intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Tạp chí Xưa và Nay: Số 471/2016

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST
Báo xấu
13
lượt xem 4
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạp chí Xưa và Nay: Số 471/2016 tổng hợp các bài viết: Chủ tịch Hồ Chí Minh; Phái bộ đầu tiên của Hoa Kỳ đến nước ta; Trường Viễn Đông Bác cổ Pháp; Truyền thống văn hóa tiêu biểu của người Việt cổ; Di tích Phan Thanh Liêm ở Huế; Nguyễn Duy Hiệu với việc xây dựng Tân tỉnh;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết tạp chí.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tạp chí Xưa và Nay: Số 471/2016

  1. Số 380 (5 - 2011) NĂM THỨ MƯỜI TÁM Số 471868 ISSN (5 -- 331X 2016) NĂM THỨ HAI MƯƠI BA Chủ ISSN nhiệm 868 - 331X PHẠM MAI HÙNG Tổng biên tập Chủ nhiệm DƯƠNG TRUNG QUỐC PHẠM MAI HÙNG Phó Tổng biên tập Tổng biên tập ĐÀO HÙNG - NGUYỄN HẠNH DƯƠNG TRUNG QUỐC Thư ký Tòa soạn Phó ĐÀOTổngTHẾ biên ĐỨCtập NGUYỄN HẠNH Trưởng cơ quan đại diện phía Nam NGUYỄN THÁI NHÂN THỊHÒAHẬU Trưởng cơ quan đại Trị sựdiện phía Nam LÊ HỒNG LIÊM Ảnh bìa 1: Tranh của TRẦN HỒNG ĐỨC HộiTrình đồng biên bày tập họa sĩ Tú Duyên TRẦN ChủHỒNG tịch HĐ KỲ GS. Giấy NGND. phépPHAN HUY LÊ xuất bản Chuã tõch Höì Chñ Minh... ....................................................5 363/GPXBPhó Bộ chủ VHTTtịch ngày HĐ 8-3-1994 LÏ CÛÚÂNG DƯƠNGTòa TRUNG soạn QUỐC Phaái böå àêìu tiïn cuãa Hoa Kyâ àïën nûúác ta............................9 216 Trần và các uỷKhải, Quang viên Hà Nội L. SOGNY GSTSKH. ĐT: 38256588 VŨ MINH - Tài khoản GIANG số: 030.01.01.000781.9 Nguyïîn AÁi Quöëc & àaåo Tin laânh.........................................13 NgânGSTS. hàng NGUYỄN Thương mạiQUANGCổ phầnNGỌC Hàng hải ÀÖÎ QUANG HÛNG PGSTS. ChiPHAN nhánh HàXUÂN Nội BIÊN PGSTS. NGUYỄN VĂNNamNHẬT Trûúâng Viïîn Àöng Baác cöí Phaáp... ..................................18 Cơ quan đại diện phía PGSTS. 181 TỐNG Đề Thám TRUNG - Q.1 TÍN - TP.HCM ĐT: 38385117 PGSTS. TRẦN ĐỨC - 38385126 CƯỜNG Truyïìn thöëng vùn hoáa biïín cuãa ngûúâi Viïåt cöí... ..............19 Email: GSTS. xuanay@yahoo.com NGUYỄN VĂN KIM NGUYÏÎN VÙN KIM Tài khoản số: TS.1600.311.000.483 LÊ HỒNG LIÊMNgân hàng Di tñch Phan Thanh Liïm úã Huïë........................................22 Nông nghiệp & NGUYỄN TS. Phát triển Nông THỊ HẬUthôn Việt Nam LÏ VÙN THI Chi nhánh Trình Sài bàyGòn Nguyïîn Duy Hiïåu vúái viïåc xêy dûång Tên tónh... ...........25 In tại Công ty in BáoHỒNG TRẦN Nhân KỲ Dân TP.HCM MAI HÖÌNG LÊM Tổng Giấy phát phép hành xuất bản Trao àöíi xung quanh nhên vêåt lõch sûã Trêìn Cao Vên .......27 363/GPXBCôngBộtyVHTT Trường Phát ngày 8-3-1994 NGUYÏÎN VÙN GIAÁC – TRÊÌN MINH ÀÛÁC 179 Lý Chính Thắng, TòaP.9, soạnQ.3, ĐT: 39351751 Ngoån cúâ bêët khuêët àaä àûúåc keáo lïn úã phuã Tam Kyâ... .........39 216Phát Trầnhành Quangnước Khải,ngoài Hà Nội Công ty XUNHASABA - 25A - B ĐT: 38256588 - Tài khoản số: 030.01.01.000781.9 TRÊÌN VIÏËT NGAÅC Nguyễn Email:Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM tapchixuanay@gmail.com Àaân Xaä Tùæc triïìu Nguyïîn..................................................41 ĐT: Ngân 38241320 - 38292900 hàng Thương - Fax: mại Cổ phần84.38.8241321 Hàng hải BUÂI THÕ MAI Chi nhánh Hà Nội Sûå du nhêåp cuãa Ki tö giaáo... ..............................................44 Cơ quan đại diện phía Nam Giá: 8.000đ MAI THÕ HUYÏÌN 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM Cöåt cúâ Nam Àõnh................................................................48 ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 BUÂI VÙN HUYÂNH Email: xuanay@yahoo.com ... baâi Vùn tïë Chêu Vùn Tiïëp.................................................51 Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng NGUYÏÎN KHUÏ – CAO TÛÅ TÛÅ THANH Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam Tñn ngûúäng Baâ Phûúâng Chaâo úã Quaãng Nam... ................53 Chi nhánh Sài Gòn TRÊÌN ÀÒNH HÙÇNG – LÏ ÀÒNH HUÂNG In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM Tổng phát hành Dêëu tñch àïìn àö úã tónh Bùæc Ninh... .....................................56 Công ty Trường Phát CAO THÕ THÚM QUANG 179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 Xêy Chêìu trong lïî Kyâ yïn úã miïìn Nam.............................58 Phát hành nước ngoài VÔNH THÖNG Công ty XUNHASABA - 25A - B Möåt söë ngöi möå cöí tiïu biïíu úã thaânh phöë Höì Chñ Minh......62 Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM HAÃI ÀÛÚÂNG ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 Thaânh cöí Laång Sún.............................................................65 THÚM QUANG Giá: 20.000 đ Nhinh Chûä hay Ninh Chûã..................................................66 NGUYÏÎN THÕ THU THUÃY SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 3
  2. N gaây 25-7-2013, sau buöíi höåi àaâm VIỆT NAM thên mêåt vúái Chuã tõch nûúác Trûúng Năm ngàn năm văn hiến Têën Sang, Töíng thöëng Myä Obama vui mûâng trao àöíi vúái caác nhaâ baáo quöëc tïë thöng tin thuá võ: L à tên gọi "Taåi cuöåc höåi àaâm, ngaâi một tấm Trûúng Têën Sang coá trao tranh vẽ cho töi möåt bûác thû cuãa do họa sĩ Tú Chuã tõch Höì Chñ Minh Duyên thể hiện gûãi Töíng thöëng Truman. những ý tưởng Trong thû Chuã tõch Höì của Nhà văn Chñ Minh coá noái rùçng Öng hóa Lê Văn Siêu quan têm túái sûå húåp taác nhằm thể hiện vúái Myä. Ngaâi Trûúng Têën nền Văn hiến Sang thò noái: "67 nùm röìi của Dân tộc dưới maâ chûa thêëy nhiïìu tiïën dạng một gốc cây böå". Töíng thöëng Obama cành lá sum suê tûúi cûúâi khi noái laåi cêu và gốc rễ vạm noái àêìy yá nghôa naây. vỡ bám sâu vào Ngay sau àoá, Chuã tõch lòng đất. Những Trûúng Têën Sang vui veã chú thích nhỏ li tuyïn böë vúái caác nhaâ baáo: ti thể hiện quan "Àaä àïën luác hai nûúác cêìn điểm của tác giả xaác lêåp khuön khöí quan về những yếu tố hïå àöëi taác toaân diïån laâm cấu thành và mối cú súã cho sûå phaát huy liên hệ hữu cơ đã maånh meä trïn caác lônh tạo nên những vûåc..." (Baáo Thanh Niïn, sắc thái của văn hóa Việt Nam. Một thời tấm tranh này được in với 26-7-2013). khổ lớn để làm tài liệu trong nhà trường và quảng bá ngoài xã hội. Nhòn laåi lõch sûã, Khuôn khổ tờ tạp chí quá nhỏ để bạn đọc có thể tiếp thu được khöng phaãi möåt maâ liïn những nội dung chi tiết cũng là những thông điệp của các tác giả tuåc nhiïìu thû cuãa Chuã khi liệt kê những luồng tư tưởng của văn minh nhân loại như Phật tõch Höì Chñ Minh àaä gûãi giáo, Nho giáo hay Thiên Chúa giáo cũng như những nhân tố bản àïën Töíng thöëng, laänh àaåo địa trong nền văn minh lúa nước, kết cấu nông thôn, hệ thống các cao cêëp, sô quan tònh baáo, giá trị văn hóa như ngôn ngữ, truyền thuyết, cổ tích dân gian... để caác töí chûác àoaân thïí vaâ vươn lên khỏi mặt đất là những thành quả của văn hóa với các tác nhên dên Myä thïí nguyïån phẩm, các tên tuổi, các sự kiện lịch sử... vun đắp cho nền Văn hiến ûúác voång thiïët lêåp quan của quốc gia vươn lên không ngừng như những lá cành sum suê, hïå àöëi taác toaân diïån, haâm lan tỏa ... suác dûå baáo tiïn tri, traãi Đương nhiên, vì tác phẩm này được biên vẽ vào đầu thập kỷ qua nhûäng bûúác thùng 50 của thế kỷ trước nên nhận thức của các tác giả chỉ dừng ở thời trêìm haâng chuåc nùm điểm lịch sử ấy... Điều đáng nói là, giờ đây khi xem lại bức hình trong möëi quan hïå hai này vẫn có cảm xúc tự hào về nền Văn hiến dân tộc qua một cách nûúác Viïåt Nam – Hoa Kyâ. thể hiện rất sinh động mà lâu nay chúng ta không biết phát huy. Haâng loaåt höìi kyá, baâi Thiếu tính sáng tạo trong việc trình bày và đặc biệt là truyền thụ viïët, chuyïn àïì nghiïn những cảm xúc lịch sử, chứ không chỉ thuần túy là những tri thức cûáu vïì Höì Chñ Minh, caác cậy vào trí nhớ, là một hạn chế của giới sử học và giảng dạy sử học laänh tuå cao cêëp, tûúáng ngày nay. lônh quên àöåi, nhên sô trñ Hình ảnh đăng trên bìa số tạp chí này chỉ như một gợi ý, một thûác trong vaâ ngoaâi nûúác lời nhắc nhủ. nhû Lï Duêín, Trûúâng Chinh, Phaåm Vùn Àöìng, Xưa&Nay Voä Nguyïn Giaáp, Huyânh Thuác Khaáng, Phan Anh, 4 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  3. TƯ LIỆU Chủ tịch Hồ Chí Minh tiên tri mối quan hệ VIỆT NAM - HOA KỲ Lê Cường Hoaâng Quöëc Viïåt, Phuâng Thïë vúái loâng thiïån caãm "... Chñnh haånh phuác cuãa caác quöëc gia nhoã Taâi... baây toã loâng thaânh kñnh, úã nûúác öng (Myä) chuáng töi coá beá trong tû tûúãng vaâ haânh àöång thaán phuåc khaã nùng tiïn tri nhiïìu thaânh cöng hún. Coân úã cuãa Töíng thöëng Myä, Höì Chñ thiïn taâi "Baác Höì àaä dûå àoaán", chöî khaác, úã àêu chuáng töi cuäng Minh vûúåt moåi khoá khùn vêët "tiïn lûúång", "tiïn àoaán", "tiïn gùåp khoá khùn..." (Sàd, têåp 1, vaã, àûúâng saá xa xöi, gian khöí tri", "sêëm truyïìn"... Nhiïìu sûå tr.474). tòm àïën vúái àaåi baãn doanh Böå kiïån lúán cuãa Caách maång Viïåt Nhûäng nùm 1940, vêën àïì Tû lïånh Quên àöåi Myä àoáng úã Nam àaä aãnh hûúãng sêu röång Àöng Dûúng khöng thïí taách rúâi Cön Minh, Trung Quöëc. Khöng àïën àúâi söëng xaä höåi loaâi ngûúâi trong nhêån thûác, quan hïå tranh may trïn àûúâng ài Ngûúâi bõ vaâ haâng loaåt tiïn tri àoá, coá tiïn giaânh aãnh hûúãng giûäa caác nûúác chñnh quyïìn Tûúãng Giúái Thaåch tri möëi quan hïå húåp taác toaân lúán, hiïíu àûúåc chïë àöå cai trõ haâ bùæt giam vaâ giaãi ài gêìn 30 nhaâ diïån Viïåt Nam – Hoa Kyâ trong khùæc, boác löåt cuãa ngûúâi Phaáp, tuâ úã tónh Quaãng Têy. tû duy, trang viïët, lúâi noái cuãa Töíng thöëng Myä F.D. Roosevelt Ra khoãi tuâ, chùèng chúâ àúåi Ngûúâi. phï phaán: "Ngûúâi Phaáp àaä cai lêu, Höì Chñ Minh möåt lêìn nûäa Nùm 1919, thay mùåt Höåi trõ Viïåt Nam gêìn 100 nùm vaâ tòm moåi caách vûúåt hún nghòn ngûúâi An Nam yïu nûúác, dên chuáng coân khöí súã hún caã cêy söë àûúâng xa heo huát, cûåc Nguyïîn AÁi Quöëc gûãi àïën Töíng luác ban àêìu khi hoå múái túái...". khöí, gian nan tòm àïën Böå Tû thöëng Myä tham dûå Höåi nghõ Ngaây 24-7-1941, tiïëp àaåi lïånh Quên àöåi Myä. Trong höìi kyá Versailles – baãn yïu saách, khao sûá Nhêåt Baãn, Töíng thöëng F.D. Ngûúâi cêån vïå, Thûúång Tûúáng khaát àöåc lêåp, hoâa bònh vaâ àoâi Roosevelt yïu cêìu: "... Phaãi Phuâng Thïë Taâi viïët: "Muåc àñch quyïìn söëng cho dên töåc Viïåt trung lêåp hoáa Àöng Dûúng chuyïën ài naây laâ gùåp Böå tû lïånh Nam: "Tin tûúãng úã àöå lûúång bùçng möåt hiïåp ûúác cuãa têët caã quên àöìng minh àang àoáng úã cao caã cuãa Ngaâi, chuáng töi àûúåc caác nûúác quan têm (trûâ Phaáp)". Cön Minh àïí baân viïåc húåp taác... vinh dûå Ngaâi uãng höå baãn yïu Taåi nhiïìu höåi nghõ úã Cairo, Te- Baác coá mang theo möåt phi cöng saách naây trûúác nhûäng ngûúâi heran, Yalta... Öng luön àïì ra Myä tïn laâ Sö (Shaw) vúái muåc coá thêím quyïìn. Xin Ngaâi vui phûúng aán phaãi chêëm dûát chïë àñch "laâm quaâ” cho viïn tûúáng loâng nhêån lêëy sûå biïíu thõ loâng àöå thuöåc àõa, úã Àöng Dûúng cêìn Sï-nö tû lïånh khöng quên Myä... tön kñnh sêu sùæc cuãa chuáng thiïët lêåp "Chïë àöå uãy trõ thay hún 1.000 cêy söë tûâ Pùæc Boá àïën töi..." (Höì Chñ Minh Toaân têåp, cho viïåc àïí Phaáp lêåp laåi chñnh Cön Minh, thuá thêåt khöng thïí Nxb. Chñnh trõ Quöëc Gia, têåp 1, quyïìn". Trong cuöën Höìi kyá tûúãng tûúång nöíi ...chên Baác tr.437). chiïën tranh, Töíng thöëng Phaáp caâng ngaây caâng àau, hai baân Thêåt àaáng tiïëc, baãn yïu saách Ch. de Gaulle xaác nhêån: "Àöëi chên phöìng röåp lïn...". cuãa Ngûúâi khöng àûúåc àaáp laåi vúái chêu AÁ vaâ nhûäng thõ trûúâng Ngaây 29-3, Höì Chñ Minh thoãa àaáng. cuãa noá, theo kïë hoaåch cuãa Myä, gùp tûúáng Myä Sennön. Trung Sau bao nhiïu nùm bön ba ngûúâi ta dûå àõnh àùåt úã àoá dêëu uáy Charles Fenn thuêåt laåi: hoaåt àöång úã nhiïìu nûúác, khi chêëm hïët cho caác àïë quöëc". "Tûúáng Sennön noái vúái öng Höì phoáng viïn Myä hoãi vïì àiïìu kiïån Thaáng 8-1942, hiïíu nhûäng rùçng tûúáng quên rêët biïët ún vïì hoaân caãnh tham gia caách maång giaá trõ nhên àaåo, nhên vùn àöëi viïåc cûáu ngûúâi phi cöng. Öng úã caác nûúác, Nguyïîn AÁi Quöëc vúái quyïìn söëng, quyïìn mûu cêìu Höì noái öng seä rêët vui loâng giuáp SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 5
  4. àúä ngûúâi Myä, àùåc biïåt laâ tûúáng Sennön laâ ngûúâi maâ öng rêët ngûúäng möå". Thûåc hiïån lúâi hûáa, àûúåc pheáp cuãa Töíng thöëng F.D. Roosevelt, àöåi cöng taác "Con nai" cuãa Cuåc Tònh baáo Chiïën lûúåc Hoa Kyâ do thiïëu taá Thomas chó huy nhaãy duâ xuöëng laâng Kim Long, chiïën khu Tên Traâo cuâng möåt söë vuä khñ, àaån dûúåc, khñ taâi thöng tin liïn laåc, thuöëc men... sau àoá coân nhiïìu chuyïën maáy bay, thaã hún chuåc têën vuä khñ, àaån dûúåc "söë vuä khñ êëy coá taác duång thiïët thûåc trong luác quên àöåi chñnh quy cuãa ta vûâa múái thaânh lêåp". Baáo Viïåt Nam àöåc lêåp söë 108, thaáng 7-1945, Ngûúâi cho in 8 khuön hònh veä, vúái lúâi chó dêîn cûáu phi cöng Myä, phña trïn coá in hai laá cúâ Viïåt Nam vaâ Myä, keâm theo cêu thú dïî nhúá "Quên àöåi Myä laâ baån ta - cûáu phi cöng Myä múái laâ Viïåt Minh". Cöng taác vêån àöång tuyïn truyïìn àún giaãn, thêím thêëu àïën nhên dên vaâ quên àöåi, chuáng ta àaä cûáu àûúåc 17 phi cöng, trao traã cho caác baån Myä. Thaáng 8-1945, theo chó thõ cuãa Höì Chñ Minh, chuáng ta kõp thúâi tuyïín choån 200 chiïën sô coá Tûúáng Àaâm Quang Trung, chöëng thûåc dên nhû Roosevelt sûác khoeã, trònh àöå àïí àûúåc sô nguyïn chó huy böå àöåi Viïåt trûúác àêy àêu". quan quên àöåi Myä huêën luyïån Myä kïí laåi: "Thomas àûúåc dêîn Thiïëu taá tònh baáo chiïën lûúåc sûã duång caác loaåi suáng, vuä khñ lïn chaâo Baác Höì... Thomas Hoa Kyâ L.A. Patti, ngûúâi àûúåc vaâ giaãng baâi vïì chiïën thuêåt taác huêën luyïån cho anh em àún võ Chuã tõch Höì Chñ Minh múâi chiïën. Baãn thên Ngûúâi daânh sûã duång caác loåai suáng... Caách tham dûå ngaây lïî troång àaåi cuãa thúâi gian quyá baáu cuâng luyïån maång phaát triïín döìn dêåp cûåc dên töåc Viïåt Nam, ngaây Tuyïn têåp neám lûåu àaån, bùæn suáng... kò khêín trûúng. Chuáng töi àûúåc ngön Àöåc lêåp khai sinh Nhaâ Vúái buát danh Trêìn Dên lïånh tiïën vïì Thaái Nguyïn... nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång Tiïn, Ngûúâi viïët: "Thiïëu taá àoaân quên giaãi phoáng keâm theo hoâa 2-9-1945, sau bao nùm trùn Thomas... giaãng baâi quên sûå caái danh hiïåu Böå àöåi Viïåt - Myä trúã suy tû, öng viïët cuöën höìi kyá cho caác thanh niïn Viïåt Minh... àaä trúã vïì Thuã àö Haâ Nöåi trong Taåi sao Viïåt Nam vúái têëm loâng Ngûúâi Myä vaâ ngûúâi Viïåt Nam böëi caãnh nhû thïë" . trên troång, êën tûúång sêu sùæc àöëi trúã thaânh nhûäng àöi baån thên Töíng thöëng F.D. Roosevelt vúái laänh àaåo vaâ nhên dên Viïåt thiïët, hoå chung söëng vúái nhau qua àúâi, ngûúâi kïë nhiïåm laâ Nam: "Töi khöng bao giúâ boã ...". Hún nûäa, khi Töíng thöëng Töíng thöëng Truman coá chñnh khöng ghi nhûäng lúâi Giaáp noái, Myä F.D. Roosevelt qua àúâi, saách khaác hùèn, öng ra lïånh giaãi nhûng saáng ngaây höm sau, baáo Trêìn Dên Tiïn viïët: "Cuå Höì taán töí chûác Cuåc Tònh baáo Chiïën chñ Haâ Nöåi laåi àùng tin Giaáp àaä Chñ Minh noái rùçng cuå rêët khêm lûúåc vaâ ruát toaân böå nhên viïn phaát biïíu: 'Myä àaä goáp phêìn lúán phuåc vaâ tön kñnh Töíng thöëng tònh baáo quên àöåi ra khoãi Àöng cho sûå nghiïåp giaãi phoáng cuãa Myä... Töíng thöëng laâ ngûúâi baån Dûúng. Biïët àûúåc tònh hònh bêët Viïåt Nam vaâ àaä cuâng vúái nhên vô àaåi cuãa caác dên töåc bõ aáp lúåi àöëi vúái sûå nghiïåp caách maång dên Viïåt Nam àêëu tranh chöëng bûác...". ("Nhûäng ngûúâi khaách Viïåt Nam, Höì Chñ Minh noái vúái phaát xñt Nhêåt...'. cuãa cuå Höì", Baáo Nhên dên Chuã Böå trûúãng Hoaâng Minh Giaám: Ngaây 7-12-1946, tònh hònh nhêåt, 20-5-1990). "Anh naây (Truman) khöng ngaây caâng cùng thùèng trong 6 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  5. Chủ tịch dên Myä vô àaåi seä luön uãng dên töåc nhoã yïëu" (Sàd, têåp Hồ Chí höå chuáng töi... Töi tröng 4, tr.129). Minh, chúâ coá ngaây haånh phuác Diïîn trònh lõch sûã haâng Đại àûúåc gùåp öng vaâ nhûäng chuåc nùm sau cuãa xaä höåi tướng Võ ngûúâi baån Myä cuãa chuáng ta loaâi ngûúâi àaä chûáng minh Nguyên úã Àöng Dûúng hay trïn àêët nhêån àõnh saáng suöët cuãa Giáp Myä..." (Sàd, têåp 3, tr.550). Höì Chñ Minh vúái vai troâ chụp ảnh Thêåt àuáng nhû lúâi tiïn nguyïn thuã quöëc gia, súám cùng tri: "quan hïå giûäa öng vaâ xaác quyïët: "Nûúác Myä, möåt biệt đội chuáng töi seä khoá khùn nûúác dên chuã bao giúâ cuäng Con Nai hún...". Caái "khoá khùn" àoá bïnh vûåc sûå tûå do, àöåc lêåp tháng àaä diïîn ra thêåt àêîm maáu, cho caác dên töåc nhoã yïëu", 8-1945. dai dùèng, khöëc liïåt cho caã vaâ àùåc biïåt tònh hònh Biïín Ảnh tư hai dên töåc Viïåt - Myä. Nûúác Àöng hiïån nay àaä vaâ àang liệu Myä àaä tiïu töën haâng trùm àoâi hoãi vai troâ to lúán, cêëp tó àö la, àïí laåi gêìn saáu vaån thiïët khöng thïí boã qua cuãa binh lñnh hy sinh trïn nûúác Myä úã vuâng biïín àang chiïën trûúâng Viïåt Nam, tranh chêëp maâ caác nûúác haâng vaån ngûúâi thûúng nhoã àang bõ coi thûúâng, uy têåt, haâng vaån gia àònh Myä hiïëp, àe doåa úã Thaái Bònh khöí àau, vïët thûúng chiïën Dûúng vaâ nhiïìu khu vûåc tranh Viïåt Nam trúã thaânh khaác trïn thïë giúái. "höåi chûáng" trong loâng Nhên kyã niïåm hai nùm nûúác Myä haâng chuåc nùm ngaây Quöëc khaánh nûúác sau vaâ laâ vïët nhú trong Viïåt Nam 2-9-1947, Chuã lõch sûã huy hoaâng cuãa nûúác tõch Höì Chñ Minh gûãi àïën Myä. Chiïën tranh Viïåt Nam Höåi Viïåt – Myä aái hûäu (úã laâ möåt trong nhûäng sûå Myä) baây toã têëm loâng vaâ kiïån àûúåc tñnh àïën, coá giaá niïìm hy voång àöëi vúái nhên trõ thûác tónh lan toãa, aãnh dên vaâ chñnh phuã Myä: hûúãng sêu röång trong thïë "Chuáng ta mong rùçng, Hoa kyã XX àêìy biïën àöång. Kyâ... nûúác àêìu tiïn àaä cöng möëi quan hïå Viïåt – Phaáp, phoá Höì Chñ Minh kiïn trò, nhêån nïìn àöåc lêåp cho caác laänh sûå Myä taåi Haâ Nöåi, àaä bïìn bó tòm àûúâng löëi hoâa thuöåc àõa... seä giuáp chuáng ta böë trñ cuöåc gùåp giûäa Höì Chñ bònh, àöëi thoaåi àïí giaãi quyïët trong cöng cuöåc àêëu tranh Minh vúái quan chûác cao cêëp chiïën tranh, Ngûúâi khöng giaãi phoáng hiïån nay vaâ Böå ngoaåi giao Myä laâ L.A. Mö muöën nûúác Viïåt chõu thaãm trong cöng cuöåc kiïën thiïët -pha cuâng nhiïìu nhaâ baáo Myä, caãnh "trïn àöëng xûúng maáu, xêy dûång sau naây" (Sàd, "sûå kiïån naây àaä àûúåc àaánh giaá trïn àöëng tro taân". Höì Chñ têåp 5, tr.211). nhû möåt thöng àiïåp gûãi ài tûâ Minh àêìy têëm loâng khêín Nùm 1964, traã lúâi phoãng Haâ Nöåi cho Washington". thiïët "Cuöåc chiïën tranh vêën phoáng viïn tuêìn baáo Thaáng 8-1945, theo lïånh naây chuáng töi muöën traánh Myä, öng W.Búác-seác, Chuã cuãa Töíng thöëng Truman, caác bùçng àuã moåi caách". Nhiïìu tõch Höì Chñ Minh toã thiïån sô quan tònh baáo quên àöåi Myä nùm liïìn Ngûúâi liïn tiïëp chñ: "Chuáng töi muöën coá ruát khoãi Viïåt Nam. Nhêån àûúåc gûãi thû àïën Töíng thöëng, Böå nhûäng quan hïå hûäu nghõ tin naây, Chuã tõch Höì Chñ Minh Ngoaåi giao, caác nhaâ baáo, töí vaâ anh em vúái nhên dên gûãi thû cho Charles Fenn chûác àoaân thïí Myä baây toã lyá Myä maâ chuáng töi rêët kñnh nhêån àõnh saáng suöët vaâ laâ tiïn leä chên tònh, xaác àaáng, thïí troång vò nhên dên Myä laâ tri tònh thïë haâng chuåc nùm hiïån chñ nguyïån hoâa bònh. möåt dên töåc taâi nùng, àaä coá sau giûäa hai nûúác Viïåt Nam – Baâi àùng trïn baáo Cûáu nhiïìu cöëng hiïën cho khoa Hoa Kyâ: "Töi caãm thêëy aáy naáy Quöëc ngaây 31-12-1945, Höì hoåc"(Sàd, têåp 1, tr.253). khi nhûäng ngûúâi baån Myä phaãi Chñ Minh viïët: "Thûá nûäa, Ngaây 7-1-1967, Chuã rúâi chuáng töi quaá nhanh. Viïåc chuáng ta khöng thïí quïn tõch Höì Chñ Minh tiïëp öng ra ài cuãa hoå khoãi àêët nûúác naây nûúác baån cuãa chuáng ta laâ H.S.A xmö-rú giaáo sû, chuã coá nghôa laâ möëi quan hïå giûäa nûúác Myä, möåt nûúác dên buát túâ baáo A-can-saát, öng Öng vaâ chuáng töi seä khoá khùn chuã bao giúâ cuäng bïnh vûåc W.C. Bach chuã buát túâ baáo hún. Töi tin rùçng öng vaâ nhên sûå tûå do, àöåc lêåp cho caác Tin Mai-A-mi, Ngûúâi böåc SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 7
  6. baåch thaãm caãnh diïîn ra hïët sûác naâo trong giai àoaån daâi, luön A. Am-tú viïët cuöën Lúâi phaán àau khöí vaâ nguyïån ûúác: "Lñnh thïí hiïån têëm loâng thiïån têm, quyïët vïì Viïåt Nam, öng nhêån Myä hiïån nay àang bõ àêíy sang baác aái khöng muöën chiïën tranh àõnh saáng suöët: "Nïëu Myä àaä àêy àïí ài giïët ngûúâi vaâ àïí bõ taân baåo giïët haåi sinh linh. Höì uãng höå Ngûúâi (tûác Höì Chñ giïët. Nhûng nïëu hoå àïën àêy Chñ Minh thûúâng xuyïn viïët Minh) vaâo luác àoá, Myä coá thïí giuáp àúä chuáng töi nhû nhûäng thû gûãi àïën Töíng thöëng, laänh àaä traánh khoãi àûúåc möåt cuöåc nhaâ kyä thuêåt thò chuáng töi rêët àaåo cao cêëp, nhên dên, nhên sô chiïën tranh khaá töën keám, bi hoan nghïnh hoå nhû nhûäng trñ thûác... úã quöëc gia möåt thúâi thaãm úã Viïåt Nam haâng chuåc ngûúâi anh em... Töi cuäng rêët àûúåc xem nhû keã thuâ, thïí hiïån nùm vïì sau". buöìn phiïìn khi lñnh Myä bõ giïët. mong muöën xêy dûång niïìm tin Hêìu hïët caác àöìng chñ laänh Töi thöng caãm nöîi àau buöìn cuãa chiïën lûúåc cho nïìn hoâa bònh, àaåo kïë nhiïåm, thïí hiïån têëm cha meå hoå... caác öng haäy tin töi húåp taác toaân diïån. Tûâ 1966 àïën loâng Höì Chñ Minh àaä chó roä khi töi noái rùçng töi seä rêët sung 1969, nhên dõp lïî giaáng sinh vaâ tûâ lêu: "Húåp taác toaân diïån vúái sûúáng àûúåc àoán tiïëp Töíng thöëng chuác mûâng nùm múái, Höì Chñ Hoa Kyâ. Chuáng töi seä laâm hïët Myä àïën àêy möåt caách hoâa bònh..." Minh gûãi thû àïën nhên dên sûác mònh... vaâ sûå húåp taác naây Thúâi gian naây, chiïën tranh Myä, baãy toã loâng mong muöën hoâa trúã nïn coá lúåi cho toaân thïë Viïåt Nam úã vaâo giai àoaån khöëc bònh, húåp taác: "Nhên dên Viïåt giúái" (Höì Chñ Minh Toaân têåp, liïåt nhêët, taân baåo mang tñnh Nam rêët quyá troång tònh hûäu têåp 4, trang 177). huãy diïåt, quan hïå giûäa hai nûúác nghõ vúái nhên dên Myä vô àaåi..." Nhaâ tiïn tri - Höì Chñ cûåc kyâ àen töëi. Mêy àen chiïën (Sàd, têåp 12, tr.3). Minh khöng coân nûäa, lúâi tiïn tranh bao phuã, nhû àûúâng Àuáng nhû Höì Chñ Minh tiïn tri vêîn coân trong laá thû gûãi hêìm khöng löëi thoaát do nhûäng tri, caác àúâi töíng thöëng vaâ möåt söë cho öng Tan, sô quan tònh baáo quyïët àõnh sai lêìm cuãa möåt söë laänh àaåo cao cêëp Myä ài ngûúåc chiïën lûúåc Myä: "Chiïën tranh töíng thöëng Myä, têìm nhòn siïu laåi quyïìn lúåi cuãa nhên dên Myä, àaä kïët thuác... Nhûng tònh baån viïåt Höì Chñ Minh xuyïn suöët dêën sêu vaâo cuöåc chiïën tranh cuãa chuáng ta vêîn thïë, khöng khöng gian, thúâi gian, thêëy roä Viïåt Nam, laâm cho möëi quan hïå bao giúâ thay àöíi... Töi thêëy aáy ngaây mai tûúi saáng, Ngûúâi tiïëp giûäa hai nûúác Viïåt Nam - Hoa naáy vò nhûäng ngûúâi baån Myä tuåc tiïn tri thöng qua hai öng Kyâ ngaây caâng khoá khùn hún. àaä rúâi chuáng töi quaá nhanh chuã buát baáo Myä: "Vò vêåy chuáng Thúâi gian laâ thûúác ào chên lyá, vaâ do àoá möëi quan hïå giûäa töi noái vúái nhên dên chuáng töi nhûäng ngûúâi Myä chên chñnh sau öng vaâ chuáng töi trúã nïn khoá rùçng hoå phaãi sùén saâng hoan möåt thúâi gian chuyïín hoáa nhên khùn hún...". Laá thû viïët tiïëp nghïnh nhên dên Myä khöng têm noái lïn uêín ûác, sûå thêåt quaá gúåi múã niïìm tin vaâ laâ lúâi tiïn phaãi khi hoå àïën nhû hiïån nay khûá àïí caác thïë hïå mai sau hiïíu tri: "Chuáng töi seä khöng bao vúái nhûäng ngûúâi lñnh mang vuä sêu sùæc hún baâi hoåc lõch sûã Ngaâi giúâ quïn öng. Öng cuäng àûâng khñ. Nhûng khi hoå àïën möåt lêìn cûåu Böå trûúãng Quöëc phoâng Myä quïn chuáng töi nheá! Ngaây nûäa trong tûúng lai àïí giuáp àúä R.M.Namara, nhaâ chiïën lûúåc mai tûúi saáng, chuáng ta seä xêy dûång laåi àêët nûúác chuáng haâng àêìu hoaåch àõnh chñnh saách gùåp nhau, chuáng ta tröng chúâ ta". (Gùåp gúä bñ mêåt Viïåt Nam cuãa Myä trong chiïën tranh Viïåt ngaây àoá..." (Sàd, têåp 3, tr.551). – Hoa Kyâ, Viïån quan hïå quöëc Nam àaä thuá nhêån: "Caác chñnh Chuáng ta thûác caãm, xaác tïë, 1993). phuã Kennedy vaâ Johnson cuãa tin vúái hïå tû tûúãng xuyïn Thêåt khöng thïí hiïíu nöíi trñ chuáng ta àaä àûa ra nhiïìu quyïët khöng gian, thúâi gian tûâ tuïå siïu viïåt Höì Chñ Minh khi àõnh chiïën tranh... vaâ hoå àaä quaá khûá àïën hiïån taåi, lúâi àoåc àïën cêu noái cuãa Ngûúâi: sai lêìm, sai lêìm khuãng khiïëp. nhaâ tiïn tri vô àaåi viïët hún "Hoan nghïnh nhên dên Myä Chuáng ta phaãi coá traách nhiïåm nûãa thïë kyã "Ngaây mai tûúi àïën möåt lêìn nûäa... Xêy dûång laåi giaãi thñch àiïìu naây cho caác thïë saáng, chuáng ta seä gùåp nhau, àêët nûúác chuáng ta" maâ khöng hïå tûúng lai". Tû tûúãng hoâa bònh chuáng ta tröng chúâ ngaây phaãi laâ "àêët nûúác chuáng töi". Àoá thên thiïån mong muöën húåp taác àoá...". Thûåc tïë bi ai vaâ haâo chñnh laâ hïå tû tûúãng xuyïn suöët toaân diïån, sau thúâi gian daâi àaä huâng diïîn ra khöng ngoaâi cuãa möåt con ngûúâi, möåt trñ tuïå àûúåc chñnh nhûäng võ laänh àaåo khaã nùng tiïn tri thiïn taâi bêåc nhêët haânh tinh úã thïë kyã XX. cao cêëp Myä trong cuöåc noái lïn, cuãa möåt con ngûúâi, möåt bêåc Möåt con ngûúâi Nguyïîn AÁi Quöëc Höì Chñ Minh khöng hïì coá löîi Danh nhên Vùn hoáa, möåt bùæt àêìu cuöåc àúâi tòm àûúâng cûáu trong hai cuöåc chiïën tranh bi Anh huâng Giaãi phoáng Dên nûúác, vêët vaã bön ba khùæp thïë thaãm naây. töåc xuyïn suöët thúâi gian daâi giúái vaâ con ngûúâi Höì Chñ Minh Sau khi nghiïn cûáu kyä haâng thïë kyã Nguyïîn AÁi Quöëc àïën luác nhùæm mùæt xuöi tay. muön vaân höì sú, taâi liïåu lûu - Höì Chñ Minh trong möëi Nhòn laåi trûúâng kyâ lõch sûã trûä, phoãng vêën nhiïìu nhên vêåt quan hïå giûäa hai nûúác Viïåt nhên loaåi, hiïëm coá võ laänh àaåo lõch sûã, luêåt gia Myä - Giö-deáp Nam – Hoa Kyâ. 8 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  7. SỰ KIỆN Phái bộ đầu tiên của Hoa Kỳ đến nước ta R Àoá laâ vaâo nùm 1832, caách nay àaä 184 êët ñt ngûúâi Myä biïët rùçng phaái böå Ngoaåi giao nùm. Lõch sûã ghi laåi sûå kiïån naây nhû àêìu tiïn cuãa Hoa Kyâ taåi Viïîn Àöng àûúåc phaái sûå khúã i àêì u möë i quan hïå giûä a Viïå t àïën khöng phaãi laâ Trung Quöëc maâ laâ àïën Nam (khi àoá mang quöëc hiïåu Àaåi Nam) nûúác Àaåi Nam. Nùm 1832, Edmond Roberts, möåt vúái Hoa Kyâ qua hoaå t àöå n g cuã a "Phaá i chuã taâu buön cuãa Nouvelle - Angleterre (Tên Anh böå Edmond Roberts". Sûå kiïån naây lêìn quöëc), öng naây àaä du lõch nhiïìu úã Àöng Phûúng, àûúåc àêìu tiïn àûúåc àïì cêåp túái nhû möåt vêën töíng thöëng Jackson choån àïí ài àïën An Nam, Sian àïì lõch sûã trïn túâ Àö Thaânh Hiïëu Cöí Mascate àïí àaâm phaán nhûäng hiïåp ûúác úã nhûäng núi (BAVH) phaát haânh taåi Kinh àö Huïë vaâo naây. Öng àaáp taâu "Peacock" (Con cöng) cuãa haåm àöåi nùm 1937 do möå t nhên vêå t nöí i tiïë n g Myä mang theo nhûäng quöëc thû thuã buát cuãa Töíng caã trong giúái khaão cûáu nhûng cuäng laâ thöëng gûãi caác võ vua úã caác vuâng noái trïn vaâ sau khi ngûúâi àûáng àêìu cú quan mêåt thaám cuãa àïën Manille (Philippin - XN), vaâ laâm möåt cuöåc lûu Phaáp úã Trung kyâ, Lïöng Xönhi (Leáon truá ngùæn úã Canton (Quaãng Àöng), cuöëi cuâng öng àïën Sogny). Nùm 1941, vaâo thúâi àiïím cuöåc ngoaâi khúi búâ biïín An Nam. Thïë chiïën II àaä múã röång sang Thaái Bònh Theo Lataneá, trong cuöën Lõch sûã chñnh trõ ngoaåi Dûúng, quên phaát xñt Nhêåt àaä coá mùåt úã giao cuãa nûúác Myä thò: "Têët caã moåi loaåi chûúáng ngaåi Àöng Dûúng, coân Myä àaä trúã thaânh lûåc àïìu ngùn trúã nhûäng nöî lûåc maâ öng cöë sûác thûåc hiïån lûúång noâng cöët cuãa quên Àöìng Minh, àïí gùåp àûúåc nhûäng võ quan àaåi thêìn coá phêím trêåt trïn BAVH têåp XXVIII (1941), L.Sogny cao..." "vaâ àïí cho möåt yá tûúãng vïì têìm quan troång trúã laåi àïì taâi naây trïn cú súã giúái thiïåu cuãa mònh, öng phaãi duâng àïën phûúng caách sau àêy: möåt luêån vùn nghiïn cûáu cuãa Lataneá öng noái thïm vaâo tïn cuãa öng caác tûúác hiïåu: tïn (Lõch sûã ngoaåi giao cuãa nûúác Myä) coá thaânh phöë, söng, nuái cuãa vuâng New-Hamsphire, tham khaão thïm nhûäng nguöìn tû liïåu vaâ öng coân seä thïm caã nhûäng tïn cuãa têët caã caác baá múái, àùåc biïåt tûâ kho thû tõch cuãa triïìu tûúác, àïën khi nhûäng phaái viïn noái vúái öng rùçng öng àònh Àaåi Nam. khöng nïn ngöìi àïí tûå kïí ra nhiïìu tûúác hiïåu hún möåt Giúâ àêy khi quan hïå giûäa hai nhaâ võ Töíng àöëc baãn xûá vaâ hoå bùçng loâng mang nhûäng laá nûúác Viïåt-Myä àang coá nhûäng tiïën triïín thû cuãa öng àïën cho võ quan àêìu tónh àoá...". rêët tñch cûåc, Xûa&Nay xin lûúåc àùng Cuäng khöng keám gêy êën tûúång búãi nhûäng tû liïåu laåi baâi viïët cuãa L.Sogny (cùn cûá trïn vïì cuöåc ngoaåi giao naây maâ nhûäng quan tónh thêìn baãn dõch tûâ Phaáp ngûä ra Quöëc ngûä cuãa úã Phuá Yïn àaä dûå trong àoá vaâ nhên dõp viïëng thùm Nxb. Thuêån Hoáa - 2015) àïí thêëy àûúåc Huïë, chöën "thêìn kinh", taác giaã àaä quyïët phanh phui, nhûäng bûúác àêìu tiïn àêìy khoá khùn vaâ nïëu coá thïí, nhûäng dêëu vïët cuãa sûá böå ngoaåi giao naây ngúâ vûåc, do vêåy maâ luêån vùn cuãa taác ...vaâ sau nhûäng cuöåc sûu khaão lêu daâi cuãa nhûäng giaã àaä sûã duång lúâi cuãa möåt viïn quan chuyïn viïn lûu trûä, ngûúâi ta àaä tòm thêëy baãn dõch têu vúái Hoaâng àïë Minh Maång lúâi nhêån bùçng chûä Haán cuãa nhiïìu phêìn trong Biïn niïn sûã xeát vïì Hoa Kyâ "Têu hoaâng thûúång, nûúác cuãa vûúng quöëc coá kïí laåi chuyïën viïëng thùm cuãa taâu hoå rêët xaão quyïåt" laâm tûåa àïì mùåc dêìu Peacock. Ngûúâi ta cuäng tòm thêëy baãn tûúâng thuêåt chñnh ngûúâi àûáng àêìu triïìu àònh laåi coá cuãa möåt cuöåc viïëng thùm sau àoá cuãa möåt taâu chiïën möåt thaái àöå thiïån chñ. cuãa Myä khaác vaâo nùm 1836. Ngûúâi ta khöng noái SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 9
  8. traân àêìy sûå tön kñnh vaâ sûå nhaä nhùån lõch thiïåp. Nhûng sau khi dõch baãn quöëc thû cuãa hoå thò àaä trúã thaânh hiïín nhiïn laâ laá thû coá chûáa àûång nhiïìu sûå minh giaãi thiïëu luên lyá. Vêåy nïn, möåt àaåo chó duå àaä àûúåc ban xuöëng lúâi vua nhêån àõnh theo caác lúâi nhû sau: "Thêåt laâ chuyïån thûâa khi caái thû àang noái àêy àûúåc àem dêng lïn àêëng Cûãu truâng. Vò coá liïn quan àïën caái thû naây thò caác sûá thêìn Nguyïîn Tri Phûúng vaâ Lyá Vùn Phûác àïìu coá quyïìn lêëy phêím trêåt quan Àaåi thêìn Súã Thûúng baåc àïí traã lúâi ngùæn goån cho ngûúâi Myä theo caách sau: "Nûúác caác öng yïu cêìu múã sûå giao thiïåp vïì thûúng maåi vúái chuáng töi. Quyïët àõnh cuãa chuáng töi khöng thïí naâo thay àöíi àûúåc, seä khöng coá möåt sûå chöëng àöëi naâo vúái dûå tñnh êëy. Nhûng khi quay vïì thò caác öng phaãi tuên theo möåt caách nghiïm ngùåt caác luêåt lïå àaä àûúåc àõnh ra trong nûúác chuáng töi coá àïën caã möåt danh saách àaáng lûu yá caác tûúác hiïåu liïn hïå àïën nhûäng vêën àïì êëy. Tûâ nay trúã ài, khi cuãa Roberts vaâ nhû ngûúâi ta seä thêëy àiïìu àoá nhúâ àïën laänh thöí chuáng töi thò taâu caác öng phaãi thaã vùn baãn dõch dûúái àêy, caái thû cuãa töíng thöëng neo àêåu trong vuång taâu cuãa võnh Traâ Sún, úã chöî Jackson khöng bao giúâ àûúåc mang àïën têån tay dïî thêëy cuãa haãi caãng Àaâ Nùéng. Nhûng caác öng seä vua Minh Maång. khöng àûúåc pheáp xêy dûång nhaâ cûãa àïí lïn úã trïn Nhûng rêët böí ñch laâ thaái àöå laå luâng cuãa nhaâ vua àêët liïìn. Nïëu caác öng haânh xûã khaác ài, thò caác öng vaâ nhûäng quan àaåi thêìn phoâ taá nhaâ vua àöëi vúái caác seä vûúåt quaá caác giúái haån àaä dûå liïåu búãi luêåt phaáp "rúå Têy dûúng"; thaái àöå êëy biïíu löå rêët roä sûå ngúâ vûåc àêëy. Vaâ sau khi nhêån àûúåc sûå traã lúâi naây thò hoå maâ caác nûúác phûúng Têy thûúâng gùåp phaãi trong (nhûäng ngûúâi Myä) phaãi ra ài". nhûäng giao thiïåp buöíi àêìu vúái Viïîn Àöng... Sûã biïn Theo baãn tûúâng thuêåt cuöåc thùm viïëng lêìn thûá niïn cuãa nhaâ vua cheáp: "Vaâo muâa àöng, thaáng 11 hai, tïn chiïëc taâu khöng àûúåc ghi laåi roä raâng: "Muâa nùm Minh Maång thûá 13 (1832 - XN). Töíng thöëng haå, thaáng tû nùm Minh Maång thûá 17 (1836). Möåt nûúác Cöång hoâa Hiïåp chuáng quöëc, nùçm trïn búâ biïín chiïëc taâu chiïën Myä àaä thaã neo trong võnh Traâ Sún, Àaåi Têy Dûúng vaâ cuäng àûúåc biïët dûúái caác tïn goåi cûãa biïín Àaâ Nùéng, tónh Quaãng Nam. Nhûäng sô laâ nûúác Hoa Kyâ, nûúác Ma-lyå-cam (Ameáricain) hoùåc quan trïn taâu êëy cho biïët rùçng hoå laâ nhûäng ngûúâi laâ nûúác Tên Anh-caát-lyå (Nouvelle Angleterre) àaä mang quöëc thû cuãa nûúác hoå vaâ hoå phaãi trònh quöëc phaái nhûäng quan àaåi thêìn cuãa hoå laâ Nghôa àûác thû lïn nhaâ vua àïí bùæt àêìu nhûäng cuöåc giao thiïåp mön La ba (Edmond Roberts) vaâ voä quan àaåi uáy vúái nûúác ta. Hoå yïu cêìu àûúåc tiïën dêîn vaâo bïå kiïën Àûác giai Têm àa (Georges Thompson) vaâ nhûäng Hoaâng àïë. Caác quan Àaåi thêìn Töíng àöëc , Tuêìn vuä baån beâ cuãa hoå trong nûúác ta laâ nhûäng ngûúâi mang Quaãng Nam dêng súá têëu trònh. Sûå viïåc lïn Hoaâng möåt laá thû baây toã ûúác muöën tiïën haânh viïåc giao thûúång; nhaâ vua àaä mïånh cho Àaâo Trñ Phuá, Thõ thiïåp vúái chuáng ta. Taâu cuãa hoå àaä thaã neo úã Vuång lang Böå Höå ài lo viïåc êëy". Lêëm, cûãa biïín Phuá Yïn, quan Tuêìn vuä àaä ra lïånh "Nhûäng yá àõnh vaâ lúâi noái cuãa nhûäng ngûúâi cho Viïn ngoaåi Nguyïîn Tri Phûúng vaâ Tû vuå Lyá laå naây hònh nhû traân àêìy loâng tön kñnh vaâ lõch Vùn Phûác hoåp vúái caác quan thuöåc àaåo Phuá Yïn thiïåp. Chùèng phaãi nïn àöìng yá vúái loâng mong moãi àïí àïën taâu àoá vaâ töí chûác möåt bûäa yïën tiïåc khoaãn cuãa hoå sao?". àaäi nghïnh àoán hoå". "Têu Hoaâng thûúång, àêy laâ nhûäng ngûúâi laå, "Àûúåc hoãi vïì vêën àïì muåc àñch cuãa cuöåc du chuáng ta khöng biïët roä nhûäng tònh caãm maâ hoå àaä haânh cuãa hoå thò nhûäng ngûúâi laå êëy àaä traã lúâi baây toã laâ thêåt hay giaã. Haå thêìn thiïín nghô töët hún rùçng yá muöën cuãa hoå laâ taåo ra nhûäng sûå liïn hïå laâ nïn cho pheáp hoå vïì Kinh àö vaâ quy àõnh núi thûúng maäi töët àeåp vúái chuáng ta. Lúâi noái cuãa hoå úã cho hoå laâ ngöi nhaâ xêy cuãa Súã Thûúng baåc vaâ 10 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  9. Hoaâng thûúång xuöëng chó duå coá caác quan àaåi thêìn Haâ, vúái nûúác Siam vaâ Mascate; nhûäng chó thõ àêìu cuãa ta àïën tiïëp hoå úã àêy vaâ tòm caách thùm doâ têm tiïn àaä nhêån àûúåc (27-1-1832) àaä chó roä cho öng traång thûåc cuãa hoå laâ thïë naâo". viïåc thûúng nghõ kyá Hiïåp ûúác vúái Nam Haâ, vúái Luác àoá, Hoaâng Quyânh, Thõ lang úã Nöåi caác àaä Siam vaâ vúái "nhûäng thïë lûåc cuãa AÃ Rêåp trïn vuâng têu baây yá kiïën: "Têu Hoaâng thûúång, nûúác cuãa hoå Höìng Haãi". Ngûúâi ta àaä cêëp cho öng möåt giêëy rêët laâ xaão quyïåt vaâ thêìn nghõ laâ ta nïn cùæt àûát chûáng nhêån, àûúåc kyá búãi thuã tûúáng Livingstone moåi quan hïå giao thiïåp vúái hoå laâ hún. Khoan dung vaâ àïì ngaây höm trûúác àoá (26-1), giêëy naây chó àõnh vúái hoå lêìn naây seä múã ra con àûúâng àêìy nhûäng sûå öng laâ Sûá thêìn àïën caác chñnh phuã Nam Haâ, Siam àau buöìn cho tûúng lai. Ngûúâi thúâi xûa àoáng cûãa vaâ Mascate. Ngûúâi ta trao cho öng 3 giêëy uãy quyïìn biïn giúái cuãa nûúác mònh vúái muåc àñch laâ bïë quan àêìy àuã cuäng kyá ngaây 26-1-1832 àïí thûúng lûúång toãa caãng àöëi vúái caác dên töåc úã caác nûúác phûúng lêìn lûúåt vúái 3 chñnh phuã noái trïn... Nhûäng chó thõ Têy vaâ nhû vêåy laâ tûå baão vïå mònh chöëng laåi naån khaác àûúåc gûãi túái öng Roberts àïì ngaây 23-7 vaâ xêm lùng cuãa caác boån man di. Àiïìu naây cuäng laâ ngaây 28-10-1832". sûå chñnh trõ töët vêåy". Nhûäng chó thõ ngaây 23-7 àaä cho pheáp öng tuây Àaáp laåi, Hoaâng àïë àaä ban duå: "Hoå àaä laâm möåt yá àõnh àoaåt, tuây yá kïët luêån caác hiïåp ûúác maâ öng cuöåc haâng haânh (haânh trònh haâng haãi - XN) xa àïën kyá kïët vúái caác thïë lûåc khaác úã Nam Haâ, úã Siam vaâ 4 vaån dùåm xuyïn qua nhiïìu biïín laâ do àûúåc thuác úã Mascate, nûúác Nhêåt Baãn. Àïë quöëc Diïën Àiïån vaâ àêíy búãi nhûäng tònh caãm ngûúäng möå àöëi vúái thïë vua cuãa Acheen cuäng àûúåc noái àïën. Vúái nhûäng caái lûåc vaâ sûác maånh cuãa triïìu àònh ta. Nïëu chuáng ta thû chó thõ thêëy trong àoá coá caã nhûäng thû uãy nhiïåm kiïn quyïët cùæt àûát moåi giao thiïåp vúái hoå, nhû vêåy múái. Àoaån vùn sau àêy laâ vùn baãn cuãa möåt trong laâ chuáng ta haá chùèng phaãi àaä toã ra cho hoå thêëy nhûäng laá thû uãy nhiïåm, vúái nhûäng khoaãng tröëng thiïån chñ laâ khöng thïí coá trong xûá súã chuáng ta sao". chûâa laåi àïí àïì àõa chó (thû naây àûúåc xïëp trong höì Hoaâng thûúång àaä triïåu gêëp Àaâo Trñ Phuá vaâ Lï sú lûu trûä cuãa Chñnh phuã, dûúái chûä "Cochinchine". Baá Tû (Thõ lang Böå Laåi) àïën chêìu vaâ phong cho hoå Nhûäng thû tûâ trao àöíi vúái caác nhaâ vua vaâ caác nûúác chûác quyïìn Tuây viïn cuãa cú quan Ngoaåi thûúng ngoaâi, 1829 - 1846, têåp 1, trang 69) àïí bùæt tay vaâo nhûäng cuöåc thûúng nghõ thên hûäu "Andreá Jackson, Töíng thöëng Húåp chuáng quöëc vaâ nghiïn cûáu tònh hònh. Khi hai quan àaåi thêìn Hoa Kyâ,... àïën, ngûúâi chó huy chiïëc taâu lêëy cúá öng ta bõ bïånh, Kñnh gûãi Ngûúâi Baån Vô Àaåi vaâ Thên Thiïët ... khöng àñch thên ra diïån kiïën àïí tiïëp caác sûá thêìn Thû UÃy nhiïåm naây seä àûúåc trònh lïn Hoaâng cuãa nhaâ vua àûúåc. Trong luác àoá, caác sûá thêìn cuãa thûúång búãi Edmond Roberts, möåt cöng dên xûáng nhaâ vua àaä phaái möåt thöng ngön àïën àïí thùm hoãi àaáng cuãa Húåp chuáng quöëc. Võ Àaåi quan naây àûúåc hoå vaâ vïì phña mònh, öng thuyïìn trûúãng cuäng phaái goåi laâ Sûá thêìn Àùåc mïånh cuãa Chñnh phuã chuáng möåt àaåi diïån àïí toã loâng caám ún cuãa öng. Trong töi àïí baân nghõ nhûäng cöng viïåc quan troång vúái cuâng ngaây chiïëc taâu keáo buöìm vaâ ra ài möåt caách Hoaâng thûúång. vuång tröåm". Töi cêìu xin Hoaâng thûúång che chúã cho öng Àaâo Trñ Phuá gûãi möåt têëu biïíu vïì àïí dêng lïn naây trong luác thûâa haânh caác chûác nùng àaä àûúåc Hoaâng àïë, trong têëu biïíu êëy, öng kïí laåi sûá maång giao cho öng êëy vaâ cêìu xin Hoaâng thûúång àaäi ngöå cuãa öng. Trong nhiïìu àiïìu öng àaä noái, coá cêu: "Hoå öng êëy vúái caác loâng nhên tûâ vaâ sûå tön kñnh vaâ xin àïën hêëp têëp, röìi hêëp têëp hoå àaä ra ài. Sûå thûåc, hoå thïm vaâo loâng tin tûúãng àêìy àuã vaâo têët caã nhûäng àaä chûáng toã cho thêëy hoå coân thiïëu lïî àöå". gò maâ öng êëy seä trònh baây vúái ngaâi vïì phêìn riïng Vaâ Hoaâng àïë àaä chêu phï trïn baãn têëu biïíu cuãa chuáng töi, noái möåt caách riïng biïåt laâ khi öng êëy möåt baâi tûá tuyïåt coá yá nhû thïë naây: "Khöng nïn êëy àaãm baão vúái ngaâi vïì tònh hûäu aái troån veån cuãa chöëng àöëi viïåc àïën cuãa hoå, khöng nïn àuöíi theo vò chuáng töi vaâ thiïån chñ cuãa chuáng töi àöëi vúái Hoaâng sûå ra ài cuãa hoå. Àöëi vúái chuáng ta, àoá laâ theo caác thûúång. nguyïn tùæc lõch thiïåp cao nhaä cuãa möåt quöëc gia Töi cêìu xin Thûúång àïë, Ngûúâi Baån Vô Àaåi vaâ vùn hiïën. Ai coá thïí cho rùçng chuáng ta phaân naân Thên Thiïët, luön luön daânh cho ngaâi úã dûúái sûå giûä nhûäng quên Têy di úã núi xa êëy?". gòn thaánh thiïån cuãa Thûúång àïë. Àïí chûáng thûåc Kïët luêån baâi baáo cuãa öng Scotte laâ nhû vêåy. cho UÃy nhiïåm thû naây, töi àaä àoáng dêëu quöëc êën Vùn baãn cuãa laá thû tñn nhiïåm cuãa Töíng thöëng cuãa Hoa Kyâ lïn taâi liïåu naây àûúåc ghi dûúái dêëu êën Jackson àûúåc trao cho öng Roberts, àûúåc kïí trong cuãa töi. möåt ghi chuá cuãa öng Mahlan F. Perkins, trúå taá cöë Laâm taåi thaânh phöë Washington, ngaây ba mûúi vêën úã Viïån Sûã hoåc (ghi chuá cuãa öng Mahlan F. möët (31) thaáng Janvier, A.D 1832. Nùm thûá 56 ngaây Perkins). Vïì vêën àïì sûá àoaân cuãa öng Roberts thò Àöåc lêåp cuãa Húåp chuáng quöëc Hoa Kyâ. öng Hunter Miller àaä cho biïët (caác Hiïåp ûúác vaâ nghõ àõnh thû quöëc tïë cuãa Húåp chuáng quöëc Hoa Andreá Jackson Kyâ, têåp 3, tr.770): Àöëi tûúång àùåc thuâ cuãa sûá àoaân Thûâa lïånh töíng thöëng Roberts laâ thûúng nghõ nhûäng hoâa ûúác kyá vúái Nam Edward Livingstone, thuã tûúáng SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 11
  10. QUAN HỆ VIỆT NAM - HOA KỲ ngày càng thực chất, hiểu quả hơn Viïåt Nam vaâ Hoa Kyâ taái khùèng àõnh cam kïët tùng cûúâng húåp taác quöëc phoâng giûäa hai nûúác… Àùåt ûu tiïn vaâo lônh vûåc húåp taác nhên àaåo, giaãi quyïët hêåu quaã chiïën tranh, an ninh biïín, gòn giûä hoâa bònh, höî trúå nhên àaåo vaâ cûáu trúå thaãm hoåa. Hai bïn khùèng àõnh seä tiïëp tuåc húåp taác trïn caác lônh vûåc an ninh, chöëng töåi phaåm xuyïn quöëc gia, an ninh maång. Viïåt Nam hoan nghïnh quyïët àõnh cuãa Chñnh phuã Hoa Kyâ dúä boã hoaân toaân lïånh cêëm baán vuä khñ saát thûúng àöëi vúái Viïåt Nam. Viïåt Nam vaâ Hoa Kyâ taái khùèng àõnh cam kïët chung àöëi vúái viïåc giaãi quyïët hoâa bònh caác tranh chêëp laänh thöí vaâ trïn N biïín bùçng biïån phaáp hoâa bònh, trong àoá gaây 24-5, TTXVN àaä phaát toaân vùn coá viïåc tön troång àêìy àuã caác tiïën trònh ngoaåi giao Tuyïn böë chung giûäa Viïåt Nam vaâ Húåp vaâ phaáp lyá. Khöng sûã duång vuä lûåc hoùåc àe doåa chuãng quöëc Hoa Kyâ. sûã duång vuä lûåc, phuâ húåp vúái Hiïën chûúng Liïn Theo àoá, hai bïn baây toã haâi loâng trûúác Hiïåp Quöëc, luêåt phaáp quöëc tïë, trong àoá coá Cöng nhûäng tiïën triïín nhanh choáng, thûåc chêët vaâ ûúác Liïn Hiïåp Quöëc vïì Luêåt Biïín (UNCLOS). toaân diïån cuãa quan hïå Viïåt Nam - Hoa Kyâ thúâi Hai bïn nhêën maånh cam kïët cuãa caác bïn gian qua theo nhûäng àõnh hûúáng cuãa quan hïå tranh chêëp khöng coá nhûäng haânh àöång laâm àöëi taác toaân diïån Viïåt Nam - Hoa Kyâ nùm 2013 phûác taåp vaâ múã röång caác tranh chêëp, thûâa nhêån vaâ Tuyïn böë vïì têìm nhòn chung nhên chuyïën têìm quan troång cuãa viïåc thûåc hiïån nghiïm tuác thùm lõch sûã túái Hoa Kyâ vaâo thaáng 7-2015 cuãa Tuyïn böë vïì ûáng xûã cuãa caác bïn úã biïín Àöng Töíng Bñ thû Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam Nguyïîn (DOC), thuác àêíy thûúng lûúång thûåc chêët vaâ Phuá Troång. súám kyá kïët Böå Quy tùæc ûáng xûã (COC). Theo àoá, Hai bïn nhêët trñ cho rùçng viïåc cuãng cöë loâng hai bïn àùåc biïåt quan ngaåi àöëi vúái nhûäng diïîn tin giûäa hai bïn coá yá nghôa then chöët trong viïåc biïën gêìn àêy úã biïín Àöng laâm gia tùng cùng xêy dûång tònh hûäu nghõ vaâ húåp taác bïìn vûäng, thùèng, xoái moân loâng tin, àe doåa hoâa bònh, an laânh maånh vaâ lêu daâi. Hai bïn khùèng àõnh ninh vaâ öín àõnh. uãng höå thuác àêíy giao lûu nhên dên nhùçm tùng Hai bïn nhêën maånh tñnh cêëp thiïët cuãa viïåc cûúâng hiïíu biïët, húåp taác, hûäu nghõ giûäa nhên àaãm baão tûå do haâng haãi vaâ haâng khöng, cuäng dên hai nûúác. Hoa Kyâ hoan nghïnh chñnh phuã nhû duy trò caác hoaåt àöång thûúng maåi húåp Viïåt Nam cho pheáp tònh nguyïån viïn Hoa Kyâ phaáp khöng bõ caãn trúã úã biïín Àöng; kïu goåi thuöåc Chûúng trònh hoâa bònh daåy tiïëng Anh taåi phi quên sûå hoáa vaâ kiïìm chïë trong xûã lyá caác Viïåt Nam. Viïåt Nam vaâ Hoa Kyâ hoan nghïnh tranh chêëp,… viïåc thaânh lêåp Trûúâng ÀH Fulbright Viïåt Nam Hai bïn nhêët trñ tùng cûúâng quan hïå àöëi vúái muåc tiïu trúã thaânh trûúâng ÀH àùèng cêëp taác toaân diïån Viïåt Nam – Hoa Kyâ theo hûúáng quöëc tïë cuãa Viïåt Nam. thûåc chêët, sêu sùæc, hiïåu quaã hún vò lúåi ñch cuãa Hai bïn hoan nghïnh thoãa thuêån song hai nûúác, goáp phêìn duy trò hoâa bònh, öín àõnh phûúng vïì viïåc cêëp thõ thûåc möåt nùm nhiïìu vaâ húåp taác trong khu vûåc vaâ trïn thïë giúái. lêìn cho caác doanh nhên vaâ khaách du lõch ngùæn haån cuãa hai nûúác. PV (Theo TTXVN) 12 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  11. NGHIÊN CỨU NGUYỄN ÁI QUỐC & đạo Tin lành Đỗ Quang Hưng TIN LAÂNH, TÖN GIAÁO CUÃA TÑNH HIÏÅN ÀAÅI (M. WEBER). TUY VÊÅY, HÚN 100 NÙM QUA, SÛÅ COÁ MÙÅT VAÂ PHAÁT TRIÏÍN CUÃA TÖN GIAÁO NAÂY ÚÃ NÛÚÁC TA COÁ NHÛÄNG NEÁT KHAÁC BIÏÅT VAÂ ÑT ÀÛÚÅC BIÏËT ÀÏËN. QUA NHÛÄNG TÛ LIÏÅU CHUÁNG TÖI MÚÁI SÛU TÊÌM, XIN GÚÅI MÚÃ MÖÅT GOÁC NHÒN QUAN TROÅNG: HÖÌ CHÑ MINH VÚÁI ÀAÅO TIN LAÂNH… Höì Chñ Minh vúái cöång àöìng Tin laânh úã Viïåt trûúãng laâ laänh àaåo möåt chñnh phuã göìm coá nhûäng àaåi Nam sau Caách maång thaáng Taám (1945) diïån caác "Gia àònh tön giaáo lúán nhêët" trong xûá, nhû Trong cuöën saách Lõch sûã Höåi thaánh Tin laânh Viïåt Phêåt giaáo, Cöng giaáo La Maä, Cao Àaâi, Hoâa Haão vaâ Nam (1911 – 1965), Muåc sû Lï Hoaâng Phu ngay Tin laânh. Cöë nhiïn, lúâi àïì nghõ naây, caác nhaâ laänh trong thiïn múã àêìu àaä trên troång ghi nhêån sûå kiïån àaåo Höåi thaánh Tin laânh Viïåt Nam àaä khûúác tûâ àïí lõch sûã sau àêy: "Tuy nhiïn cho àïën nay, rêët ñt ai trung thaânh vúái tön chó àaä vaåch sùén laâ "khöng xen àïí têm nghiïn cûáu möåt trong nhûäng böå phêån quan vaâo chñnh trõ"(3). troång nhêët cuãa xaä höåi Viïåt Nam, êëy laâ àoaân thïí Tin Chuáng ta haäy trúã laåi thûåc tiïîn àúâi söëng chñnh trõ laânh Quöëc gia, duâ thaânh phêìn cuãa noá tûúng àöëi coân vaâ tön giaáo nhûäng nùm àêìu caách maång thaânh cöng non treã, nhûng àaä àûúåc xem laâ möåt trong caác tön giaáo àïí thêëy thaái àöå cuãa Chñnh phuã Höì Chñ Minh vúái cöång chñnh cuãa xûá, tûâ thúâi Chuã tõch Höì Chñ Minh cöng böë àöìng Tin laânh Viïåt Nam. Tuyïn ngön Àöåc lêåp thaáng 8-1945"(1). Ngûúâi Tin laânh Viïåt Nam tûâ trûúác àïën nay Vúái con mùæt cuãa ngûúâi nghiïn cûáu lõch sûã, Muåc thûúâng têm niïåm "àûáng ngoaâi chñnh trõ", àïí duy trò sû Lï Hoaâng Phu àaä böåc löå caái nhòn khaá sêu sùæc cuãa võ thïë àöåc lêåp vúái Höåi Truyïìn giaáo, vúái caác thïí chïë mònh vïì möëi quan hïå chñnh trõ vaâ tön giaáo tûâ nùm chñnh trõ trong nûúác. 1930. Öng àùåc biïåt quan têm àïën "lõch sûã cuãa nhûäng Nhû àaä noái úã trïn, viïåc xuêët hiïån khaá muöån ngûúâi anh em Cöng giaáo", tûâ khi thûåc dên Phaáp xêm maâng cöång àöìng Tin laânh úã Viïåt Nam laâ do böëi chiïëm Viïåt Nam cho àïën ngaây suåp àöí cuãa nïìn Àïå caãnh chñnh trõ - xaä höåi àùåc biïåt. Àûúåc coi laâ "àaåo nhêët Cöång hoâa (1963). Öng ghi nhêån möåt thûåc tïë Hoa Kyâ", Tin laânh Viïåt Nam àaä tûâng traãi qua cún cay àùæng: "Nhiïìu nhaâ aái quöëc Viïåt Nam trûúác àêy cêëm caách cuãa Toaân quyïìn Àöng Dûúng (1915), àaä àöìng hoáa Cöng giaáo La Maä vúái chuã nghôa thûåc àïën Sùæc lïånh 15-12-1929 chñnh quyïìn thûåc dên dên Phaáp, vaâ möåt söë khöng nhoã, lêîn löån Tin laânh vaâ Nam triïìu múái huãy boã "chñnh saách cêëm Tin vúái Cöng giaáo La Maä nûäa"(2). Àiïìu quan troång trong laânh trïn lyá thuyïët"(4). Nhûäng diïîn biïën chñnh trõ böëi caãnh chñnh trõ - xaä höåi nhû vêåy, öng toã ra trung tiïëp theo dûúái thúâi Toaân quyïìn Decoux, Nhêåt àaão thaânh vúái quan àiïím chñnh trõ truyïìn thöëng cuãa Höåi chñnh Phaáp, cho àïën caã tònh hònh chñnh trõ úã miïìn Truyïìn giaáo Phuác êm Liïn hiïåp (CMA, tiïìn thên cuãa Nam Viïåt Nam sau 1954, àaåo Tin laânh cuäng luön Tin laânh Viïåt Nam), khi nhêån àõnh: "Chöëng laåi böëi úã võ thïë cêëm caách, nghi kõ hoùåc kiïìm toãa… Phaãi caãnh aác nghiïåt naây, Höåi thaánh Tin laânh Viïåt Nam chùng nhûäng àiïìu naây coá aãnh hûúãng àïën thaái àöå àaä phaát triïín chûâng mûåc vaâ giûä vai troâ quan troång chñnh trõ noái trïn? trong xûá, khöng phaãi trong àêëu trûúâng chñnh trõ, Ngay sau khi Chñnh phuã Lêm thúâi nûúác Viïåt nhûng trong caác lônh vûåc luên lyá, tön giaáo, xaä höåi vaâ Nam Dên chuã Cöång hoâa ra mùæt quöëc dên àöìng baâo an sinh. Coá àiïìu thñch thuá maâ nhêån xeát rùçng: "Vaâo vúái tuyïn böë Saáu chñnh saách cêëp baách nöíi tiïëng cuãa muâa Xuên 1949, khi Cûåu hoaâng Baão Àaåi trúã vïì Viïåt Chñnh phuã, trong àoá coá nöåi dung Tûå do tñn ngûúäng Nam àïí thaânh lêåp Chñnh phuã Quöëc gia, Àaâi phaát – Lûúng giaáo àoaân kïët, Höì Chñ Minh àaä lêìn lûúåt múâi thanh Saâi Goân nhiïìu lêìn loan baáo yá àõnh cuãa võ quöëc àaåi diïån caác giúái tön giaáo, chñnh trõ - xaä höåi, giúái trñ SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 13
  12. thûác, baáo chñ… trong àoá coá àaåi biïíu cuãa Tin laânh. ai khaáng chiïën vúái chuáng con thò chuáng con tin cêåy Höìi kyá Böën mûúi saáu nùm chûác vuå (1971) cuãa vaâ uãng höå, vò chuyïån àúâi vêåt naâo àen thò noá àen, vêåt Muåc sû, Höåi trûúãng Höåi thaánh Tin laânh Viïåt Nam naâo trùæng thò noá trùæng. Lï Vùn Thaái, möåt trong nhûäng nhên vêåt Tin laânh Cêìu Àûác Chuáa Trúâi ban ún cho Cha vaâ quyá Anh úã Viïåt Nam tiïu biïíu nhêët, àaä cho ta thêëy nhiïìu sûå trong Böå Quöëc phoâng, chuáng con Höåi Tin laânh Nam kiïån quan troång vïì möëi quan hïå giûäa Höåi thaánh vúái böå uãng höå Cha vaâ Chñnh phuã khaáng chiïën Viïåt Nam Chuã tõch Höì Chñ Minh(5). àïën khi naâo chuáng con coân trïn mùåt àêët, thên aái kñnh Tiïëp theo sûå kiïån ngaây 2-9-1945 maâ Lï Hoaâng chaâo Cha giaâ yïu mïën"(8). Phu àaä àïì cêåp, Muåc sû Lï Vùn Thaái cho biïët, öng Sau naây, nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu möëi quan hïå cuãa coá vinh haånh àûúåc tham gia cuöåc Höåi kiïën cuãa Chuã Höì Chñ Minh vúái tön giaáo thûúâng quan têm àïën thû tõch Höì Chñ Minh vúái àaåi diïån Höåi thaánh Tin laânh tûâ cuãa Ngûúâi gûãi àöìng baâo caác tön giaáo, àùåc biïåt laâ Viïåt Nam ngay taåi Bùæc Böå Phuã ngaây 8-9-1945. Höìi vúái Cöng giaáo, Phêåt giaáo vaâ möåt söë tön giaáo úã Nam kyá coá àoaån viïët: "Trong buöíi tiïëp xuác àêìu tiïn vúái böå. Dûúâng nhû tû liïåu, thû tûâ vúái àöìng baâo Tin laânh võ Chuã tõch nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa, vêën khaá ñt oãi. Nhûäng àiïìu chuáng töi dêîn trïn àêy mong àïì sau àûúåc àem ra thaão luêån: "Höåi thaánh Tin laânh muöën rùçng cêìn phaãi coá sûå tòm hiïíu tûâ nhiïìu nguöìn Viïåt Nam coá nïn lêåp Tin laânh Cûáu Quöëc hay khöng khaác nhau àïí khùæc phuåc àiïìu naây. vaâ caác nhaâ thúâ Tin laânh coá phaãi treo cúâ hay khöng?" Khi Höì Chñ Minh àïì nghõ Tin laânh lêåp töí chûác Coá phaãi Höì Chñ Minh chó coá quan hïå vúái êëy thò Muåc sû Lï Vùn Thaái chöëi tûâ vò theo öng: "Àïì cöång àöìng Tin laânh Viïåt Nam tûâ sau Caách nghõ àoá khöng thïí chêëp nhêån àûúåc vò khöng hiïåp vúái maång thaáng Taám? tön chó Höåi thaánh... Tön chó cuãa Höåi thaánh Tin laânh Nùm 2011, trong dõp cöng taác úã Phaáp, vúái sûå Viïåt Nam laâ Tin laânh phaãi thuêìn tuyá khöng coá mêìu giuáp àúä cuãa PGS. Pascal Bourdeaux, trûúâng Cao sùæc chñnh trõ, khöng dung naåp chñnh trõ vaâ khöng àùèng Thûåc haânh Paris, chuáng töi àaä coá dõp laâm viïåc chõu ai tuyïn truyïìn chñnh trõ"(6). úã Kho Lûu trûä Höåi Truyïìn giaáo Phuác Êm Paris, söë Tuy bõ tûâ chöëi, Cuå Höì vêîn taåo àiïìu kiïån cêëp giêëy 102 Arago, quêån 14. Taåi àêy chuáng töi àaä thu thêåp thöng haânh cho Muåc sû naây vö Nam, trong tònh traång àûúåc nhiïìu taâi liïåu lûu trûä múái liïn quan àïën möëi an ninh cûåc kò khoá khùn. Vaâ àêìu thaáng 10-1945 úã quan hïå giûäa Tin laânh Phaáp vaâ Viïåt Nam. Trong söë Saâi Goân vaâ caác tónh miïìn Têy, öng àaä àûúåc gùåp caác võ àoá, àùåc biïåt àaáng quyá laâ laá thû cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc laänh àaåo Nam böå: Dûúng Baåch Mai, Tön Àûác Thùæng, gûãi Muåc sû U. Soulier, ngûúâi cuãa Höåi naây, àïì ngaây Trêìn Vùn Giaâu, Phaåm Vùn Baåch,… 8-9-1921, 3 trang (àaánh maáy, tiïëng Phaáp)(9). Caác nhên vêåt caách maång êëy àaä caãm hoáa öng vaâ Coá thïí noái, taâi liïåu àùåc biïåt naây cho thêëy möëi quan duâ coân coá khoaãng caách, Muåc sû Lï Vùn Thaái cuäng hïå súám nhêët cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc vúái cöång àöìng Tin àaä ghi nhêån: "Muåc àñch cuãa chñnh quyïìn bêëy giúâ laâ laânh Phuác Êm Phaáp vaâ àöìng thúâi cuäng laâ möëi quan muöën tòm hiïíu Höåi thaánh, nïn khi chuáng töi trònh hïå àêìu tiïn cuãa Ngûúâi vúái Tin laânh Viïåt Nam. baây raânh maåch tûâng chi tiïët möåt, hoå àaä toã ra rêët YÁ kiïën naây cuãa chuáng töi àùåc biïåt àûúåc cuãng cöë thöng caãm vaâ hiïíu biïët… Sau naây, khi vïì àûúåc Haâ vúái viïåc phaát hiïån tû liïåu quyá hiïëm trïn àêy, nhêët Nöåi, töi coá múâi Cuå Tön Àûác Thùæng àïën nhaâ chuáng laâ laåi vúái àaåo Tin laânh(10). Cêìn lûu yá thïm rùçng, cuäng töi úã söë 1 àûúâng Nguyïîn Traäi duâng cúm àaáp lïî. Höm tûâ nùm 1921, Nguyïîn AÁi Quöëc àaä bùæt àêìu thu thêåp êëy coá caã giaáo sô W.C Cadman vaâ chuáng töi nhên cú tû liïåu àïí viïët cuöën saách chuyïn khaão quan troång höåi naây giaãi baây thïm vïì Tin laânh…"(7). nhêët cuãa àúâi mònh laâ Baãn aán chïë àöå thûåc dên Phaáp, Duâ sao thiïn höìi kñ naây cuäng khoá coá thïí phaãn aánh sau naây àûúåc in úã Paris, 1925. Trong cuöën saách àoá, hïët thaái àöå ngûúâi Tin laânh Viïåt Nam luác êëy, vò nhiïìu chûúng X coá tïn laâ Chuã nghôa Giaáo höåi, hoaân toaân lñ do. Xin giúái thiïåu möåt tû liïåu khaác. Ngaây 8-5-1948, àûúåc daânh cho viïåc nghiïn cûáu vai troâ cuãa àaåo Cöng võ Phoá Chuã tõch Höåi Tin laânh khaáng chiïën Nam böå(!) giaáo, àùåc biïåt laâ têìng lúáp giaáo sô (chuã yïëu laâ caác giaáo sô coá gûãi möåt bûác thû cho "Cha giaâ Höì Chuã tõch vaâ quyá thuöåc Höåi Thûâa sai Paris, Phaáp). Àoá cuäng laâ chûúng Anh úã Trung ûúng" trong àoá coá àoaån: "Chuáng con lêëy saách "kinh àiïín" vïì möëi quan hïå giûäa chuã nghôa thûåc laâm vui mûâng vò chuáng con coá möåt Cha giaâ saáng suöët, dên vaâ Giaáo höåi, khi noá bõ lúåi duång trong nhûäng mûu coá ngûúâi Anh biïët àiïìu hoâa caác àaãng phaái, àûúåc têët àöì chñnh trõ xêm lûúåc thuöåc àõa(11). caã tûâng lúáp dên chuáng tñn nhiïåm, caác tön giaáo thöëng nhêët, chó trûâ vaâi phêìn tûã quaá khñch khöng àaáng kïí. Ba àiïím nhêën cuãa bûác thû Bùçng cúá nhû Àaåo Catholique (Cöng giaáo - trong Quan àiïím chñnh trõ vaâ tön giaáo. Trúã laåi tònh nguyïn baãn) coá cha Luêåt, cha Sang, cha Kinh, cha hònh úã Paris àêìu nhûäng nùm 20. Theo nhûäng taâi liïåu Phiïn vaâ non chñn chuåc phêìn trùm Cöng giaáo àïìu maâ chuáng töi múái sûu têìm àûúåc úã böå phêån lûu trûä uãng höå khaáng chiïën; Cao Àaâi 12 phaái cuãa öng Cao Höåi Truyïìn giaáo Phuác Êm Paris (viïët tùæt theo tiïëng Triïìu Phaát cuäng uãng höå khaáng chiïën. Tin laânh trùm Phaáp laâ DEFAP) cho thêëy "nhûäng nöî lûåc tuyïåt voång" phêìn trùm tham gia khaáng chiïën. Thûa Cha, chuáng cuãa nhûäng ngûúâi laänh àaåo Tin laânh Phuác Êm Phaáp. con nhòn vaâo sûå thêåt hún laâ lñ luêån, hún laâ àaãng phaái, Ngoaâi cuöën baãn thaão viïët tay quan troång cuãa G. Bois, 14 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  13. Tín hữu Tin Lành ở Hà Nội năm 1930. Dòng chữ Nho phía trên ghi "An Nam Hà Nội Phúc âm hội" Histoire des Missions Protestantes en Indochine, nûúác khaác, nïëu nhû duâng buát danh naây. chuáng töi coân sûu têìm àûúåc nhûäng cuöën quan troång Trong kho lûu trûä naây, cuäng coá rêët nhiïìu taâi liïåu, liïn quan àïën caác nhên vêåt troång yïëu khaác. Àoá laâ kïí caã tû liïåu baáo chñ bùçng tiïëng Anh cuãa Tin laânh nhûäng baáo caáo vïì tònh hònh cöång àöìng Tin laânh nhoã CMA, chùæc hùèn giûäa hai trung têm truyïìn giaáo Êu beá úã thuöåc àõa cuãa Höåi naây úã Àöng Dûúng, caái taâi – Myä coá nhûäng quan hïå gùæn boá, ñt nhêët thò cuäng laâ liïåu tuyïn truyïìn huêën luyïån, taâi chñnh, baáo chñ,… Tin laânh Phuác Êm(13). Cuäng coá nhûäng taâi liïåu vïì caác hoaåt àöång cuãa caác giaáo Chuã nghôa dên töåc vaâ truyïìn giaáo Tin laânh – Tû sô Höåi CMA vaâ àùåc biïåt coá cuöën saách moãng quan tûúãng nöíi bêåt cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc. Nguyïîn AÁi Quöëc troång coá tïn laâ Lúâi kïu goåi xûá Àöng Phaáp (nguyïn thuöåc söë ñt caác nhên vêåt nöíi tiïëng trong phong traâo vùn tiïëng Phaáp L'appel de l'Indochine francaise) cuãa cöång saãn vaâ cöng nhên quöëc tïë nhûäng nùm 20 àaä P. Monet, ngûúâi maâ Nguyïîn AÁi Quöëc seä trao àöíi rêët "thoaát ra àûúåc" khuynh hûúáng tû tûúãng taã khuynh, nhiïìu trong bûác thû chuáng töi seä àïì cêåp dûúái àêy. giaáo àiïìu chïë ngûå trong quöëc tïë cöång saãn, ñt nhêët Laá thû cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc trûåc tiïëp gûãi cho tûâ 1928. Àöìng thúâi, cuäng laâ ngûúâi coá àûúåc têìm nhòn Muåc sû U. Soulier, möåt trong nhûäng yïëu nhên cuãa vûúåt tröåi vúái möåt luêån àiïím nöíi tiïëng "chuã nghôa Höåi Truyïìn giaáo Phuác Êm Paris, möåt ngûúâi maâ sau dên töåc vêîn laâ möåt àöång lûåc lõch sûã" úã caác dên töåc àoá àaä trûåc tiïëp àïën Haâ Nöåi truyïìn giaáo nhûäng nùm phûúng Àöng(14). Tû tûúãng àoá in dêëu nöíi bêåt nhêët 1922 - 1923(12). Muåc sû U. Soulier àaä gûãi cho Nguyïîn trong laá thû naây. AÁi Quöëc taâi liïåu quan troång Nghiïn cûáu chuêín bõ cho Trûúác hïët, Nguyïîn AÁi Quöëc thùèng thùæn phï phaán viïåc thaânh lêåp möåt phaái böå Tin laânh Phaáp úã Àöng nhûäng àiïím yïëu trong chûúng trònh truyïìn giaáo Dûúng (EÁtude preáparatoire aâ la fondation d'une cuãa Muåc sû U. Soulier. Nhûäng àiïím yïëu êëy coá thïí mission protestante francaise en Indochine, xuêët laâ "hònh thûác vùn baãn", sûå hiïíu biïët chûa thêåt àêìy baãn úã Paris nùm 1920). Vaâo thúâi àiïím àoá Muåc sû àuã vïì lõch sûã, vùn hoáa, tñnh caách dên töåc: "Nhû moåi P. Monet cuäng gûãi cho Nguyïîn AÁi Quöëc nhûäng taâi thûá thuöåc vïì lyá tûúãng, tön giaáo khöng coá vaâ khöng liïåu tûúng tûå maâ chuáng töi coá nhùæc úã trïn. Nhû vêåy nïn coá biïn giúái vaâ nhûäng ngûúâi truyïìn giaáo phaãi tûå àuã thêëy, Nguyïîn AÁi Quöëc àaä coá nhûäng quan hïå khaá àùåt mònh lïn trïn moåi chuã nghôa dên töåc vaâ moåi lúåi khùng khñt vúái nhûäng nhên vêåt troång yïëu cuãa Tin ñch chñnh trõ. Vò vêåy, theo thiïín yá cuãa töi tûâ "Àöng laânh Phaáp úã Paris. Dûúng" ngùæn goån, khöng coá tñnh tûâ diïîn taã töët hún yá Vùn baãn àûúåc kyá tïn Nguyïn Ai Quêc, vúái chûä kyá tûúãng cuãa Chuáa Cûáu thïë… Tñnh tûâ "thuöåc Phaáp" maâ rêët quen thuöåc cuãa Ngûúâi trong nhûäng taâi liïåu àûúåc öng àùåt sau tûâ "Àöng Dûúng" mang laåi hiïåu ûáng hoaân viïët vaâo nhûäng nùm 20, duâ úã Phaáp, úã Nga hoùåc nhiïìu toaân traái ngûúåc vúái nhûäng àiïìu maâ öng vaâ chuáng töi SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 15
  14. dêëu son trong tû tûúãng tön giaáo cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc ngay àêìu thêåp kyã 20. Sau naây chuáng ta caâng hiïíu sêu sùæc hún, vaâo nhûäng nùm 1945 – 1946, khi Ngûúâi àûa ra khêíu hiïåu Kñnh Chuáa yïu Nûúác, vúái khaã nùng löi cuöën phong traâo yïu nûúác maånh meä trong àöìng baâo Cöng giaáo vaâ Tin laânh. Möåt chi tiïët quan troång khaác liïn quan àïën bûác thû. Muåc sû P. Monet, nguyïn Àaåi uáy Cöng binh Phaáp, möåt ngûúâi nhûäng nùm êëy coá nhûäng hoaåt àöång tñch cûåc trong viïåc truyïìn giaáo Tin laânh úã Àöng Dûúng. Tûâ 1922 àïën 1925, phaái böå cuãa P. Monet àaä thu àûúåc nhûäng kïët quaã khöng nhoã, thaânh lêåp Höåi Sinh viïn An Nam, trung têm hoaåt àöång do Tin laânh Phaáp baão trúå úã söë 5 phöë Voång Àûác, Haâ Nöåi. Höåi àaä cho xuêët baãn möåt taåp chñ song ngûä Phaáp –Viïåt àïí löi cuöën trñ thûác treã úã Haâ Nöåi(16). Cuäng giöëng nhû U. Soulier, quan àiïím vïì àaåo Tin laânh vaâ truyïìn giaáo cuãa P. Monet cuäng coá nhûäng àiïím yïëu maâ Nguyïîn AÁi Quöëc khöng ngêìn ngaåi phï phaán. Caái nhòn coân chõu aãnh hûúãng têm lyá thûåc dên cuãa P. Monet vïì tñnh caách ngûúâi Viïåt, bõ Nguyïîn AÁi Quöëc baác boã möåt caách nheå nhaâng khi khùèng àõnh: "Öng cêìn biïët rùçng, ngûúâi An Nam ngay tûâ khi coân Tài liệu của Nguyễn Ái Quốc với đạo Tin lành được lưu nhoã àaä hoåc chûä "Trung" vaâ chûä "Tñn" nhû nhûäng trữ tại Hội truyền giáo Phúc Âm, Paris, N0 102, Đại lộ phêím haånh haâng àêìu sau loâng hiïëu thaão". Quan Arago troång hún, trûúác yá kiïën cuãa P. Monet rùçng "Nhûäng tñn hûäu Tin laânh Phaáp cêìn hiïíu rùçng nhên dên Viïåt Nam bõ aáp bûác "vïì mùåt tinh thêìn" vaâ hoå àau khöí vò sûå aáp bûác àoá”, Nguyïîn AÁi Quöëc àaä khùèng àõnh "ngûúâi dên An Nam coân bõ aáp bûác caã vïì caác mùåt vêåt chêët, xaä höåi vaâ chñnh trõ lêîn tinh thêìn". Àïí thêëy roä sûå phï phaán êëy cuãa Ngûúâi, chuáng ta tham khaão taâi liïåu quan troång cuãa chñnh P. Monet viïët maâ Nguyïîn AÁi Quöëc coá nhùæc trong thû. Têåp taâi liïåu coá tïn Tiïëng goåi xûá Àöng Dûúng thuöåc Phaáp cuãa U. Soulier viïët thaáng 8 nùm 1920, xuêët baãn úã Paris cuâng nùm, àaä àûúåc Nguyïîn AÁi Quöëc phên tñch vaâ phï bònh nhû chuáng töi àaä noái úã trïn. Coá thïí laâ taác giaã têåp saách, trong kïë hoaåch truyïìn giaáo, àaä khöng giaãi quyïët àûúåc möëi quan hïå rêët tïë nhõ giûäa lyá tûúãng cao àeåp cuãa Chuáa Giïsu Kito vaâ tònh caãm dên töåc cuãa nhûäng "àaân Chiïn" xûá thuöåc àõa maâ hoå àang muöën "bùæt vaâ chùn dùæt". Tuy vêåy sûå phï bònh cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc vúái Muåc sû U. Soulier coá phêìn nheå nhaâng "töi xin lûu yá öng möåt vaâi àiïím trong Lúâi kïu goåi dûúâng nhû chuáng ài ngûúåc laåi vúái yá tûúãng cú baãn trong cöng viïåc cuãa öng, búãi vò nhûäng àiïím naây coá thïí Tài liệu của Nguyễn Ái Quốc với đạo Tin lành được lưu gêy ra sûå xung àöåt tònh caãm úã nhûäng ngûúâi maâ xûá trữ tại Hội truyền giáo Phúc Âm, Paris, N0 102, Đại lộ mïånh cuãa öng àang hûúáng túái". Nhûäng àiïím cuå thïí Arago nhû thïë, chuáng ta àaä thêëy úã caác àoaån trñch dõch trïn. Vúái P. Monet sûå "phï bònh" cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc mong muöën. Cöng viïåc cuãa Chuáa Kito laâ möåt cöng coân maånh hún. Ngoaâi viïåc phï phaán quan àiïím phiïën cuöåc giaãi phoáng vaâ giaãi thoaát, trong khi àoá chuã nghôa diïån vïì chïë àöå thuöåc àõa úã Àöng Dûúng, Nguyïîn AÁi thûåc dên bêët luêån thïë naâo cuäng chó laâ cöng cuöåc nö Quöëc coân phï phaán löëi truyïìn giaáo "thêìn tuáy àûác dõch vaâ aáp bûác. Xûá Àöng Dûúng bõ thöëng trõ khöng tin" cuãa öng: "Ngûúâi ta khöng thïí biïën hoå (ngûúâi thïí laâ möåt xûá Àöng Dûúng àñch thûåc cuãa Kito giaáo"(15). An Nam – taác giaã) thaânh nhûäng tñn àöì Tin laânh töët Cêu cuöëi maâ chuáng töi trñch dõch thûåc sûå laâ möåt bùçng caách chó laâm nheå búát möåt phêìn àau khöí cuãa 16 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  15. hoå, cuäng nhû ngûúâi ta khöng thïí laâm cho möåt ngûúâi sau úã Nam kyâ, löëi tòm kiïëm möåt Tön giaáo Tñch húåp maånh khoãe bùçng caách chó chûäa möåt phêìn bïånh cuãa (Syncritisme) laåi dêîn àïën sûå ra àúâi àaåo Cao àaâi, 1926. ngûúâi àoá. Ngûúåc laåi, ngûúâi ta coân coá thïí ruãi ro biïën Nguyïîn AÁi Quöëc coân noái roä thïm, nhûäng giaá ngûúâi bïånh thaânh ngûúâi baåi liïåt. Töi thiïët nghô rùçng, trõ cuãa "Caái Thiïån" êëy, mùåc duâ Ngûúâi biïët rùçng võ lúåi ñch tinh thêìn vaâ lúåi ñch vêåt chêët phaãi ài àöi vúái Giaáo sô cuãa möåt tön giaáo àöåc thêìn nhû U. Soulier nhau, vò caái naây khöng thïí thûåc hiïån nïëu khöng coá khoá maâ coá thïí chêëp nhêån: "Búãi vò chuáng ta coá àûúåc caái kia. Taåi sao chuáng ta nhûäng ngûúâi àêëu tranh cho haånh phuác chiïm ngûúäng cuâng möåt luác caã ba nguöìn sûå thêåt laåi khöng noái lïn toaân böå sûå thêåt"(17). saáng naây, nïn chùng öng yïu thñch caã ba vaâ cöë gùæng Logic cuãa sûå phï phaán àaä dêîn àïën möåt tû tûúãng àiïìu hoâa caã ba vúái baãn tñnh cuãa chuáng ta àïí laâm àöåc àaáo khaác: "Sûá mïånh rao giaãng Phuác Êm, daåy cho baãn tñnh àoá töët hún, thay vò àem ba caái àoá ra cho con ngûúâi yïu thûúng Thiïn Chuáa vaâ àöìng loaåi àöëi choåi lêîn nhau". cuãa hoå; vaâ möåt sûá mïånh khaác, àùåt möåt nhoám ngûúâi Àïí cho thêëy sûå cúãi múã cuãa mònh trong viïåc nhòn "vaâo nhûäng àùèng cêëp" vaâ khuyïën khñch hoå tûâ chöëi nhêån khaã nùng àaåo Tin laânh coá thïí tùng cûúâng xêm töí quöëc cuãa mònh hay ñt ra laâ laâm cho hoå yïu möåt töí nhêåp úã Àöng Dûúng, Nguyïîn AÁi Quöëc khöng ngêìn quöëc khaác (aimer une autre que la leur). Ngûúâi An ngaåi khùèng àõnh vúái Muåc sû U. Soulier, nïëu nhû sûå Nam, duâ laâ sinh viïn hay nöng dên muâ chûä, hoå vêîn truyïìn giaáo Tin laânh àuáng vúái tinh thêìn giaãi phoáng cûá laâ ngûúâi Viïåt Nam". Cêu cuöëi cuãa logic luêån lyá naây chên chñnh cuãa Chuáa Giïsu Kito, thò chùæc chùæn Tin laåi laâ möåt tû tûúãng khaác vûúåt tröåi vaâ múái laå: "Laâm laânh seä coá chöî àûáng nhêët àõnh úã xûá Àöng Dûúng. ngûúâi An Nam töët khöng ngùn caãn hoå laâm ngûúâi tñn Têët nhiïn, Ngûúâi cuäng chó ra nhûäng thaách thûác vïì hûäu töët" (Ïtre bons annamites n'empïche pas d'ïtre hïå yá thûác, tû tûúãng, têm lyá cuãa dên töåc maâ nhûäng bons chreátienes). Àoåc doâng chûä naây caâng thuá võ khi ngûúâi truyïìn giaáo Tin laânh cêìn vûúåt qua: chuáng ta nhúá laåi nùm 2010, taåi Toaâ thaánh Vatican, "Thûa öng Muåc sû, töi biïët rêët roä nhûäng gò caác höåi trong dõp Atmila, Giaáo hoaâng Benedict XVI cuäng truyïìn giaáo àaåo Cöng giaáo àaä laâm úã Àöng Dûúng vaâ àaä noái vúái caác võ àaåi diïån Höåi àöìng Giaám muåc Viïåt nhûäng gò caác höåi truyïìn àaåo Tin laânh àaä laâm àöëi vúái Nam "laâ ngûúâi Cöng giaáo töët cuäng laâ cöng dên töët". nûúác Triïìu Tiïn laáng giïìng cuãa chuáng töi, nïn töi Quaã thûåc bûác thû naây laâ möåt tû liïåu lõch sûã coá leä khöng thïí khöng hïët loâng cêìu mong öng seä thaânh súám nhêët, qua viïåc trao àöíi vúái caác muåc sû Tin laânh cöng trong viïåc truyïìn baá nhanh choáng àaåo Tin laânh Phaáp, tû tûúãng cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc vïì tön giaáo vaâ úã nûúác töi. Nhûng àïí thay àöíi tinh thêìn cuãa möåt dên töåc, lyá tûúãng cao àeåp, sûå cûáu röîi loaâi ngûúâi cuãa dên töåc, nhêët laâ möåt dên töåc àaä coá phong tuåc, nhûäng Chuáa Kito, theo Ngûúâi chó thûåc sûå coá yá nghôa khi noá truyïìn thöëng vaâ tñnh mêîn caãm àûúåc hònh thaânh qua àûúåc gùæn kïët vúái lyá tûúãng "khöng coá gò quyá hún àöåc nhiïìu nghòn nùm lõch sûã, trûúác hïët öng phaãi hiïíu lêåp tûå do". Noái caách khaác, chó coá tûå do tön giaáo khi thêëu naäo traång êëy. Chñnh vò thïë laâm cho phêån sûå quyïìn dên töåc tûå quyïët àûúåc àaãm baão. haâng àêìu cuãa öng àûúåc dïî daâng vaâ àïí àaáp laåi möëi Tû tûúãng Àaåi kïët (Ouemenisme) noái chung vaâ thiïån caãm cuãa öng àöëi vúái töi, töi maån pheáp kñnh thêìn hoåc Tin laânh Àaåi kïët noái riïng (Protestant- gûãi túái öng bûác thû naây. Töi hy voång öng seä miïîn isme Ouemenique) coân laâ àiïìu múái meã. Mùåc duâ vêåy, thûá tñnh thùèng thùæn cuãa töi vaâ töi xin öng haäy tin khuynh hûúáng muöën hûúáng túái möåt tön giaáo phöí tûúãng úã nhûäng tònh caãm töët àeåp cuãa töi"(18). quaát cuãa nhên loaåi àaä àûúåc nhiïìu trñ thûác, thuã lônh Noái toám laåi, nhûäng suy nghô cuãa Nguyïîn AÁi nhiïìu tön giaáo àïì cêåp. Trong laá thû naây Nguyïîn AÁi Quöëc vïì àaåo Tin laânh noái chung vaâ viïåc truyïìn Quöëc àaä thïí hiïån suy nghô àöåc àaáo cuãa mònh vïì möåt giaáo Tin laânh úã Viïåt Nam noái riïng, laâ hïët sûác àöåc giaá trõ tön giaáo chung nhû thïë, noái caách khaác laâ sûå àaáo hiïëm thêëy. Cêìn lûu yá rùçng, ngay tûâ àêìu thêåp dung húåp úã möåt têìng cêëp cao cuãa vùn hoáa vaâ triïët lyá kyã XX, nhêët laâ sau khi Quöëc tïë Cöång saãn thaânh Àöng – Têy. Ngûúâi àaä viïët trong thû naây nhû sau: lêåp (3-1919), xung àöåt giûäa tön giaáo vaâ vö thêìn, "… Töi tin rùçng chó coá möåt triïët lyá, möåt nguyïn lyá vaâ Cöng giaáo vaâ Cöång saãn àaä bùæt àêìu trúã nïn gay gùæt. möåt tön giaáo cho têët caã moåi ngûúâi, búãi vò chó coá möåt Baãn thên Nguyïîn AÁi Quöëc vûâa múái trúã thaânh möåt Chên lyá. Chuáng ta chó àûúåc pheáp thêëy Chên lyá naây ngûúâi maác-xñt treã tuöíi (Nguyïîn AÁi Quöëc trúã thaânh tûâ phña chuáng ta àang àûáng vaâ chuáng ta àùåt tïn cho àaãng viïn Àaãng Cöång saãn Phaáp (12-1920), trûúác noá theo caái maâ chuáng ta thêëy hay àuáng nhû chuáng ta khi gûãi bûác thû naây chûa lêu), coá thïí cuäng chûa coá thïí thêëy: Khöíng Tûã hay Phêåt àöëi vúái ngûúâi phûúng chõu nhûäng aáp lûåc trûåc tiïëp nhûäng quan àiïím cuãa Àöng vaâ Chuáa Kito àöëi vúái ngûúâi phûúng Têy. Quöëc tïë Cöång saãn vïì tön giaáo, nïn àaä coá nhûäng tû Phêåt giaáo + Khöíng giaáo + Kito giaáo = Caái Thiïån" tûúãng vûúåt tröåi nhû thïë. Chuáng töi muöën nhêën maånh rùçng, "cöng thûác" noái trïn cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc roä raâng coá sûå khaác biïåt vúái CHUÁ THÑCH: nhiïìu thuã lônh tön giaáo duâ rùçng hoå cuâng hûúáng túái nhûäng giaá trõ triïët lyá tön giaáo phöí quaát. Sûå tñch húåp 1. Xem Lï Hoaâng Phu, Lõch sûã Höåi thaánh Tin laânh Viïåt caác hïå tû tûúãng tön giaáo úã Nguyïîn AÁi Quöëc hûúáng Nam (1911 – 1965), Nxb. Tön giaáo Haâ Nöåi, 2010, tr.1,2. túái àñch chung laâ Caái Thiïån. Trong khi àoá, ñt nùm (Xem tiïëp trang 61) SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 17
  16. Trường Viễn Đông Bác cổ Pháp vinh danh nhà sử học Phan Huy Lê Các cuốn sách là các công trình nghiên cứu của ​GS. Phan Huy Lê được giới thiệu tại buổi lễ. Ảnh: Bích Hà, TTXVN T heo phóng viên TTXVN tại Pháp, Trường nền tảng cho các công trình nghiên cứu sau này, đặc Viễn Đông Bác cổ (EFEO) của Pháp đã biệt là các nghiên cứu về xã hội nông thôn Việt Nam, trao bằng ​tiến sĩ  danh dự cho ​GS. Phan về mối liên hệ đã gắn kết Việt Nam với vùng Đông Huy Lê, nhà sử học hàng đầu của Việt Nam tại Nam Á. một buổi lễ được tổ chức ngày 17-5 tại Paris. Giám đốc Trường EFEO cũng cho rằng các Vì lý do sức khỏe, ​GS. Phan Huy Lê không thể có nghiên cứu của GS. Phan Huy Lê mang tính tiên mặt tại buổi lễ, ông đã ủy quyền cho Đại sứ Việt Nam phong và cho đến nay vẫn chưa có ai vượt qua, rằng tại Pháp Nguyễn Ngọc Sơn, thay mặt ông nhận danh ông cũng đã nỗ lực không ngừng để bảo tồn và phát hiệu cao quý này. huy giá trị của di sản vật thể của Việt Nam. Trong thư gửi lãnh đạo trường EFEO, GS. Phan Chính sự cởi mở đón nhận cái mới đã khiến ông Huy Lê bày tỏ niềm vinh dự khi được nhận bằng Tiến được biết đến không chỉ ở trong nước mà còn ở phạm sĩ danh dự của EFEO - một cơ quan nghiên cứu lớn vi quốc tế. Cũng chính sự cởi mở trí tuệ, sự nghiêm của Pháp về các nền văn minh châu Á. túc trong khoa học, tinh thần hợp tác quốc tế và tấm Ông coi việc trao tặng danh hiệu này là sự động lòng nhân ái của ông đã khiến Trường EFEO trao viên để ông và các đồng nghiệp tiếp tục các công tặng ông danh hiệu ​tiến sĩ danh dự.  trình nghiên cứu, cũng như công tác quản lý các văn Đại sứ Việt Nam tại Pháp Nguyễn Ngọc Sơn đã bản và tài liệu cổ tại Việt Nam.  cảm ơn Trường EFEO đã tôn vinh các công trình Phát biểu tại buổi lễ, Giám đốc Trường Viễn nghiên cứu của GS. Phan Huy Lê, đề cao những Đông Bác cổ Yves Goudinau đánh giá cao những cống hiến của ông cho ngành khoa học lịch sử. đóng góp của GS. Phan Huy Lê với nền lịch sử nước Đại sứ cũng nhấn mạnh những đóng góp của nhà. Trường Viễn Đông Bác cổ trong hơn một thế kỷ vào Theo ông, nhà sử học Phan Huy Lê được các đồng sự phát triển công tác nghiên cứu trong lĩnh vực nghiệp tôn trọng và ngưỡng mộ không phải vì ông khoa học xã hội và nhân văn tại Việt Nam, vào việc liên tục đảm nhiệm cương vị Chủ tịch Hội Khoa học đào tạo cán bộ khoa học và trí thức cũng như các Lịch sử Việt Nam từ năm 1988, mà bởi vì ông là nhà hoạt động bảo tồn - phát huy di sản vật thể và phi vật khoa học đã biết kết hợp các phương pháp nghiên cứu thể tại Việt Nam. truyền thống với các phương pháp hiện đại. Ông được biết đến với một khối lượng đồ sộ gồm (Theo TTXVN, 500 công trình nghiên cứu được sử dụng làm cơ sở ngày 18-5-2016) 18 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  17. Truyền thống văn hóa biển CỦA NGƯỜI VIỆT CỔ những ý tưởng, nghiên cứu của GS. Trần Quốc Vượng (Tiếp theo số 470 và hết) Nguyễn Văn Kim À iïìu àaáng chuá yá laâ, quaá kyã baãn lïì àoá, cùåp vúå chöìng truyïìn Tranh ký trònh thiïng hoáa êëy gùæn thuyïët Chûã Àöìng Tûã - Tiïn Dung họa bến vúái caác hoaåt àöång kinh tïë, (vúái nhiïìu chi tiïët àûúåc àêíy túái sông Hội buön baán, vúái thúâi tû duy khai múã thúâi Huâng Vûúng), àaä tön vinh An cuối vaâ chñnh saách thuác àêíy caác hoaåt laâ nhûäng ngûúâi ài buön biïín àêìu thế kỷ àöång kinh tïë àöëi ngoaåi cuãa vûúng tiïn, bùæt àêìu àûúåc thúâ úã nhiïìu XVIII triïìu Maåc trong böëi caãnh nhiïìu vuâng söng nûúác, duyïn haãi nhû àoaân thuyïìn buön, thaám hiïím Töí sû nghïì buön vaâ àûúå c "àïì phûúng Têy àaä xuêët hiïån úã caác baåt" laâ möåt trong "Tûá bêët tûã" cuãa vuâng biïín Viïåt Nam vaâ chêu AÁ. ngûúâi Viïåt(2). Trong khoaãng thúâi Nhêån àõnh vïì thïë kyã XVI, Nhaâ sûã gian àoá, Mêîu Liïîu Haånh khöng hoåc cho rùçng: "Àêy laâ möåt thïë kyã chó àûúå c cû dên vuâ n g haå lûu cuãa Dên chaâi vaâ Thûúng nghiïåp chêu thöí söng Höìng - Sún Nam thuyïìn maãng, möåt thïë kyã "múã Haå tön thúâ maâ nhên dên nhiïìu cûãa" cuãa Àaåi Viïåt buön baán vúái vuâng cuäng suâng voång laâ "Mêîu cao nûúác ngoaâi caã úã Àaâng Trong vaâ nhêët cuãa caác baâ Mêîu" (Töëi linh chi Àaâng Ngoaâi"(1). Chñnh trong thïë linh). Thúâi bêëy giúâ, trong caác möëi SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 19
  18. quan hïå kinh tïë vaâ tiïëp giao vùn hoân Tröëng - Maái Sêìm Sún, xûá thûác phong phuá vïì biïín. Hoå àaä hoáa röång lúán, "Mêîu Liïîu Haånh Thanh… nay àaä dêìn dêìn Viïåt nûúng theo tûå nhiïn, dûåa vaâo tûå laâ töíng dung cuãa moåi Mêîu, nûä hoáa sêu àêåm"(6). nhiïn àïí taåo nïn "Hïå sinh thaái thêìn Viïåt - Chùm, Phêåt baâ Quan Vúái "caái nhòn xuyïn Viïåt", nhên vùn cöìn - baâu"(10). Hoå àaä Êm vaâ caã hònh aãnh Àûác meå Ma- thêëu hiïíu chiïìu sêu vaâ àùåc tñnh taåo dûång àûúåc nïìn vùn hoáa rûåc ria"(3). Thaánh Mêîu cuäng àaä trúã caác nïìn vùn hoáa àõnh thaânh nïn rúä vúái caác cöng trònh kiïën truác thaânh möåt trong nhûäng "Tûá bêët dên töåc Viïåt Nam, tûâ vùn hoáa tön giaáo kyâ vô, nhûäng kinh àö, tûã" uy linh trong tiïìm thûác vaâ Àöng Sún - Vùn minh söng Höìng caãng thõ lúán... Vúái biïín, hùèn laâ thïë giúái têm linh cuãa ngûúâi Viïåt. úã phña Bùæc, vùn hoáa Sa Huyânh - ngûúâi Chùm àaä tñch luäy àûúåc vöën Trong caá c h luêå n giaã i rêë t Champa úã miïìn Trung àïën vùn tri thûác phong phuá vaâ chó riïng riïng vaâ àöåc àaáo, vúái caãm quan hoáa Àöìng Nai, OÁc Eo - Phuâ Nam phûúng tiïån ài biïín hoå àaä rêët vùn hoáa vaâ tû duy liïn ngaânh, úã Nam böå, dûåa trïn nhûäng khaão nöíi tiïëng vïì nghïì àoáng ghe bêìu. GS. Trêìn Quöëc Vûúång cho rùçng: chûáng, khaão nghiïåm baãn thên Dûåa trïn caác kïët quaã khaão cûáu, Laåc Long Quên laâ tïn chûä Haán vaâ caác nghiïn cûáu cuãa hoåc troâ, taác giaã cho rùçng: Truyïìn thöëng vaâ laâ sûå "nhên hoáa" - röìi caã àöìng nghiïåp,... Giaáo sû àaä nhêån ghe bêìu cuãa ngûúâi Chùm laâ sûå "phong kiïën hoáa" cuãa caá cheáp, thêëy nhûäng tûúng taác vaâ vai troâ kïët húåp giûäa truyïìn thöëng baãn rùæn nûúác, thuöìng luöìng, caá sêëu. to lúán cuãa biïín trong caác cuöåc àõa vúái truyïìn thöëng Maä Lai, ÊËn Tûúng tûå nhû vêåy, Êu Cú laâ sûå chuyïín giao vùn hoáa àïí hònh Àöå, Àõa Trung Haãi. Hoå àaä àoáng "nhên hoáa" cuãa chim, hûúu... thaânh nïn "möåt daãi vùn hoáa ra chiïën thuyïìn, thuyïìn vêån taãi Nhûä n g hònh tûúå n g àöå n g vêå t Nam Àaão (Austronesian) ven coá thïí chúã àûúåc 600-700 ngûúâi àûúå c chaå m , khùæ c trïn tröë n g búâ biïín Àöng (tûâ Ryukyu - Oki- vaâ chñnh phûúng tiïån ài biïín coá àöìng, thaåp àöìng chuyïín àöång nawa) àïën Àaâi Loan, Haãi Nam, khaã nùng thñch nghi cao vúái àiïìu voâ n g quanh mùå t trúâ i , ngûúå c võnh Bùæc böå, caác àaão gêìn biïín kiïån tûå nhiïn vaâ chïë àöå gioá muâa chiïìu kim àöìng höì laâ sûå thïí hiïån (Hoân Mï, Hoân Ngû, Cöìn Coã, Cuâ naây àaä goáp phêìn taåo nïn "Thïí têm thïë lûúäng phên àöång - tônh, Lao Chaâm, Cuâ Lao Reá - Lyá Sún, chïë biïín Chùmpa" trong lõch sûã àûåc - caái... cuãa möåt vuä truå luêån Hoân Tre, Bñch Àêìm, àaão Phuá Viïåt Nam - Àöng Nam AÁ. sú khai cuãa cû dên Viïåt cöí(4). Quyá, Hoân Cau, Cön Àaão...)"(7). Tiïëp nöëi truyïìn thöëng biïín Triïín khai phûúng caách vaâ Laâ ngûúâi luön trùn trúã vúái caác cuãa cû dên Chùmpa, àïën thïë tri thûác nghiïn cûáu liïn ngaânh vêën àïì nghiïn cûáu, taác giaã àaä coá kyã XVI-XVII, trong "buöíi höìi kïët húåp vúái phûúng phaáp àõa nhûäng suy tû àêìy mêîn caãm vïì sûå sinh cuãa caác caãng biïín miïìn danh hoåc, Giaáo sû tûâng luêån giao hoâa giûäa con ngûúâi vúái thïë Trung vaâ Nam Trung böå" möëi giaãi: Chûä "chûã" (trong Chûã Àöìng giúái tûå nhiïn. ÚÃ àoá, nhõp söëng, giao lûu kinh tïë, vùn hoáa àaä trúã Tûã) tûác laâ "bïën"; àõa danh "Cöí nhõp thúâi gian àaä hoâa quyïån vúái nïn röång lúán. Vúái Àaâng Trong, Trai", tïn quï hûúng Maåc Àùng nhûäng vêån àöång, biïën àöíi cuãa vuä "Höåi An (Faifo) vúái cûãa Haân (Àaâ Dung úã cûãa biïín Kiïën An gêìn truå: "Soáng gioá biïín vun caát lïn Nùéng), cûãa Àaåi - Thu Böìn trúã Àöì Sún, Haãi Phoâng vaâ möåt thön cöìn, trong khi söng taãi phuâ sa thaânh caãng biïín lúán nhêët cuãa laâng Cöí Trai úã caãng thõ Höåi An ra biïín. Söng vaâ biïín phöëi húåp Àaâng Trong, Àaåi Viïåt. Chñnh àïìu laâ "tïn chûä" cuãa "keã chaâi". nhau taåo nïn àêët nûúác vaâ aãnh úã Höåi An (vaâ Àaâng Trong) caác Trong doâng maåch àoá, caách goåi hûúãng vaâo vùn hoáa, con ngûúâi"(8). giaáo sô ngoaåi quöëc cuâng dên àõa cuã a ngûúâ i Viïå t trûúá c nay vïì Theo quy luêåt cuãa tûå nhiïn, caác phûúng theo àaåo àaä saáng taåo chûä caác "muäi", "hoân", "àaão" (tao), doâng söng àïìu àöí ra biïín lúán vaâ Quöëc ngûä (tiïëng Viïåt La-tinh "haãi àaão", hay "Cuâ lao" (trong chñnh cuäng nhúâ coá söng maâ höìn hoáa) maâ ta duâng hiïån nay, coá lúåi Cuâ Lao Chaâm, Cuâ Lao Reá...)... biïín, sûác maånh cuãa biïín, saãn vêåt cho phaát triïín vùn hoáa. Möåt söë laâ sûå hoâa tröån cuãa nhiïìu ngön biïín coá thïí chuyïín taãi, thêëm sêu ngûúâi Viïåt àaä ài du hoåc phûúng ngûä , truyïì n thöë n g vùn hoá a . vaâo àêët liïìn, vaâo caác lúáp cû dên Têy, hoåc àûúåc möåt söë kyä thuêåt Trong àoá, tûâ "Cuâ lao" coá göëc tûâ söëng úã miïìn chêu thöí, nuái cao... Êu chêu nhû nghïì laâm àöìng höì chûä "Pu-lao", "Poulo" trong ngön Trong caác truyïìn thöëng vùn keáo chuöng, àoáng taâu biïín..."(11). ngûä cuãa ngûúâi Maä Lai - Àa àaão. hoáa biïín, GS. Trêìn Quöëc Vûúång Luön gùæn liïìn vaâ laâ hïå quaã Qua nhûäng traãi nghiïåm thûåc tïë, coá nhiïìu trang viïët sinh àöång, têët yïëu cuãa caác möëi giao lûu kinh Giaáo sû cho rùçng, úã Nghïå An, Haâ giaâu àêåm nhûäng yá tûúãng, suy tïë laâ sûå giao hoâa xaä höåi, vùn hoáa. Tônh coá ngûúâi Böì Lö (Poulo - Àaão tûúãng chuyïn mön vïì truyïìn Hiïín nhiïn, trong caác laân soáng nhên), ngûúâi Àaän, Baâ Löî Man... thöë ng biïí n cuã a cû dên Àöng tiïëp giao, tiïëp biïën vùn hoáa àoá, àaä traãi nhiïìu àúâi "chuyïn söëng Sún, Sa Huyânh, Chùmpa vaâ Phuâ caác caãng biïín, vuâng ven biïín úã nûúác", taåi caác "Mûúâng nûúác"(5). Nam(9). Vúái cû dên Sa Huyânh - luön laâ nhûäng cûãa ngoä àoán nhêån Trong caác khöng gian àoá, "Con Chùmpa, trong caách nhòn nhêån nhûäng vêån höåi, nhên töë phaát trai Böì Lö àïí toác daâi chêëm vai, cuãa Giaáo sû, àoá laâ nhûäng dên töåc triïín múái vaâ caã nhûäng thaách àeå p nhû anh chaâ n g Voá c cuã a (àa töåc) coá kinh nghiïåm vaâ tri thûác àïën tûâ àaåi dûúng, tûâ caác 20 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
  19. thïë lûåc bïn ngoaâi. Vúái Höåi khu vûåc, quöëc tïë trong suöët caác 7. Trêìn Quöëc Vûúång, "Di tñch vaâ An, möåt caãng thõ, cûãa ngoä úã thïë kyã XVI-XVIII. möi trûúâng", trong Möi trûúâng, Con miïìn Trung: "Sùæc thaái vùn ngûúâi & Vùn hoáa, Sàd, tr.183. hoáa Höåi An cuäng nhû xûá CHUÁ THÑCH: 8.Trêìn Quöëc Vûúång, "Àêët Quaãng Quaãng vaâ toaân Nam Trung caái nhòn àõa lyá - vùn hoáa vaâ lõch böå laâ kïët quaã giao thoa, àan 1. Trêìn Quöëc Vûúång, "Mêîu Liïîu sûã", trong Theo doâng lõch sûã..., Sàd, xen vaâ dung hoâa giûäa hai Haånh (1557-1577)", "Traång Buâng tr.455. vùn hoáa Viïåt - Chùm. Riïng (1528-1613)" vaâ "Àaåo giaáo dên gian 9. Vïì yïëu töë biïín trong vùn hoáa úã caãng thõ quöëc tïë Höåi An, Viïåt Nam trong böëi caãnh lõch sûã - Àöng Sún, taác giaã nhêån xeát: "Àöng àoá coân laâ kïët quaã giao thoa xaä höåi Àaåi Viïåt thïë kyã XVI-XVII", Sún tuy vïì baãn chêët kinh tïë - xaä àan xen vaâ dung hoâa giûäa trong Vùn hoáa Viïåt Nam..., Sàd, höåi - vùn hoáa laâ nöng nghiïåp tûúái caác vùn hoáa Chùm - Viïåt - tr.888-889. nûúác - xoám laâng - thön daä nhûng roä Hoa vaâ möåt söë yïëu töë ngoaåi 2. Trêìn Quöëc Vûúång, "Mêëy neát raâng cuäng mùån moâi chêët biïín khúi: sinh khaác nûäa. Höåi An àoá laâ khaái quaát lõch sûã cöí xûa vïì caái nhòn coá hònh tûúång thuyïìn ài biïín vaâ möåt sûå höåi thuãy, höåi nhên vïì biïín cuãa Viïåt Nam", trong Biïín caá sêëu, coá sûå giao lûu tröëng àöìng vaâ höåi tuå vùn hoáa vö cuâng vúái ngûúâi Viïåt cöí, Sàd, tr.26. tûâ nöåi àõa Àöng Nam AÁ Viïåt cöí túái àa daång"(12). 3. Trêìn Quöëc Vûúång, "Mêîu Liïîu baán àaão Maä Lai vaâ haãi àaão Nam Thùè m sêu trong loâ n g Haånh (1557-1577)", "Traång Buâng Dûúng. Trïn nïìn taãng hiïån thûåc àêët cuãa àö thõ - caãng êëy, (1528-1613)" vaâ "Àaåo giaáo dên gian àoá, àaä lûu haânh truyïìn thuyïët vúå taác giaã àaä phên lêåp vaâ coá Viïåt Nam trong böëi caãnh lõch sûã - xaä chöìng Chûã Àöìng Tûã - Tiïn Dung caái nhòn xuyïn toã vïì möåt höåi Àaåi Viïåt thïë kyã XVI-XVII", trong tûâ miïìn àöìng bùçng truäng Daå Traåch, hïå têìng vùn hoáa, àa têìng vaâ Vùn hoáa Viïåt Nam..., Sàd, tr.889. xuöi thuyïìn ra biïín, ra haãi àaão baán mang tñnh kïë thûâa àïí hònh 4. Trêìn Quöëc Vûúång, "Vaâi suy buön, tu Tiïn, tu Phêåt. Huyïìn tñch thaânh vaâ taåo nïn möåt daáng nghô taãn maån vïì tröëng àöìng", trong An Tiïm vaâ dûa hêëu cuäng noái lïn voác cuãa thûúng caãng quöëc Theo doâng lõch sûã... Sàd, tr.29. tñnh giao lûu ngoaâi biïín khúi cuãa tïë Höåi An. Àoá laâ: Têìng vùn 5. Vïì nguöìn göëc caác töåc ngûúâi thúâi àaåi Àöng Sún, thúâi àaåi Huâng hoáa Sa Huyânh, Têìng vùn ven biïín, GS. Trêìn Quöëc Vûúång Vûúng múã nûúác. Vúái thúâi àaåi Àöng hoáa Chùmpa vaâ giûäa hai cho rùçng: "Trong kho taâng thêìn Sún, vuâng Haãi Phoâng khöng chó laâ têìng vùn hoáa àiïín hònh êëy thoaåi Viïåt coá biïíu tûúång Ngû Tinh, núi tuå cû cuãa dên Viïåt cöí laâm ruöång laâ möåt Têìng giao thoa - kïët roä raâng laâ aãnh xaå cuãa ngûúâi Àaän, vaâ chaâi caá maâ coân laâ möåt caãng khêíu tinh vùn hoáa Chùmpa súám möåt cû dên söëng rêët lêu àúâi úã vuâng giao lûu kinh tïë - vùn hoáa. Cûãa söng vaâ cuöëi cuâng laâ Têìng vùn võnh Bùæc böå vaâ búâ biïín Quaãng Àöng Rûâng chùæc chùæn laâ núi vaâo ra cuãa hoáa Chùm - Viïåt - Hoa hònh maâ nhiïìu thû tõch Viïåt Nam, Trung nhiïìu thuyïìn biïín, lïn Bùæc, xuöëng thaânh tûâ thïë kyã XVI(13), khi Quöëc noái túái. Hiïån nay, hoå laâ ngûúâi Nam, tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác Cöng Nguyïîn Hoaâng vaâo khai Saán Thñn úã vuâng biïín Quaãng Ninh. nguyïn...". Xem Trêìn Quöëc Vûúång, phaá àêë t Thuêå n Quaã n g. Àaän, Àaãn, Thaán hay Àaâi (Àaâi-ao, "Haãi Phoâng nhòn tûâ thuã àö Haâ Nöåi", Vaâ, cöng cuöåc khai phaá àêìy tûác laâ ngûúâi Lï úã Haãi Nam) laâ möåt trong Theo doâng lõch sûã, Sàd, tr.290. gian lao, thaách thûác êëy gùæn khêu trong chuöîi cû dên noái tiïëng 10. Trêìn Quöëc Vûúång, "Vïì miïìn liïìn vúái quyïët têm, tû duy Maä Lai (Malay-Polynessien hay In- Trung - Mêëy neát khaái quaát vïì nhên hûúáng biïín cuãa caác chuáa donesien) phên böë úã vuâng ven biïín hoåc vùn hoáa", trong Möi trûúâng, Con Nguyïîn àïí tiïëp nöëi vaâ taåo vaâ haãi àaão Àöng Nam AÁ göìm Cao Sún ngûúâi & Vùn hoáa, Sàd, tr.294. lêåp nïn "Möåt nïìn vùn hoáa töåc úã Àaâi Loan, ngûúâi Lï úã Haãi Nam, 11. Quöëc Vûúång, "Mêëy neát khaái caãng thõ miïìn Trung" traãi ngûúâi Thaán úã võnh Bùæc böå, ngûúâi Böì quaát lõch sûã cöí xûa vïì caái nhòn vïì tûâ thúâi cöí àaåi àïën trung Lö úã vuâng biïín Thanh- Nghïå - Tônh biïín cuãa Viïåt Nam", trong Biïín vúái àaåi, röìi thúâi cêån hiïån àaåi(14). - Bònh - Trõ - Thiïn, ngûúâi Maä Lai ngûúâi Viïåt cöí, Sàd, tr.31. Laâ möåt thïí chïë biïín, chñnh úã baán àaão Maä Lai..., nhûäng Ngûúâi 12. Trêìn Quöëc Vûúång, "Võ thïë quyïìn Àaâng Trong àaä nöî nûúác "Long höå", "Giao nhên", thaåo àõa - lõch sûã vaâ baãn sùæc àõa - vùn lûåc phaát triïín vaâ chuyïín cheâo thuyïìn, vûúåt biïín". Xem Trêìn hoáa cuãa Höåi An", trong Àö thõ cöí hoáa thaânh cöng hoaåt àöång Quöëc Vûúång, "Àêët nûúác, Con ngûúâi Höåi An, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, H., cuãa caác caãng Chùm trûúác & Vùn minh Viïåt Nam thúâi cöí", 1991, tr.61. àêy nhû Chiïm Caãng, Thõ trong Möi trûúâng, Con ngûúâi & Vùn 13. Trêìn Quöëc Vûúång, "Võ thïë Naåi... sang caãng Viïåt vúái hoáa, Sàd, tr.129. àõa - lõch sûã vaâ baãn sùæc àõa - vùn hoáa Thanh Haâ, Höåi An, Nûúác 6. Trêìn Quöëc Vûúång, "Möåt caái cuãa Höåi An", trong Àö thõ cöí Höåi An, Mùån àïí taåo dûång nïn möåt nhòn àõa - vùn hoáa vïì xûá Nghïå trong Sàd, tr.58-59. hïå thöëng kinh tïë àöëi ngoaåi, böëi caãnh miïìn Trung", trong Viïåt 14. Trêìn Quöëc Vûúång, "Di tñch taåo àaâ cho sûå hûng khúãi Nam caái nhòn àõa - vùn hoáa, Sàd, vaâ möi trûúâng", trong Möi trûúâng, cuãa caác hoaåt àöång bang giao tr.285. Con ngûúâi & Vùn hoáa, Sàd, tr.183. SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016 21
  20. NHÂN VẬT Di tích PHAN THANH LIÊM ở Huế Lê Văn Thi PHAN THANH LIÏM 潘清蘝, HAY COÂN GOÅI LAÂ PHAN LIÏM(1), TÛÅ THUÁC THANH, BIÏÅT HIÏÅU LAN NÖNG. ÖNG SINH NGAÂY 29 THAÁNG 8 NÙM QUYÁ TYÅ, MINH MAÅNG THÛÁ 14, NHÙÇM NGAÂY 12-10-1833(2). CON ÖNG PHAN THANH GIAÃN (1796-1867) VAÂ BAÂ TRÊÌN THÕ HOAÅCH (1797-1862). P han Thanh Giaãn laâm àïën Phaáp theo lïånh cuãa Böå trûúãng bõ phaát giaác, nhûäng ngûúâi dûå chûác Hiïåp biïån Àaåi hoåc sô, Haãi quên Phaáp. Möåt thúâi gian àõnh baåo àöång phaãi tröën chaåy. cuöëi àúâi vò àïí mêët ba tónh sau, thûåc dên Phaáp trao traã hai Nhaâ vua sai Phan Liïm ra àoá miïìn Têy nïn öng tuyïåt thûåc anh em öng vïì nûúác vaâ giao cho vúái chûác Khêm sai àaåi thêìn àïí vaâ tûå tûã(3), trûúác khi mêët öng triïìu àònh Huïë. Luác naây hai anh öín àõnh tònh thïë(8). cùån dùån ba ngûúâi con(4) nhû sau: em Phan Liïm vaâ Phan Tön ra Dûúái caác triïìu Àöìng Khaánh "Mêëy böå saách cuãa ta àïí laåi, àoá laâ laâm quan dûúái triïìu àònh Huïë. vaâ Thaânh Thaái, öng àaä tûâng giûä sûå nghiïåp quyá baáu. Chuáng bêy Nùm Tûå Àûác thûá 34 (1881), chûác Thõ vïå Àaåi thêìn. Öng qua phaãi gòn giûä, raáng hoåc thaânh vaâ theo Quöëc triïìu chñnh biïn toaát àúâi vaâo ngaây 15 thaáng 9 nùm àûâng laâm möåt chûác quan quyïìn yïëu Phan Liïm àaä mêåt trònh lïn Thaânh Thaái thûá 8, nhùçm ngaây gò hïët. Anh em nïn ùn úã thuêån vua möåt biïíu àïì ra möåt söë caãi 21-10-1896(9), an taáng úã Huïë vaâ hoâa, nhûát laâ phaãi thûúng mïën caách vïì giaáo duåc, thöng thûúng, àûúåc truy tùång Thûúång thû böå quï hûúng thên töåc"(5). Àïën nùm khai moã àïí múã mang kinh tïë àêët Binh. 1868, sau khi an taáng cha àûúåc nûúác: "Haân Lêm viïån tu soaån Hiïån nay lùng möå cuãa Phan ba thaáng, Phan Liïm cuâng em Phan Liïm mêåt têu caác viïåc nhû Thanh Liïm toåa laåc bïn phaãi laâ Phan Tön(6), chiïu têåp nhûäng laâ: múã thûúng cuöåc húåp vöën ài chïë c h vïì phña sau chuâ a Tra ngûúâi àöìng chñ hûúá ng úã Bïë n buön, múã caác moã, hoåc têåp tiïëng Am(10), thuöåc àõa phêån phûúâng An Tre, Traâ Vinh, Vônh Long, Sa noái vaâ kyä nghïå cú xaão ngoaåi Têy, thaânh phöë Huïë. Àêy laâ möåt Àeác àïí cuâng àaánh àuöíi thûåc dên quöëc. Ngaâi khiïën Viïån Cú mêåt trong nhûäng ngöi möå cöí coá niïn Phaáp. Nhûng do tûúng quan vúái duyïåt laåi. Röìi Viïån Cú mêåt têu: àaåi hún trùm nùm nùçm trong khu lûåc lûúång Phaáp quaá chïnh lïåch, "Khoaãn khai thûúng khöng tiïån, vûåc naây. Ngöi möå àûúåc xêy dûång nïn thêët baåi, hai öng vûúåt biïín coân caác khoaãn kia xin tû caác tónh bùçng vöi vûäa, àún sú khöng cêìu tröën úã Bònh Thuêån röìi ra Huïë. hiïíu xeát, coá ai xin ài múã moã vaâ ài kyâ, hiïån traång nay vêîn coân tûúng Sau àoá hai öng theo Nguyïîn Tri hoåc thúâi têu vïì seä nghô. Ngaâi ban àöëi nguyïn veån. Phña trûúác ngöi Phûúng ra giûä thaânh Haâ Nöåi. rùçng: keã laäo thaânh lo viïåc nûúác, möå coá bûác bònh phong cao 1,05m, Àïën ngaây 20-11-1873 thaânh Haâ chùèng viïåc gò laâ chùèng xeát kyä, röång 1,5m; tûâ bònh phong coá löëi Nöåi thêët thuã, Töíng trêën Nguyïîn nhûng nïn laâm thïë naâo cho ngaây dêîn ài vaâo daâi 3m, röång 0,8m Tri Phûúng bõ bùæt cuâng vúái möåt söë caâng têën túái thúâi têët phaãi lui"(7). àïën nhaâ bia cao 1,3m, daâi 0,85m, quan laåi giûä thaânh, trong àoá coá caã Nùm 1886, dûúái triïìu Àöìng röång 0,75m. Bïn trong coá ngöi möå hai anh em hoå Phan. Phaáp àûa Khaánh, úã tónh Thanh Hoáa coá vuå hònh baát giaác bùçng àêët cao 0,5m hai öng cuâng möåt söë ngûúâi bõ bùæt êm mûu baåo àöång cuãa trïn 300 àûúåc bao quanh búãi thaânh bùçng khaác vaâo Saâi Goân, sau àoá sang ngûúâi àaánh leán vaâo thaânh. Viïåc vöi cao 0,25m, vúái diïån tñch chûâng 22 SỐ 471 THÁNG 5 NĂM 2016
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2