đó là việc làm không dễ dàng đòi hỏi người<br /> giáo viên phải đầu tư công phu vào nội dung bài giảng.<br /> Học sinh tiếp thu các tri thức khoa học thông qua con đường nhận thức: từ tri thức của<br /> bản thân thông qua hoạt động hợp tác với bạn đã hình thành thi thức có tính chất xã hội<br /> của cộng đồng lớp học; giáo viên kết luận cuộc đối thoại, đưa ra nội dung vấn đề làm cơ<br /> sở cho học sinh tự kiểm tra, tự điều chỉnh tri thức của bản thân tiếp cận với tri thức khoa<br /> học của nhân loại. Học sinh có khả năng tự điều chỉnh nhận thức góp phần tăng cường<br /> tính mềm dẻo trong tư duy và năng lực tự học. Đó chính là nhân tố quyết định sự phát<br /> triển bản thân người học.<br /> Khác với quá trình nhận thức trong nghiên cứu khoa học, quá trình nhận thức trong học<br /> tập không nhằm phát hiện những điều loài người chưa biết mà nhằm lĩnh hội những tri<br /> thức mà loài đã tích lũy được. Tuy nhiên, trong học tập học sinh cũng phải "khám phá"<br /> ra những điều mới đối với bản thân.<br /> Hoạt động khám phá trong học tập không phải là một quá trình mò mẫm như trong<br /> nghiên cứu khoa học mà là một quá trình có hướng dẫn của giáo viên, trong đó giáo<br /> viên khéo léo đặt người học vào vị trí người khám phá lại những tri thức trong di sản<br /> văn hóa của loài người, của dân tộc. Giáo viên không cung cấp những kiến thức mới<br /> thông qua phương pháp thuyết trình giảng giải mà bằng phương pháp tổ chức hoạt động<br /> khám phá để học sinh tự lực chiếm lĩnh tri thức mới [1], [2].<br /> 2.2. Sử dụng các hoạt động khám phá để dạy - học phần Tiến hóa bậc THPT<br /> 2.2.1. Giới thiệu một số hoạt động khám phá trong dạy - học phần Tiến hóa<br /> * Hoạt động 1 (Dạy bài: Quá trình hình thành các đặc điểm thích nghi, Sinh học 12<br /> nâng cao)<br /> <br /> Hình 2.1. Sự thích nghi của bướm trong rừng<br /> bạch dương ở vùng công nghiệp nước Anh [4]<br /> <br /> Hình 2.2. Sự tăng cường sức đề kháng ở sâu bọ [4]<br /> <br /> SỬ DỤNG CÁC HOẠT ĐỘNG KHÁM PHÁ ĐỂ DẠY - HỌC PHẦN TIẾN HÓA...<br /> <br /> 155<br /> <br /> - Dựa vào thông tin SGK mục I.1 trang 158-159, kết hợp với hình 2.1, hãy giải<br /> thích sự hóa đen của loài bướm sâu đo bạch dương ở vùng công nghiệp nước Anh.<br /> Từ đó cho biết sự hình thành đặc điểm thích nghi trên cơ thể sinh vật do những<br /> nhân tố nào chi phối?<br /> - Dựa trên thông tin SGK mục I.2 trang 159, kết hợp với hình 2.2, hãy giải thích<br /> tính kháng DDT ở các loài sâu bọ, kháng thuốc kháng sinh ở các loài vi khuẩn.<br /> - Từ đó chúng ta rút được điều gì trong việc sử dụng thuốc trừ sâu trong nông<br /> nghiệp và sử dụng thuốc trong y học?<br /> * Hoạt động 2 (Dạy bài: Học thuyết tiến hóa cổ điển, Sinh học 12 nâng cao )<br /> <br /> Hình 2.3. Chọn lọc nhân tạo ở ngô [6]<br /> <br /> Hình 2.4. Chọn lọc tự nhiên ở bướm vùng công nghiệp [6]<br /> <br /> Dựa vào hình 2.3 và 2.4, kết hợp thông tin SGK mục II.2 trang 142-143, hãy so sánh<br /> chọn lọc nhân tạo và chọn lọc tự nhiên bằng cách hoàn thành bảng sau.<br /> NỘI DUNG SO SÁNH<br /> <br /> CHỌN LỌC NHÂN TẠO<br /> <br /> CHỌN LỌC TỰ NHIÊN<br /> <br /> Nguyên liệu<br /> Nội dung<br /> Động lực<br /> Kết quả<br /> Vai trò<br /> <br /> * Hoạt động 3 (Dạy bài: Bằng chứng giải phẫu học so sánh và phôi sinh học so<br /> sánh, Sinh học 12 nâng cao)<br /> Trong một lần tranh luận, một học sinh phát biểu: kiểu cấu tạo của xương chi trước của<br /> các loài động vật có xương sống không thể giống nhau vì chúng thuộc các lớp sinh vật<br /> khác nhau; một học sinh khác cho rằng chúng có kiểu cấu tạo giống nhau vì cùng thực<br /> hiện cùng một chức năng giống nhau.<br /> - Theo em ý kiến của học sinh nào đúng?<br /> - Trên cơ sở giải phẫu học so sánh, em sẽ giải thích như thế nào?<br /> - Kết luận cơ quan tương đồng là gì? Cho ví dụ.<br /> * Hoạt động 4 (Dạy bài: Quá trình hình thành loài, Sinh học 12 nâng cao)<br /> <br /> 156<br /> <br /> PHAN ĐỨC DUY - HUỲNH VĂN MIỀN<br /> <br /> Hình 2.5. Sơ đồ hình thành loài lúa mì (Triticum aestivum) [6]<br /> <br /> Hình 2.6. Sơ đồ hình thành loài bằng con đường đa bội hóa cùng nguồn [6]<br /> <br /> - Quan sát và giải thích “Sơ đồ hình thành loài lúa mì (Triticum aestivum)” để thấy<br /> được bản chất của quá trình hình thành loài bằng đa bội hóa khác nguồn.<br /> - Hãy quan sát và giải thích sơ đồ “Hình thành loài bằng con đường đa bội hóa cùng<br /> nguồn”.<br /> * Hoạt động 5 (Dạy bài: Quá trình hình thành các đặc điểm thích nghi, Sinh học 12<br /> nâng cao)<br /> <br /> Hình 2.7. Bướm sâu đo trên cây bạch dương [3]<br /> <br /> Loài bướm sâu đo bạch dương (Biston betularia) vốn có màu trắng đốm đen, hoạt động<br /> về ban đêm, ban ngày đậu yên trên cây bạch dương màu trắng, nhờ có ngụy trang tốt<br /> <br /> SỬ DỤNG CÁC HOẠT ĐỘNG KHÁM PHÁ ĐỂ DẠY - HỌC PHẦN TIẾN HÓA...<br /> <br /> 157<br /> <br /> nên chim ăn sâu khó phát hiện. Nhưng đến giữa thế kỉ XX, ở các vùng công ghiệp của<br /> nước Anh, tỉ lệ cá thể bướm màu đen trong quần thể bướm sâu đo bạch dương lên đến<br /> 98%. Đây là vùng bị ô nhiễm nặng do sinh ra nhiều bụi than nhà máy. Trong khi đó ở<br /> vùng nông thôn không có bụi than công nghiệp, tỉ lệ dạng trắng vẫn cao hơn dạng đen.<br /> Có phải màu đen công nghiệp đã làm màu sắc bướm sâu đo bạch dương thay đổi? Dựa<br /> vào vai trò của các nhân tố đột biến, giao phối và chọn lọc tự nhiên, em hãy giải thích<br /> hiện tượng trên.<br /> 2.2.2. Quy trình sử dụng các hoạt động khám phá trong dạy - học phần Tiến hóa bậc THPT<br /> Quy trình sử dụng hoạt động khám phá để dạy học phần Tiến hóa ở trường THPT theo<br /> các bước sau:<br /> Giáo viên giới thiệu hoạt động<br /> <br /> Tổ chức thảo luận trên lớp<br /> <br /> Kết luận và chính xác hoá kiến thức<br /> <br /> Quy trình được cụ thể hóa như sau:<br /> - Bước 1: Giáo viên đưa ra hoạt động và yêu cầu học sinh thực hiện dựa trên các<br /> phương tiện hoạt động mà giáo viên cung cấp hoặc dựa vào thông tin trong SGK<br /> ở từng mục, từng phần tương ứng.<br /> - Bước 2: Giáo viên tổ chức thảo luận cả lớp để thực hiện các hoạt động đã nêu ra:<br /> + Tuỳ thuộc vào từng nội dung hoạt động dài hay ngắn, đơn giản hay phức tạp,<br /> trình độ của học sinh, quỹ thời gian trong tiết học và số lượng học sinh trong<br /> mỗi lớp học mà giáo viên có thể cho học sinh thực hiện hoạt động theo từng cá<br /> nhân hay theo các nhóm nhỏ (2-4-6 học sinh).<br /> + Cá nhân hay đại diện các nhóm thông báo kết quả hoạt động của nhóm mình.<br /> + Cá nhân hay đại diện các nhóm khác nhận xét và bổ sung.<br /> + Giáo viên xác định những kết quả cần tranh luận (những kết quả sai hoặc những<br /> nội dung có nhiều ý kiến khác nhau), dẫn dắt học sinh tranh luận bằng những câu<br /> hỏi gợi ý, những thông tin bổ trợ để giúp các em tự phát hiện ra những kiến thức<br /> chính xác, những kiến thức chưa chính xác và tìm hiểu nguyên nhân.<br /> Đây là bước khó, giáo viên không nên đưa ra các kết luận mang tính khẳng<br /> định mà phải tạo điều kiện, khéo léo điều khiển cho học sinh được phân tích,<br /> lập luận để tự phát hiện kết quả nào đúng, kết quả nào sai.<br /> <br />