Tác động của lũ bất thường đến canh tác lúa ở xã Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang

Journal of Science – 2015, Vol. 8 (4), 105 – 113<br /> <br /> Part D: Natural Sciences, Technology and Environment<br /> <br /> TÁC ĐỘNG CỦA LŨ BẤT THƯỜNG ĐẾN CANH TÁC LÚA Ở XÃ VĨNH PHƯỚC,<br /> HUYỆN TRI TÔN, TỈNH AN GIANG<br /> Võ Duy Thanh1, Hồ Thị Ngân1<br /> ThS. Trường Đại học An Giang<br /> <br /> 1<br /> <br /> Thông tin chung:<br /> Ngày nhận bài: 01/12/14<br /> Ngày nhận kết quả bình duyệt:<br /> 10/02/15<br /> Ngày chấp nhận đăng: 12/15<br /> Title:<br /> Impacts of abnormal floods on<br /> rice production in vinh phuoc<br /> commune, tri ton district, An<br /> Giang province.<br /> Từ khóa:<br /> Lũ bất thường, suy giảm phù sa,<br /> hiệu quả canh tác lúa, giải<br /> pháp thích ứng<br /> Keywords:<br /> Abnormal floods, decline in<br /> sediment, rice production<br /> efficiency, adaptive strategies<br /> <br /> ABSTRACT<br /> This research was carried out in Vinh Phuoc commune, Tri Ton district, An<br /> Giang province to evaluate the negative impacts of abnormal floods on the<br /> efficiency of rice production and to propose some recommendations to<br /> minimine their impacts in the future. This study combined qualitative method<br /> (Participating Rural Appraisal discussion and in-depth interviews) and<br /> quantitative analysis (interview 60 households to compare their production<br /> efficiency within 03 Winter-Spring rice crops corresponding to 03 different<br /> flooding levels).<br /> The result shows that abnormal floods changes seasonal crop calendars,<br /> increases pests and production expense due to losing alluvial. Rice<br /> productivity in the low flooding Winter-Spring crop are lower than that in the<br /> high flooding and medium flooding conditions. On the other hand, abnormal<br /> high floods might generate high risk on dyke system destruction and the severe<br /> damage on the Autumn-Winter rice crop. Despite various adaptations to<br /> mitigate the negative impacts of abnormal floods, most of them seem to be<br /> short-term cope purposes. In the long-term, local government should improve<br /> the infield irrigation systems to distribute sediment and wash off acid sulfate<br /> during flood seasons; to expend and multiply what farmers adapt well to<br /> abnormal floods within the community; to introduce and encourage farmers to<br /> use various biology solutions in the context of farmland losing sediment due to<br /> abnormal low flood.<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nghiên cứu này được thực hiện tại xã Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn, tỉnh An<br /> Giang nhằm đánh giá tác động của lũ bất thường đến hiệu quả canh tác lúa và<br /> đề xuất một số khuyến nghị nhằm giảm thiểu tác động của lũ bất thường trong<br /> tương lai. Phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa phân tích định tính (thảo luận<br /> nhóm PRA và phỏng vấn sâu người am hiểu) và định lượng (phỏng vấn 60 nông<br /> hộ, phân tích hiệu quả sản xuất của 03 vụ lúa Đông Xuân tương ứng với 03 mực<br /> nước lũ khác nhau).<br /> Kết quả cho thấy lũ bất thường gây xáo trộn lịch thời vụ, gia tăng dịch hại trên<br /> lúa, khi đất canh tác bị mất phù sa do lũ thấp dẫn đến chi phí sản xuất tăng.<br /> Năng suất lúa trong điều kiện lũ thấp hơn so với năng suất lúa trong điều kiện<br /> lũ cao và trung bình. Lũ lớn bất thường tạo ra nguy cơ vỡ đê cao và gây thiệt<br /> hại lúa Thu Đông. Hiện tại nông dân đã có một số giải pháp thích ứng, tuy<br /> nhiên hầu hết các giải pháp chỉ mang tính ứng phó và chưa thể hiện tính hiệu<br /> <br /> 105<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol. 8 (4), 105 – 113<br /> <br /> Part D: Natural Sciences, Technology and Environment<br /> <br /> quả một cách bền vững. Chiến lược dài hạn, địa phương cần đầu tư hoàn thiện<br /> hệ thống thủy lợi nội đồng nhằm cải thiện khả năng tháo rửa phèn và tiếp nhận<br /> phù sa trong mùa lũ; phổ biến và nhân rộng các giải pháp thích ứng tốt của<br /> nông dân trong cộng đồng; hướng dẫn và khuyến khích nông dân áp dụng các<br /> giải pháp sinh học trong điều kiện đất canh tác bị mất phù sa do lũ thấp.<br /> <br /> & Phạm Văn Lê, 2011). Bên cạnh đó, nhiều diện<br /> tích sản xuất lúa vụ 3 trong các tiểu vùng đê bao<br /> không chắc chắn của tỉnh An Giang cũng bị ảnh<br /> hưởng nghiêm trọng, nhiều địa phương đã phải<br /> huy động nguồn nhân lực và tài lực rất lớn để gia<br /> cố và bảo vệ các tuyến đê xung yếu trong suốt<br /> mùa lũ. Tổng chi phí cho hoạt động chống lũ năm<br /> 2011 khó có thể tính hết bằng tiền.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) là khu vực<br /> sản xuất nông nghiệp trọng điểm, là vựa lúa và<br /> thủy sản lớn nhất nước. Tuy nhiên, sự phát triển<br /> bền vững nền nông nghiệp ở ĐBSCL phụ thuộc<br /> rất lớn vào nguồn nước và điều kiện ngập lũ của<br /> sông Mêkong. Do vị trí địa lí nằm ở đầu nguồn<br /> của ĐBSCL nên vào mùa mưa hàng năm tỉnh An<br /> Giang đón nhận nguồn nước lũ từ thượng nguồn<br /> sông Mêkong đổ về và hình thành mùa nước nổi<br /> với khoảng 70% diện tích đất tự nhiên bị ngập lũ<br /> từ 1,0 ÷ 3,5 m. Lưu lượng đỉnh lũ tại An Giang<br /> trước khi tràn vào ĐBSCL trung bình khoảng<br /> 38.000 m3/s, có năm lên đến 70.000 m3/s. Tính<br /> trung bình mỗi năm mùa lũ mang từ 410 - 420 tỉ<br /> m3 nước cho ĐBSCL (Sở Nông nghiệp & PTNT<br /> An Giang, 2010).<br /> <br /> Từ đó nhận thấy rằng sự biến động bất thường<br /> của mực nước lũ đã và đang tác động rất lớn đến<br /> nông dân trồng lúa. Do là tỉnh đầu nguồn của<br /> ĐBSCL nên An Giang chính là nơi phải chịu<br /> thiệt hại nặng nề nhất. Điều này khiến cho tỉnh<br /> An Giang với hơn 60% dân cư sống dựa vào canh<br /> tác lúa, hàng năm sản xuất trên 4 triệu tấn lúa<br /> hàng hóa cho cả nước đang đứng trước một thách<br /> thức vô cùng to lớn về kinh tế, xã hội và môi<br /> trường, ảnh hưởng đến vấn đề an ninh lương thực<br /> quốc gia. Để ứng phó lâu dài với những thay đổi<br /> bất thường của mùa lũ, với những tác động tiêu<br /> cực đến hiệu quả canh tác lúa do lũ quá thấp hoặc<br /> sự gia tăng thiệt hại mùa màng do lũ quá cao,<br /> ngoài những nỗ lực về mặt công trình thuỷ lợi<br /> của ngành nông nghiệp, việc nghiên cứu những<br /> tác động cụ thể của lũ bất thường đến hoạt động<br /> canh tác lúa là hết sức cần thiết.<br /> <br /> Trong các năm liên tiếp từ năm 2009 đến 2012,<br /> mực nước lũ ở An Giang và ĐBSCL có những<br /> biến động trái ngược nhau, ngoài dự đoán của<br /> nông dân và các nhà chuyên môn. Năm 2010 đánh<br /> dấu mực nước lũ thấp nhất trong vòng nhiều năm<br /> qua. Hiện tượng lũ thấp không những làm suy<br /> giảm nguồn lợi thuỷ sản (Đặng Thị Thanh Quỳnh,<br /> 2011) mà còn gây ra những xáo trộn trong hoạt<br /> động canh tác lúa của nông dân. Đất canh tác bị<br /> mất phù sa làm chi phí đầu vào gia tăng trong khi<br /> năng suất lúa giảm dẫn đến hiệu quả canh tác lúa<br /> thấp.<br /> <br /> 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU<br /> Xác định những tác động bất lợi của lũ bất thường<br /> đến hoạt động canh tác lúa của nông dân trên địa<br /> bàn xã Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn, tỉnh An<br /> Giang.<br /> <br /> Ngược lại, lũ cao bất thường năm 2011 đã khiến<br /> cho nông dân hoàn toàn không chủ động trong<br /> việc ứng phó. Điển hình là sự cố vỡ đê hàng loạt<br /> trên địa bàn các huyện Tri Tôn, Tịnh Biên, Châu<br /> Thành, Châu Phú, Thoại Sơn và Châu Đốc trong<br /> mùa lũ 2011. Chỉ trong 20 ngày vào thời điểm<br /> đỉnh lũ, trên 4.000 ha lúa Thu Đông (TĐ) của tỉnh<br /> An Giang đã bị thiệt hại hoàn toàn (Đỗ Vũ Hùng<br /> <br /> 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa phân tích<br /> định tính và định lượng. Trong đó, phân tích<br /> định tính thông qua các cuộc thảo luận nhóm<br /> PRA - phương pháp đánh giá nông thôn có sự<br /> tham gia - với các công cụ cơ bản như: bản đồ tài<br /> 106<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol. 8 (4), 105 – 113<br /> <br /> Part D: Natural Sciences, Technology and Environment<br /> <br /> nguyên, lát cắt thời gian, lịch thời vụ, giản đồ<br /> Venn; phỏng vấn sâu cán bộ (5 cuộc); phỏng vấn<br /> sâu nông dân am hiểu (8 cuộc); và quan sát thực<br /> địa.<br /> <br /> 1,0 m), lũ trung bình năm 2009 (tương ứng mực<br /> nước lũ từ 2,0 - 2,5 m), lũ cao bất thường năm<br /> 2011 (tương ứng mực nước lũ trên 2,5 m).<br /> Phương pháp xử lý số liệu: Tổng hợp thành<br /> bảng, biểu đồ, đồ thị và hộp thông tin bằng<br /> Microsoft Word và Excel. Nghiên cứu này được<br /> thực hiện từ tháng 12/2011 đến 12/2012.<br /> <br /> Phân tích định lượng thông qua số liệu thứ cấp<br /> và số liệu khảo sát 60 nông hộ sản xuất lúa tại xã<br /> Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang bằng<br /> bảng câu hỏi. Nghiên cứu này không phân nhóm<br /> các đối tượng hộ khác nhau để khảo sát do hầu<br /> hết nông hộ có điều kiện sản xuất tương đồng<br /> nhau như điều kiện đất đai, hệ thống thuỷ lơi,<br /> mức độ ngập lũ,… và phần lớn nông hộ có diện<br /> tích đất canh tác lúa trên 1.0 ha/hộ. Mẫu phỏng<br /> vấn được chọn phân bố đều trên tất cả các ấp của<br /> xã Vĩnh Phước, loại trừ các nông hộ sản xuất 3<br /> vụ lúa trong các khu vực đê bao.<br /> <br /> 4. KẾT QUẢ THẢO LUẬN<br /> 4.1 Lũ bất thường làm xáo trộn lịch thời vụ<br /> Theo chuỗi số liệu từ Sở Nông nghiệp & PTNT<br /> tỉnh An Giang (2011), trong khoảng thời gian từ<br /> năm 2000 đến năm 2011 tỉnh An Giang đã xuất<br /> hiện 4 trận lũ lớn. Sau trận lũ lịch sử năm 2000 thì<br /> liên tiếp sau 2 năm đó và năm 2011 xuất hiện lũ<br /> lớn với đỉnh lũ tương đương năm 2000 (mức đo<br /> trên 4,5 m tại trạm Tân Châu). Tuy nhiên, trong 4<br /> năm tiếp theo (2003 - 2009) xuất hiện lũ trung<br /> bình với đỉnh lũ dao động từ 4,0 – 4,5 m và năm<br /> 2010 xuất hiện lũ thấp với đỉnh lũ tại trạm Tân<br /> Châu dưới 4,0 m (IUCN Việt Nam, 2010). Diễn<br /> biến bất thường của mực nước lũ trên địa bàn tỉnh<br /> An Giang được thể hiện qua Hình 1.<br /> <br /> Khảo sát thu thập số liệu sản xuất lúa trong 03<br /> vụ Đông Xuân (ĐX) liên tiếp tương ứng với 03<br /> mức lũ khác nhau (dựa trên phân loại lũ của<br /> nông dân) trên cùng các chỉ tiêu nghiên cứu.<br /> Nông dân địa phương phân loại lũ dựa vào mực<br /> nước trên đồng vào thời điểm đỉnh lũ: lũ thấp bất<br /> thường năm 2010 (tương ứng mực nước lũ dưới<br /> <br /> Hình 1. Đỉnh lũ vào tháng 09 tỉnh An Giang từ năm 2000 - 2011<br /> (Nguồn: Đỗ Vũ Hùng & Phạm Văn Lê, 2000 - 2011)<br /> <br /> 107<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol. 8 (4), 105 – 113<br /> <br /> Part D: Natural Sciences, Technology and Environment<br /> <br /> Thời vụ sản xuất vụ lúa ĐX bắt đầu ngay khi lũ<br /> rút, thông thường nông dân xuống giống vào đầu<br /> tháng 11 và thu hoạch vào giữa tháng 2 dương<br /> lịch. Sau khi thu hoạch lúa ĐX nông dân cày phơi<br /> đất khoảng nửa tháng rồi tiến hành xuống giống<br /> vụ Hè Thu (HT) và thu hoạch vào khoảng giữa<br /> tháng 6. Sau đó nông dân tiến hành cày ải phơi đất<br /> trống trước khi đón nước lũ lên đồng. Nước lũ<br /> ngập đồng từ 3 - 4 tháng là khoảng thời gian đất<br /> canh tác nghỉ ngơi và tiếp nhận phù sa. Trong thời<br /> gian này, nông dân nghỉ ngơi, chuẩn bị nông cụ<br /> cho vụ lúa tiếp theo.<br /> <br /> lũ thấp và thời gian ngập lũ ngắn ngày đã hạn chế<br /> khả năng phát triển bình thường của cây lúa mùa<br /> nổi, năng suất lúa thấp. Một số diện tích lúa mùa<br /> nổi mất trắng do lúa không trổ bông. Dịch chuột<br /> và sâu rầy gây thiệt hại nặng. Lớp rơm rạ từ cây<br /> lúa mùa nổi không đủ để nông dân trồng rau màu<br /> trên nền đất lúa ngay sau khi lũ rút (Phỏng vấn<br /> ông Tôn Long Ràng, Phó Chủ tịch Hội Nông dân<br /> Vĩnh Phước, ngày 11 tháng 09, 2012).<br /> 4.2 Lũ thấp bất thường làm gia tăng chi phí<br /> các yếu tố đầu vào<br /> 4.2.1 Gia tăng chi phí làm đất<br /> <br /> Lịch thời vụ năm lũ cao bất thường (năm 2011) có<br /> nhiều điểm tương đồng với năm lũ trung bình<br /> (năm 2009). Điểm khác biệt là mùa lũ năm 2011<br /> kéo dài hơn khoảng 10 ngày so với năm lũ trung<br /> bình và mực nước trên đồng sâu từ 3,0 - 3,5 m<br /> (cao hơn khoảng 1,0 m so với năm lũ trung bình).<br /> Lịch xuống giống vụ lúa ĐX 2011 - 2012 trễ hơn<br /> khoảng 1 tuần so với lịch thời vụ hàng năm. Tuy<br /> nhiên, lũ thấp bất thường năm 2010 đã làm dịch<br /> chuyển lịch thời vụ, gây một số ảnh hưởng bất lợi<br /> trong hoạt động canh tác lúa của nông dân. Cụ<br /> thể, nước lũ lên đồng trễ hơn khoảng 30 ngày so<br /> với năm 2009, thời gian ngập lũ chỉ kéo dài 45<br /> ngày, với mực nước lũ thấp (dao động từ 0,3 - 0,6<br /> m), một số nơi nước lũ không lên đồng. Nước lũ<br /> rút sớm nên nông dân tiến hành sạ lúa ĐX sớm<br /> hơn 01 tháng. Tuy nhiên, vào thời điểm xuống<br /> giống đang lúc mưa liên tục, nước lũ ngập ruộng<br /> trở lại đã gây thiệt hại trên 50% diện tích xuống<br /> giống vụ lúa ĐX tại xã Vĩnh Phước.<br /> <br /> Theo kết quả thảo luận nhóm, nông dân cho rằng<br /> chi phí vệ sinh đồng ruộng và chi phí cày xới<br /> trong vụ ĐX năm lũ thấp tăng gần gấp đôi so với<br /> vụ ĐX của những năm lũ lớn và trung bình. Đối<br /> với năm lũ lớn, đất canh tác phủ một lớp dày phù<br /> sa, đất mềm và xốp, rơm rạ đã bị phân hủy sau khi<br /> nước lũ rút. Khâu chuẩn bị đất đơn giản hơn, nông<br /> dân chỉ cần cày đất một lần để vùi rơm rạ, sau đó<br /> trục chạc thêm 1 lần nữa (nông dân gọi là 1 tác) là<br /> có thể tiến hành gieo sạ. Riêng đối với những khu<br /> vực đất lung trũng, phù sa nhiều thì nông dân<br /> không cần cày xới, chỉ cần làm phẳng mặt ruộng<br /> là có thể xuống giống. Tuy nhiên, đối với năm lũ<br /> thấp thì sau khi nông dân cày xới đất xong phải<br /> trục chạc thêm từ 2 đến 3 tác để diệt cỏ và vùi<br /> rơm rạ mới tiến hành gieo sạ. Kết quả phỏng vấn<br /> nông hộ cũng cho kết quả tương tự, số lần làm đất<br /> vụ lúa ĐX 2010 - 2011 (năm lũ thấp) so với vụ<br /> ĐX 2009 - 2010 (năm lũ trung bình) và ĐX 2011<br /> - 2012 (năm lũ lớn) tăng trung bình 2,5 lần, với<br /> chi phí làm đất tăng từ 797.000 đồng/ha lên<br /> 1.249.000 đồng/ha, tăng khoảng 35%.<br /> <br /> Theo ông Tôn Long Ràng, lũ thấp bất thường<br /> cũng đã tác động tiêu cực đến mô hình canh tác<br /> lúa mùa nổi - rau màu tại địa phương. Mực nước<br /> <br /> 108<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol. 8 (4), 105 – 113<br /> <br /> Part D: Natural Sciences, Technology and Environment<br /> <br /> Hình 2. Ý kiến nông dân về tác động của lũ thấp đến canh tác lúa<br /> (Nguồn: Phỏng vấn nông hộ, 2012)<br /> <br /> lũ thấp) để nâng hiệu quả hạ phèn trong đất. Tổng<br /> lượng phân bón hoá học được sử dụng/ha tăng<br /> bình quân 50% trong điều kiện lũ thấp bất thường<br /> so với năm lũ bình thường.<br /> <br /> 4.2.2 Gia tăng lượng phân bón hóa học<br /> Theo kết quả điều tra nông hộ, nông dân có xu<br /> hướng sử dụng phân hoá học trong vụ ĐX tương<br /> ứng với năm lũ thấp cao hơn so với năm lũ trung<br /> bình. Trong đó tăng nhiều nhất là lượng phân Lân<br /> và phân Urê. Cụ thể, trong vụ ĐX 2010 - 2011<br /> tổng lượng phân Urê được sử dụng trung bình là<br /> 185 kg/ha, tăng 30 kg/ha so với vụ ĐX 2009 2010. Nông dân cũng gia tăng lượng phân Lân từ<br /> 230 kg/ha (năm lũ trung bình) lên 460 kg/ha (năm<br /> <br /> Ngoài ra, vụ lúa HT cũng bị ảnh hưởng do đất<br /> canh tác thường xuyên bị thiếu nước, nông dân<br /> thường sử dụng nguồn nước bị nhiễm phèn từ các<br /> kênh rạch bơm tưới cho ruộng lúa nên lượng phân<br /> Lân được sử dụng để hạ lí phèn cũng tăng lên<br /> giống như vụ lúa ĐX.<br /> <br /> Bảng 1. So sánh lượng phân sử dụng tương ứng với từng mực nước lũ<br /> Loại phân<br /> <br /> ĐX 2009 - 2010<br /> (Lũ trung bình)<br /> <br /> ĐVT: kg/ha<br /> <br /> ĐX 2010 - 2011<br /> (Lũ thấp bất thường)<br /> <br /> ĐX 2011 - 2012<br /> (Lũ cao bất thường)<br /> <br /> Lân<br /> <br /> 230<br /> <br /> 460<br /> <br /> 138<br /> <br /> Kali<br /> <br /> 80<br /> <br /> 89<br /> <br /> 86<br /> <br /> Urê<br /> <br /> 185<br /> <br /> 215<br /> <br /> 202<br /> <br /> NPK<br /> <br /> 116<br /> <br /> 142<br /> <br /> 124<br /> <br /> DAP<br /> <br /> 80<br /> <br /> 102<br /> <br /> 97<br /> <br /> 500<br /> <br /> 750<br /> <br /> 647<br /> <br /> Tổng lượng phân<br /> <br /> (Nguồn: Phỏng vấn nông hộ, 2012)<br /> <br /> Kết quả thống kê cho thấy có sự gia tăng đáng kể<br /> lượng phân bón được sử dụng trong vụ lúa ĐX<br /> vào năm lũ thấp (đất bị mất phù sa) so với vụ ĐX<br /> trong 2 năm lũ cao và trung bình, phù hợp với kết<br /> <br /> quả nghiên cứu của Dương Văn Nhã (2006) ở các<br /> tiểu vùng đê bao triệt để 2 năm và 4 năm (điều<br /> kiện không ngập lũ) của huyện Chợ Mới, tỉnh An<br /> Giang.<br /> 109<br /> <br />