Sự mất ngủ của lửa: Tâm thức hoài hương trong thơ sinh thái Nguyễn Quang Thiều

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Science, 2017, Vol. 62, Iss. 11, pp. 112-117<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2017-0095<br /> <br /> SỰ MẤT NGỦ CỦA LỬA: TÂM THỨC HOÀI HƯƠNG<br /> TRONG THƠ SINH THÁI NGUYỄN QUANG THIỀU<br /> Đặng Thị Bích Hồng<br /> <br /> Khoa Khoa học Xã hội & Nhân văn, Trường Đại học Hùng Vương<br /> Tóm tắt. Ra mắt bạn đọc từ những năm 90 của thế kỉ XX, Sự mất ngủ của lửa được nhắc<br /> đến như một dấu mốc đổi mới thơ ca Việt Nam hiện đại. Từ góc nhìn sinh thái, tập thơ mở<br /> ra những trang đầu của khát vọng “trốn lo âu về lại cánh đồng”. Trên con đường lưu lạc tha<br /> hương với những va đập ồn ào phố thị, cố hương trở thành nơi chốn tìm về, thành điểm tựa<br /> nương náu. Không gian của dòng sông Đáy thân thuộc và kì vĩ, của đồng đất khôi nguyên<br /> và nồng ấm tạo mạch nguồn cảm hứng tư hương. Nơi đó, thiên nhiên giăng níu với con<br /> người, đặc biệt, với mẹ và với những người phụ nữ thôn quê. Không gian cố hương vì thế<br /> không chỉ gắn liền với kí ức tuổi thơ mà còn là biểu tượng cho những giá trị cao đẹp của<br /> con người và thế giới tự nhiên.<br /> Từ khóa: Nguyễn Quang Thiều, Sự mất ngủ của lửa, sông Đáy, cố hương.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Ra mắt bạn đọc từ những năm 90 của thế kỉ XX, Sự mất ngủ của lửa đánh dấu bước ngoặt<br /> quan trọng trong hành trình thơ Nguyễn Quang Thiều. Thậm chí, tập thơ được nhắc đến như một<br /> dấu mốc đổi mới thơ ca Việt Nam hiện đại. Những thể nghiệm cách tân của Nguyễn Quang Thiều<br /> thực tế đã lan tỏa rộng rãi tới nhiều cây bút trẻ sau đó. Cũng vì thế, Sự mất ngủ của lửa thu hút sự<br /> quan tâm của không ít nhà nghiên cứu phê bình.<br /> Đánh giá về cách tân trong Sự mất ngủ của lửa, Nguyễn Đăng Điệp cho rằng đó là những<br /> cách tân có tính gây hấn, “tạo nên sự khác lạ về cái nhìn nghệ thuật, hệ thống biểu tượng, cách tổ<br /> chức cấu trúc văn bản. . . ” [1;tr.23]. Mai Văn Phấn khẳng định thi pháp Nguyễn Quang Thiều ở tập<br /> thơ này là “những kết cấu mới, mở ra những liên tưởng phi tuyến tính, và đặc biệt, tạo những hình<br /> ảnh lạ lẫm, trương nở, chuyển động nhanh” [3;tr.270]. . .<br /> Nhiều nhà phê bình sớm nhận ra rằng, thơ Nguyễn Quang Thiều xuất hiện dày đặc những<br /> từ ngữ gợi nhắc về cố hương [1], [6]. . . Nhận diện niềm hoài hương xứ mẹ trong Sự mất ngủ của<br /> lửa, Nguyễn Mạnh Tiến nhấn mạnh: “Trở về tối, trở về thẳm sâu, nơi khuất kín nhất của đời sống<br /> nội tâm Thiều còn là trở về với thiên đường bụng mẹ” [5;tr.44].<br /> Như vậy, Sự mất ngủ của lửa đã được các nhà nghiên cứu luận giải từ nhiều góc nhìn khác<br /> nhau. Tuy nhiên, tiếp cận văn học là một hoạt động mở cho phép mỗi nhà nghiên cứu có một lựa<br /> chọn riêng và một cách cấu trúc riêng cho sự lựa chọn của mình. Ở bài viết này, chúng tôi đọc Sự<br /> Ngày nhận bài: 15/7/2017. Ngày sửa bài: 28/8/2017. Ngày nhận đăng: 20/10/2017<br /> Liên hệ: Đặng Thị Bích Hồng, e-mail: dangbichhonghvu@gmail.com<br /> <br /> 112<br /> <br /> Sự mất ngủ của lửa: tâm thức hoài hương trong thơ sinh thái Nguyễn Quang Thiều<br /> <br /> mất ngủ của lửa trong mối quan hệ giữa tâm thức hoài hương và chủ đề sinh thái. Từ góc độ này,<br /> Sự mất ngủ của lửa mở ra những trang đầu của khát vọng “trốn lo âu về lại cánh đồng”. Đó là khát<br /> vọng trở về quê hương, trở về tuổi thơ, trở về những giá trị cao đẹp của con người và thế giới tự<br /> nhiên.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Thân phận tha hương và sự tách rời tự nhiên<br /> <br /> Với những người đã sinh ra ở làng, lớn lên từ làng thì ra ngoài chốn quê cũng tức là rơi<br /> vào tha hương. Bao giờ cũng thế, kẻ tha hương luôn thấy con đường của mình như một trường lưu<br /> lạc. Với người nghệ sĩ, cảm thức này càng trở nên mạnh mẽ trong nỗi cô đơn thân phận. Trước<br /> Nguyễn Quang Thiều cả nghìn năm, các thi nhân đời Đường đã nói rất thấm về nỗi niềm xa xứ:<br /> “Quê hương khuất bóng hoàng hôn/ Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai” (Thôi Hiệu). Tâm thế<br /> thường trực của thân phận li hương là mong nhớ: “Ngẩng đầu nhìn trăng sáng/ Cúi đầu nhớ cố<br /> hương” (Lí Bạch). Gần hơn với thi sĩ làng Chùa cả về không gian lẫn thời gian, thi sĩ thôn Vân<br /> từng chua xót giữa gió mưa thiên hạ: “Giang hồ sót lại mình tôi/ Quê người đắng khói, quê người<br /> cay men”. Đến Nguyễn Quang Thiều, hình ảnh “Con đường” trở thành biểu tượng của sự ra đi, của<br /> sự tách lìa chốn quê.<br /> Xa<br /> Xa ngơ ngác con đường<br /> Người đi, người đi, người đi.<br /> Vừa bước vừa vấp<br /> [. . . ]<br /> Quê hương<br /> Khuất khuất sau mây<br /> Quê hương âm âm trong gió<br /> Ta không thể dâng tay gạt hết mưa chiều<br /> Để nhìn cho tỏ mặt.<br /> (Tha phương)<br /> Thơ Nguyễn Quang Thiều ngay từ Sự mất ngủ của lửa đã xuất hiện không ít những “rời<br /> nhà”, “xa quê”, “lưu lạc”. . . Trên hành trình “bước hụt” ấy, thiên nhiên kì vĩ chẳng những không<br /> xoa dịu mà nhiều khi còn xoáy sâu vào tâm thức con người cảm xúc buồn thương:<br /> Chỉ còn một vòng nữa thôi<br /> Mặt trời sẽ chạm vào biển<br /> Đó là lúc lòng ta đau đớn nhất<br /> Đó là lúc ta không sao chịu nổi<br /> Lúc có một bài ca lưu lạc trở về.<br /> (Xô-nát hoàng hôn trên biển)<br /> Thơ cất lên như một tiếng nói tự thú: tiếng nói của thân phận, của cảnh ngộ lưu lạc, tha<br /> hương. Sức lay động của thơ, suy cho cùng, nằm ở sự chân thành của cảm xúc mà trước hết là sự<br /> chân thành của nhà thơ khi đối diện với cảm xúc của chính mình. Khi làm thơ như một hành vi tự<br /> thú, con người không còn thấy cái tôi là một biểu tượng quyền uy. Cái tôi khi đó trở thành một bản<br /> thể mong manh, trước niềm hạnh phúc, và trước cả nỗi đớn đau.<br /> Viết về không gian bên ngoài cội nguồn văn hóa làng Chùa, Nguyễn Quang Thiều đưa vào<br /> Sự mất ngủ của lửa không ít va đập của đời sống thị thành. Đất nước cựa mình đổi mới với muôn<br /> 113<br /> <br /> Đặng Thị Bích Hồng<br /> <br /> vàn những biến đổi giàu – nghèo, cũ – mới, hèn – sang. . . Nhiều giá trị đang trong chiều dâu bể.<br /> Điểm dễ nhận thấy ở không gian này là sự thiếu vắng thiên nhiên.<br /> Sự xuất hiện của không gian đô thị là một sự kiện đặc biệt trong lịch sử văn hóa nhân loại.<br /> Ở một khía cạnh, thành phố là đơn vị hành chính đánh dấu sự phát triển của xã hội. Ở khía cạnh<br /> khác, sự kiến tạo thành phố thể hiện tham vọng sánh ngang kiến tạo thế giới của Chúa Trời. Trong<br /> Kinh thánh, thành phố là không gian của sự sa đọa, của thói kiêu hãnh thái quá. Hình phạt lẫn lộn<br /> ngôn ngữ trong công cuộc xây tháp Babel đã chia rẽ loài người thành các bộ phận đối địch. Họ<br /> không nói cùng một thứ tiếng, không hiểu nhau, không đồng cảm. Từ phương diện sinh thái, đời<br /> sống đô thị kéo theo hệ quả tệ hại là sự tách rời con người với thế giới tự nhiên. Nhiều cây bút<br /> lãng mạn nổi tiếng như George Byron, Alphonse Daudet. . . đã nối dài quan điểm đoạn tuyệt đô<br /> thị. Thơ rút vào cung đình, lui về đồng quê, tìm đến những vùng đất lạ... Văn học Việt Nam đầu<br /> thế kỉ XX bắt đầu đề cập tới sự bất trắc của không gian thị thành. Đến những năm 90 của thế kỉ<br /> này, khi đất nước tiến nhanh vào guồng đô thị hóa, con người vẫn không hết tâm lí vừa hào hứng<br /> ra phố, vừa sợ phố.<br /> Không gian đô thị đi vào Sự mất ngủ của lửa gắn liền với dục vọng, với vật chất, với những<br /> dự cảm bất trắc. Trong Bầy kiến qua bàn tiệc, thế giới ấy là ngổn ngang “bàn tiệc”, là “cơn gió lốc<br /> quạt trần”, là “chiếc bóng điện 1000 oát – vầng mặt trời giả dối”. . . Tất cả khiến cho những sinh<br /> loài nhỏ bé trong thế giới tự nhiên “đắng cay nhòa mắt/ dìu nhau về thăm thẳm những hang sâu”.<br /> Đó vừa là thân phận bầy kiến, vừa là số phận con người trong cõi sinh tồn khắc nghiệt. Hợp âm<br /> phố xá được nhà thơ thâu tóm trong sự hỗn độn và nhiều khi giả dối:<br /> Thị xã hỡi, đêm mất điện<br /> Có ai đó kêu lên<br /> Có ai đó cười sằng sặc<br /> Có kẻ lấy đêm che nửa phần suồng sã<br /> Nửa phần kia làm đom đóm lập lòe.<br /> (Cánh buồm)<br /> Ở Câu hỏi cuối ngày, một góc đô thị với sự thiếu vắng thiên nhiên, với những nhịp tẻ ngắt<br /> được phác họa trong một cái nhìn gần như vô cảm: tôi “đợi chuyến xe tan tầm”, lá “rụng xuống”,<br /> cơn mưa chiều “dâng lên”. . . Giữa cơn mộng mị và giấc mơ tỉnh của nhân vật trữ tình, đời sống<br /> phố thị hiện lên qua hai mảng hiện thực đối lập, một bên là “Các cô gái đẹp mặc váy cưỡi xe máy<br /> phóng qua”, một bên là “Các cô gái buôn chuyến đang nghoẹo đầu ngủ/ Tóc tai quần áo sặc mùi<br /> cá khô”. Đất nước trên đường đổi mới, cuộc sống đẩy về những thái cực, và ở chiều nào đi chăng<br /> nữa, đọng lại vẫn là dư vị chua xót. Câu hỏi cuối ngày khi “nấc lên”, sặc nghẹn, khi “nhói lên”,<br /> đau thắt. Cả hai đều là câu hỏi về một sự hôn phối: “Nếu tôi lấy họ/ Tôi sẽ ngủ với họ như thế<br /> nào”. Khi thời đại đang thay đổi, văn hóa đang thay đổi, câu hỏi đó như là biểu tượng về một cuộc<br /> đại hôn phối giữa những giá trị sống. Con người bị ném vào cuộc đại hôn phối ấy với một tâm thế<br /> nhập cuộc tận cùng cô đơn.<br /> Giữa va đập ồn ào phố thị, cố hương trở thành nơi chốn tìm về, thành điểm tựa nương náu:<br /> Những chiều xa quê tôi mong dòng sông dâng lên ngang trời cho tôi được nhìn thấy<br /> Cho đôi mắt nhớ thương của tôi như hai hốc đất ven bờ, nơi những chú bống đến làm tổ<br /> được giàn giụa nước mưa sông (Sông Đáy).<br /> Không gian của dòng sông Đáy thân thuộc và kì vĩ, của đồng đất khôi nguyên và nồng ấm,<br /> của người phụ nữ thôn quê tảo tần. . . tạo mạch nguồn cảm hứng tư hương.<br /> <br /> 114<br /> <br /> Sự mất ngủ của lửa: tâm thức hoài hương trong thơ sinh thái Nguyễn Quang Thiều<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Tự nhiên và tính nữ: trầm tích cố hương<br /> <br /> Lịch sử mỗi cá nhân dù có những thăng trầm, biến cố khác nhau nhưng đều kết nối với một<br /> môi trường vật lí, đều có một “sự gắn-bó-nơi-chốn” nhất định. Nguyễn Quang Thiều từng khẳng<br /> định trong một lần trả lời phỏng vấn: “Mỗi người đều có một mối liên hệ vừa mơ hồ, vừa bí ẩn,<br /> vừa thiêng liêng và vừa quyền uy với nơi chôn nhau cắt rốn của mình [. . . ] Tất cả những thứ đó đã<br /> dựng nên một không gian sống động và huyền ảo mà chúng ta không thể lớn lên nếu như không<br /> có một không gian như thế” [2]. Mang theo xác tín ấy, nhà thơ viết về cố hương như một không<br /> gian sinh thái, ở đó, kí ức về mẹ, về những người phụ nữ thôn quê luôn được tái hiện trong sự gắn<br /> kết với môi trường tự nhiên.<br /> Kẻ tha hương “vừa bước vừa vấp” mang theo hành trang là những kí ức về nơi chốn. Không<br /> gian làng Chùa, không gian của dòng sông Đáy, của bến kín, cánh đồng, triền bãi. . . cứ trở đi trở<br /> lại. Mùi của quê hương len vào giấc ngủ: “Chỉ mùi khói phân trâu khô bên đường bén lửa/ Ngăn<br /> ngắt đắng vào giấc ngủ kẻ tha phương”. Cơn mơ của người con xa quê cũng khắc khoải âm thanh<br /> sông nước tự nhiên: “Năm tháng sống xa quê tôi như người bước hụt/ Cơn mơ vang tiếng cá quẫy<br /> tuột câu như một tiếng nấc”. . . Nếu như trong Thơ mới, thiên nhiên đồng quê với những vẻ đẹp<br /> thanh tân là đối tượng để thi nhân soi ngắm, mê say thì ở Sự mất ngủ của lửa, không gian làng<br /> quê còn được tái hiện với cả sự thô tháp, dữ dội: “Làng quê ơi, bao năm xa cách/ Đêm nay tôi trở<br /> lại làng/ Trời sắp bão oi nồng cơn sốt/ Bên ngọn đèn hạt đỗ/ Tôi ngồi nghe/ Tiếng chó khuya sủa<br /> chớp cuối chân trời [. . . ] Chó ơi, đừng sủa nữa/ Gió đêm thành gió dại rồi/ Ai ném lại vầng trăng<br /> ra khỏi sự bình yên/ Lao rồ dại trong mây trời xứ mẹ”.<br /> Nhưng trên hết, chốn quê trong thơ Nguyễn Quang Thiều là không gian lưu giữ những tháng<br /> năm tuổi thơ kì diệu, là nơi tìm về bình yên sau bao mệt mỏi tha hương, là chốn linh thanh tẩy, tái<br /> sinh những giá trị tốt đẹp của đời sống. Đặc biệt, cảm hứng về làng Chùa trong thơ Nguyễn Quang<br /> Thiều bao giờ cũng có sự gắn kết, đan bện giữa thiên nhiên và con người. Nhà thơ đồng nhất dòng<br /> sông Đáy với cuộc đời tảo tần sớm hôm của mẹ:<br /> Sông Đáy chảy vào đời tôi<br /> Như mẹ tôi gánh nặng rẽ vào ngõ sau mỗi chiều đi làm về vất vả<br /> Tôi dụi mặt vào lưng áo người đẫm mồ hôi mát một mảnh<br /> sông đêm<br /> (Sông Đáy)<br /> Mẹ và dòng sông quê hương song hành cùng nhau, chuyển hóa vào nhau, trở thành biểu<br /> tượng của những giá trị tinh thần cao đẹp. Những giá trị ấy gắn với một thiên đường tuổi thơ không<br /> thể nào trở lại bởi dòng thời gian vô thủy vô chung:<br /> Sông Đáy ơi, sông Đáy ơi. . . chiều nay tôi trở lại<br /> Mẹ tôi đã già như cát bên bờ<br /> Ôi mùi cát khô, mùi tóc mẹ tôi<br /> Tôi quỳ xuống vốc cát ấp vào mặt<br /> Tôi khóc.<br /> Cát từ mặt tôi chảy xuống dòng dòng<br /> (Sông Đáy)<br /> Mẹ như dòng sông Đáy với rất nhiều những biến thể của nó. Nhìn rộng ra, mẹ là thiên nhiên,<br /> mẹ là quê hương. Từ phương diện sinh thái nữ quyền, Sự mất ngủ của lửa góp một tiếng nói về<br /> thiên tính nữ trong mối quan hệ mang tính nhị nguyên mà khuynh hướng phê bình này tuyên chiến:<br /> quan hệ nam – nữ. Trong kí ức của con, cha gắn liền với nguyên tắc, với kỉ luật cứng rắn: “Chiếc<br /> 115<br /> <br /> Đặng Thị Bích Hồng<br /> <br /> roi cha ta quất nát sợi khói mềm”. Với mẹ, cha là căn nguyên của nỗi buồn đau: “Cha đã mang tuổi<br /> hai mươi lên đò không ngoảnh lại/ Mẹ con đứng vùi chân trong cát/ Nước mắt buồn bay ướt một<br /> triền sông”. Và mẹ, như thiên tính nữ ngàn đời nay vẫn thế, đợi chờ, hy sinh, bao bọc, chở che. . .<br /> Trước mẹ, với mẹ, người con lúc nào cũng như đứa trẻ. Lạc mẹ là bơ vơ, òa khóc. “Ta đi qua tháng<br /> Mười, ta đi qua tiếng gọi buổi chiều của mẹ/ Mây trời vun lên những đống rơm khô/ Dấu chân ta<br /> xóa dấu chân chú bê vàng lạc mẹ và dấu chân chú bê vàng xóa dấu chân ta/ Khi bóng đêm vụt ra<br /> đứng chặn trước mặt ta, ta vội quay lại tìm dấu chân mình/ Òa khóc./ Ta tin có một mụ phù thủy<br /> đã biến ta thành một chú bê”. Câu thơ như một tiên cảm tháng Mười của Mẹ.<br /> Thiên nhiên và phụ nữ được các nhà sinh thái nữ quyền đánh giá là bản nguyên tồn tại, phát<br /> triển của thế giới. Trong Sự mất ngủ của lửa, hai hình tượng này đi vào vị trí trung tâm giăng níu<br /> lẫn nhau. Cô gái đắm trong men say tình yêu được mô tả bằng những nét khoáng đạt của trời đất:<br /> “Đêm đã trải tấm khăn của tình yêu xuống rồi/ Hơi thở em cỏ đã ướp đầy hương/ Bầu vú em gió<br /> núi thổi mát rượi”. Nguyễn Quang Thiều không viết nhiều thơ về tình yêu. Và tình yêu trong thơ<br /> Nguyễn Quang Thiều thường khắc khoải hoài tiếc. Nhưng kí ức tình yêu bao giờ cũng được hình<br /> dung trong sự đan bện với tự nhiên. Có thể kể ra ở Sự mất ngủ của lửa nhiều câu thơ như thế:<br /> Sông Đáy ơi! chiều nay tôi trở lại<br /> Những cánh buồm cổ tích đã bay xa về một niềm tức tưởi<br /> Em đã mang đôi môi màu dâu chín sang đò một ngày sông<br /> vắng nước<br /> (Sông Đáy)<br /> Em quẫy trong tay ta như một con cá<br /> Rồi bỏ ta chạy vào lối ngõ không trăng<br /> Như cá thoát câu chạy rúc xuống bùn”<br /> (Mười một khúc cảm, VII)<br /> Em nằm nghiêng trong đêm<br /> Như con thuyền cô đơn nép mình bên bến cát”<br /> (Con thuyền)<br /> Vẻ đẹp, tính cách, số phận. . . tất cả không được miêu tả trực tiếp, nhưng tất cả được lộ hiện<br /> qua góc nhìn biểu trưng: người phụ nữ gắn với cỏ cây, sông nước chốn quê. Thiên nhiên trở thành<br /> một thứ ngôn từ kiến tạo thơ.<br /> Trở về với trí tuệ sinh thái phương Đông, nhà thơ thiết lập thế bình quyền trong tương quan<br /> giữa “tôi” và “cái khác”, giữa “người” và “vật”. Không gian cố hương trong thơ Nguyễn Quang<br /> Thiều là ấm áp tuổi thơ, là đắng đót ra đi, là đau đáu tìm về. Ở đó, tất cả không ngừng dịch chuyển<br /> theo vòng luân hồi sự sống, tất cả đều mang chứa linh hồn: linh hồn những chiếc tiểu sành, linh<br /> hồn lò gốm, linh hồn con chó nhỏ - linh hồn người, linh hồn vật, linh hồn cố hương. Cố hương trở<br /> thành huyền thoại, vừa cá thể, vừa phổ quát trong ánh sáng của tình yêu và của đức tin:<br /> Tôi hát, tôi hát bài ca về cố hương tôi<br /> Trong những chiếc tiểu sành đang xếp bên lò gốm<br /> Một mai đây tôi sẽ nằm trong đó<br /> Kiếp này tôi là người<br /> Kiếp sau phải là vật<br /> Tôi xin ở kiếp sau làm một con chó nhỏ<br /> Để canh giữ nỗi buồn – báu vật cố hương tôi.”<br /> (Bài hát về cố hương)<br /> <br /> 116<br /> <br />