Tế bào gốc trị liệu: Triển vọng và rủi ro

Khoa học và đời sống<br /> <br /> <br /> <br /> Tế bào gốc trị liệu: Triển vọng và rủi ro<br /> GS Nguyễn Văn Tuấn<br /> Đại học New South Wales (Úc)<br /> <br /> <br /> Việc ứng dụng tế bào gốc để điều trị một số bệnh mạn tính liên quan đến thoái hóa khớp, ung thư,<br /> tiểu đường, tổn thương tủy sống, bệnh về mắt... ở một số cơ sở y tế khi chưa qua thử nghiệm lâm<br /> sàng sẽ gây nguy hiểm tới sức khỏe người bệnh. Vì vậy, các nhà chuyên môn và quản lý cần sớm có<br /> tiếng nói chính thức giúp cho người dân hiểu biết hơn về những tiềm năng cũng như hậu quả gây<br /> nên trước khi họ bị lạm dụng để trục lợi trong dùng tế bào gốc trị liệu.<br /> <br /> <br /> <br /> T<br /> ế bào gốc có lẽ là trị bổ trợ 2 bệnh lý là ung thư máu Có những nghiên cứu lâm sàng<br /> chuyện thời sự khoa và các nạn nhân bị bỏng, còn các quy mô nhỏ nhưng chất lượng<br /> học không chỉ ở các bệnh lý khác thì chưa được bất cứ khoa học quá thấp, nên khó đi<br /> nước phương Tây, mà cơ quan y tế nào trên thế giới phê đến kết luận. Chúng ta hy vọng<br /> còn rất được quan tâm ở trong chuẩn. Nhiều kết quả nghiên cứu rằng, khoảng 2 năm nữa sẽ có<br /> nước. Tôi đã có dịp nghe GS John đã cho thấy, tế bào gốc có tiềm thể đánh giá kết quả các thử<br /> Rasko (chuyên gia trong lĩnh vực năng điều trị các bệnh mạn tính nghiệm lâm sàng, còn hiện nay<br /> tế bào gốc1) trao đổi về triển vọng như ung thư, xương khớp, tiểu thì chưa biết tế bào gốc có giúp<br /> của tế bào gốc [1]. Trong bài nói đường. Có rất nhiều nhóm nghiên ích cho các bệnh nhân mắc các<br /> chuyện này, ông đã đưa ra những cứu trên thế giới đã và đang theo bệnh mạn tính trên hay không.<br /> cảnh cáo về hiện tượng “shonky đuổi hướng nghiên cứu ứng dụng<br /> Mặc dù vậy, nhiều “shonky<br /> operator” - ý nói những bác sỹ và tế bào gốc để điều trị các bệnh<br /> operator” ở Nhật Bản và một vài<br /> trung tâm lâm sàng hoặc là bất nêu trên. Nghiên cứu lý thuyết<br /> nơi ở Mỹ, châu Âu đã quảng bá<br /> hợp pháp hoặc là làm điều gây thì cho nhiều kết quả, nhưng áp<br /> dùng tế bào gốc điều trị các bệnh<br /> tác hại tới bệnh nhân. Hiện nay, dụng trong thực tế lâm sàng thì<br /> mạn tính. Chỉ riêng ở Mỹ, tính đến<br /> trên thế giới xuất hiện các cơ sở chưa đáng kể.<br /> năm 2018, đã có hơn 600 trung<br /> tư nhân quảng bá về tế bào gốc trị Quy trình căn bản của nghiên tâm tư nhân quảng cáo dùng tế<br /> liệu giúp chấm dứt các bệnh mạn cứu y khoa là đi từ nghiên cứu cơ bào gốc như là một liệu pháp cho<br /> tính như ung thư, thoái hoá khớp, bản đến thử nghiệm lâm sàng. các bệnh mạn tính. GS Rasko đề<br /> tiểu đường tuýp 1, tổn thương tủy Nghiên cứu cơ bản để biết về cơ cập đến trường hợp bác sỹ Paolo<br /> sống, nhưng thực tế thì không chế ảnh hưởng đến bệnh lý. Các Macchiarini (Viện Karolinska,<br /> phải vậy. giai đoạn nghiên cứu lâm sàng Thụy Điển) đã gây ảnh hưởng<br /> nhằm đánh giá hiệu quả và an rất nghiêm trọng tới người bệnh<br /> Tiềm năng và nguy cơ<br /> toàn của một liệu pháp điều trị. và làm cho hầu hết ban giám đốc<br /> GS Rasko cho biết, hiện tế bào Đa số (có thể hơn 90%) các liệu của Viện bị mất chức, cũng như<br /> gốc đã được phê chuẩn cho điều pháp có triển vọng trong nghiên việc một nhà khoa học ở Nhật<br /> cứu cơ bản, nhưng thất bại khi Bản đã giả tạo dữ liệu về tế bào<br /> triển khai sang nghiên cứu lâm gốc... Nói cách khác, tế bào gốc<br /> 1<br /> Ông hiện là Chủ tịch Cơ quan chuyên trách<br /> về chính sách và kiểm soát các công nghệ sàng trên bệnh nhân. có tiềm năng nhưng ứng dụng<br /> gen và sinh phẩm Úc (GTTAC). Ngoài ra, trong điều trị lâm sàng thì còn<br /> Hiện nay, phần lớn các liệu<br /> ông còn giữ nhiều trọng trách trong các rất giới hạn trong một số bệnh và<br /> hiệp hội về tế bào gốc như: Hiệp hội tế bào pháp tế bào gốc vẫn còn trong<br /> phải được giám sát rất chặt chẽ.<br /> gốc và gen Úc, Hiệp hội tế bào gốc và gen giai đoạn nghiên cứu cơ bản, còn<br /> quốc tế. Ông là tác giả của hơn 160 công<br /> thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn GS Rasko cũng đã đề cập<br /> trình khoa học được công bố trên các tạp chí<br /> chuyên ngành về tế bào gốc, di truyền học, thì chỉ đếm trên đầu ngón tay và đến một số trung tâm ở một số<br /> công nghệ sinh học và sinh học phân tử. kết quả cũng chưa được công bố. nước châu Á. Ông cho biết, có<br /> <br /> <br /> 46<br /> Soá 7 naêm 2019<br />  Khoa học và đời sống<br /> <br /> <br /> nhiều bệnh nhân Úc đã sang biến chứng nghiêm trọng chính cho bệnh nhân [6]. Chi phí điều<br /> Nhật Bản để được điều trị bằng xác là bao nhiêu thì không xác trị từ 1.150-12.000 USD cho mỗi<br /> tế bào gốc, nhưng khi trở về thì định được [3]. lần tiêm. Theo bài báo này, đã có<br /> không khỏi bệnh mà “tiền mất, tật 12 bệnh nhân được tiêm tế bào<br /> mang”.  Mới đây, ở Nhật Bản đã Tế bào gốc trị liệu và thoái hóa khớp gốc vào khớp phải nhập viện vì<br /> xảy ra tranh cãi trong giới khoa Thoái hóa khớp là một trong nhiễm trùng. Bài báo đi đến kết<br /> học vì đã phê chuẩn cho dùng tế những căn bệnh được quảng bá luận, bất cứ ảnh hưởng nào của<br /> bào gốc để điều trị bệnh nhân tổn là có thể chữa khỏi nhờ tế bào tế bào gốc trị liệu rất có thể là do<br /> thương tủy sống mà chưa qua thử gốc trị liệu. Đây là bệnh rất phổ yếu tố khác chứ không phải do tế<br /> nghiệm lâm sàng đối chứng. biến, ảnh hưởng đến gần 1/3 số bào gốc [6]. Không một chuyên<br /> người cao tuổi ở Việt Nam [4]. Ở gia xương khớp nào tin rằng tế<br /> Cần nói thêm rằng, trước khi bào gốc có thể trị thoái hóa khớp.<br /> áp dụng bất cứ thuật can thiệp Mỹ, nghiên cứu dịch tễ học cho<br /> nào trên bệnh nhân, can thiệp đó thấy có hơn 27 triệu người phải Y văn đã ghi nhận nhiều trường<br /> chịu đựng sự đau đớn và suy hợp giảm đau chỉ là do hiệu ứng<br /> (như tế bào gốc chẳng hạn) phải<br /> giảm chất lượng sống vì thoái hóa tâm lý và kỳ vọng (hay nói chung<br /> qua một thử nghiệm lâm sàng<br /> khớp, trong đó có 9 triệu người bị là “hiệu chứng placebo”). Một thử<br /> đối chứng (RCT).  Chỉ có RCT<br /> thoái hóa khớp gối. Đó là một thị nghiệm lâm sàng đối chứng ngẫu<br /> mới có thể kết luận một thuật can<br /> trường y tế lớn, và có rất nhiều nhiên ở Mỹ đã được tiến hành<br /> thiệp có hiệu quả và an toàn hay<br /> nhóm nghiên cứu y khoa đã tìm nhằm đánh giá hiệu quả của một<br /> không. Không có kết quả nghiên<br /> những liệu pháp điều trị bệnh kỹ thuật can thiệp mới (nội soi đầu<br /> cứu RCT thì tất cả các can thiệp<br /> mạn tính này. gối). Công trình nghiên cứu chia<br /> và trị liệu không đáng tin cậy, và<br /> không nên áp dụng cho bệnh Khi được hỏi liệu pháp tế bệnh nhân thành 2 nhóm. Nhóm<br /> nhân, vì như vậy là vi phạm y bào gốc có được phê chuẩn để không được can thiệp, bác sỹ giả<br /> đức. Thế nhưng Bộ Y tế Nhật Bản điều trị bệnh thoái hóa khớp hay bộ gây mê rồi ấn dao xuống đầu<br /> đã quyết định bỏ qua bước RCT, không, GS Rasko trả lời không gối, băng bó lại, và phát gậy cho<br /> và bị cộng đồng khoa học thế giới ngần ngại: “Không. Tất cả đều ra về. Nhóm điều trị thì được phẫu<br /> phê bình gay gắt [2] vì cho rằng còn trong vòng nghiên cứu”. Ông thuật nội soi theo phương pháp<br /> làm như vậy là quá sớm và gây tiết lộ rằng, đang có một vài công chuẩn. Điều kỳ diệu là bệnh nhân<br /> trình RCT lớn về tế bào gốc điều của cả hai nhóm, nhóm chứng và<br /> nguy hiểm2. <br /> trị thoái hóa khớp, nhưng phải nhóm can thiệp, đều cho biết họ<br /> Trên thực tế, tế bào gốc trị liệu khoảng 2 năm nữa mới cho kết thấy tốt hơn, giảm đau rất nhiều,<br /> đã gây hại cho một số bệnh nhân. quả. Cục Quản lý thực phẩm và đi lại tương đối bình thường. Các<br /> Một bài báo trên Tạp chí New dược phẩm Mỹ (FDA) hiện chưa tác giả bài báo này (đăng trên<br /> England Journal of Medicine cho phê chuẩn bất cứ một liệu pháp Tạp chí  New England Journal<br /> biết, đã có 3 bệnh nhân ở Mỹ tế bào gốc nào cho điều trị thoái of Medicine) kết luận rằng, can<br /> được tiêm tế bào gốc để trị bệnh hóa khớp. Do đó, các hiệp hội y thiệp (nội soi) khớp gối không tốt<br /> về mắt, kết quả là 2 người bị giảm khoa về xương khớp trên thế giới hơn placebo [7].<br /> thị lực nghiêm trọng và 1 người đã có thông báo rộng rãi để bệnh Nhiều bệnh nhân được điều trị<br /> khác bị mù. Một công trình khác nhân nắm bắt được tình hình. bằng tế bào gốc, và họ quả quyết<br /> cũng được đề cập trên tập san Chẳng hạn như ở Úc, Hiệp hội rằng liệu pháp này đã giúp họ<br /> này về một ca bị liệt hoàn toàn Bệnh thoái hóa khớp đã có thông giảm đau. Nhưng sự giảm đau đó<br /> sau khi được tiêm tế bào gốc để báo chính thức là chưa có chứng có thể do yếu tố tâm lý, bối cảnh,<br /> điều trị đột quỵ. Nhưng đây mới cứ khoa học về liệu pháp tế bào và kỳ vọng hơn là do tế bào gốc.<br /> chỉ là một số ít trường hợp được gốc có thể điều trị thoái hóa Mới đây, có hai phân tích tổng<br /> biết, còn con số bệnh nhân bị khớp [5]. GS phẫu thuật chỉnh quan về hiệu quả của tế bào gốc<br /> hình Mark Miller thuộc Đại học trị liệu và tác giả chất vấn về chất<br /> 2<br /> Catherine Offord (2019), The treatment Virginia (Mỹ) trong bài viết đăng lượng khoa học của các nghiên<br /> will be tested in a handful of patients who trên Tạp chí The Conversation cứu về tế bào gốc trong điều trị<br /> suffered nerve damage in sports or traffic<br /> cho rằng, tế bào gốc là một liệu thoá hoá khớp đã kết luận rằng,<br /> accidents, https://www.the-scientist.com/<br /> news-opinion/japan-approves-ips-cell- pháp không mang lại hiệu quả mức độ ảnh hưởng rất thấp có thể<br /> therapy-trial-for-spinal-cord-injury-65484. mà lại tốn kém và gây nguy hiểm là do hiệu ứng placebo [3, 8].<br /> <br /> <br /> 47<br /> Soá 7 naêm 2019<br />  Khoa học và đời sống<br /> <br /> <br /> Trong một bài báo đăng trên san dởm hay không được cộng [5]  Arthritis-Australia, Stem cell<br /> Tạp chí New England Journal of đồng chuyên ngành công nhận therapies for osteoarthritis - Position<br /> Medicine, bác sỹ Peter Marks thì không thể xem là bằng chứng statement, https://arthritisaustralia.<br /> (thuộc FDA) cho biết, ngay cả khoa học. Do đó, các chuyên com.au/wordpress/wp-content/<br /> u p l o a d s / 2 0 1 8 / 0 4 / D r a f t -A r t h r i t i s -<br /> liệu pháp tế bào gốc chưa gây ra gia phải đánh giá chất lượng của<br /> Australia-stem-cell-position-statement.<br /> tác hại, thì việc dùng tế bào gốc từng công trình nghiên cứu để đi pdf.<br /> cho bệnh nhân vẫn được xem là đến kết luận khách quan hơn.<br /> một việc làm gây hại đến bệnh [6]  R. Miller (2019), Stem cell<br /> Các thử nghiệm lâm sàng treatments for arthritic knees are<br /> nhân và hệ thống y tế công cộng<br /> trong quá khứ liên quan đến tế unproven, expensive and potentially<br /> [9].<br /> bào gốc trị liệu cho đến nay đều dangerous, https://theconversation.<br /> Một vài khuyến cáo có vấn đề về “bias” (sai lệch về com/stem-cell-treatments-for-arthritic-<br /> cách thiết kế nghiên cứu và chọn knees-are-unproven-expensive-and-<br /> Theo GS phẫu thuật chỉnh đối tượng nghiên cứu) và phương potentially-dangerous-110642.<br /> hình Denis Evseenko (Đại học pháp đánh giá, nên không ai xem [7]  J.B. Moseley, K. O’Malley, N.J.<br /> Southern California, Mỹ), tế bào đó là những bằng chứng thuyết Petersen, T.J. Menke, B.A. Brody,<br /> gốc như là một hộp đen (black phục. Một phân tích tổng hợp mới D.H. Kuykendall, J.C. Hollingsworth,<br /> box). Ông cho biết, nhiều trung đây điểm qua 5 công trình RCT C.M. Ashton, N.P. Wray (2002), “A<br /> tâm y tế ở Mỹ chiết xuất tế bào và 1 công trình không RCT được controlled trial of arthroscopic surgery<br /> bằng những phương pháp khác công bố trên một tập san khoa for osteoarthritis of the knee”, N. Engl.<br /> nhau, và không có chứng cứ nào học chính thống, tác giả đi đến J. Med., (347), pp.81-88.<br /> cho thấy đó là tế bào gốc. Không kết luận: trong tình trạng thiếu các [8]  H.I. Pas, M. Winters, H.J.<br /> ai biết mỗi liều tiêm có thực sự chứng cứ khoa học cao, chúng tôi Haisma, M.J. Koenis, J.L. Tol, M.H.<br /> chứa tế bào gốc hay không. Do khuyến cáo không dùng tế bào Moen (2017), “Stem cell injections<br /> đó, các bác sỹ khuyên bệnh nhân gốc trị liệu cho bệnh thoái hoá in knee osteoarthritis: a systematic<br /> nếu quyết định “trao thân” cho tế khớp gối [6] ? review of the literature”, J. Sports<br /> bào gốc trị liệu thì phải tìm hiểu Med., 51(15), pp.1125-1133.<br /> kỹ là họ sẽ tiêm những gì trong TÀI LIỆU THAM KHẢO [9]  J. Chahla, N.S. Piuzzi, J.J.<br /> đó (bao nhiêu tế bào, tế bào loại [1] Stemcells Australia News Mitchell, C.S. Dean, C. Pascual-<br /> gì...) và có bằng chứng thuyết (2018), Professor John Rasko explores Garrido, R.F. La Prad, G.F. Muschler<br /> phục, chứ không nói chung là “tế how gen therapy will change what (2016), “Intra-articular cellular therapy<br /> bào gốc” được. it means to be human, http://www. for osteoarthritis and focal cartilage<br /> stemcellsaustralia.edu.au/News--- defects of the knee: A systematic<br /> Hiện nay, khi đề cập đến hiệu review of the literature and study<br /> Events/News/Professor-John-Rasko-<br /> quả của tế bào gốc trị liệu, một explores-how-gene-therapy-will- quality analysis”, J. Bone Joint Surg.<br /> số người cho rằng, đã có bằng change-.aspx. Am., 98(18), pp.1511-1521.<br /> chứng từ thử nghiệm lâm sàng<br /> [2] David Cyranoski (2019), “Japan’s [10]  Douglas Sipp, Christopher Mc<br /> đối chứng ngẫu nhiên. Điều này Cabe, and  E.J. Rasko (2017), Show<br /> approval of stem-cell treatment for<br /> đúng nhưng chưa đủ [10, 11]. spinal-cord injury concerns scientists”, drugs work before selling them, https://<br /> Bằng chứng từ nghiên cứu y khoa Nature 24/1/2019, https://www.nature. www.nature.com/news/show-drugs-<br /> rất đa dạng, và không phải dữ liệu com/articles/d41586-019-00178-x. work-before-selling-them-1.21582.<br /> nào được công bố cũng có giá trị<br /> [3]  Peter Marks and Scott Gottlieb [11] Israel Berger, Amina Ahmad,<br /> khoa học như nhau. Chẳng hạn<br /> (2018), “Balancing safety and Akhil Bansal Tanvir Kapoor, Douglas<br /> như nghiên cứu quan sát không innovation for cell-based regenerative Sipp, E.J. Rasko (2016), “Global<br /> có giá trị khoa học bằng nghiên medicine”, N. Engl. J. Med., 378, distribution of businesses marketing<br /> cứu có can thiệp; hay ngay cả pp.954-959. stem cell-based interventions”, Stem<br /> nghiên cứu can thiệp mà thiếu Cell, 19, pp.158-162.<br /> [4] Ho-Pham LT,  Lai TQ,  Mai<br /> nhóm chứng cũng không thể kết<br /> LD, Doan MC, Pham HN, Nguyen TV<br /> luận gì được. Trong thời gian gần (2014), “Prevalence of radiographic<br /> đây còn xuất hiện những tập san osteoarthritis of the knee and its<br /> dởm làm vẩn đục chứng cứ khoa relationship to self-reported pain”,<br /> học. Một cách ngắn gọn, các PLoS ONE, 9, e94563, https://www.<br /> kết quả công bố trên những tập ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24722559.<br /> <br /> <br /> <br /> 48<br /> Soá 7 naêm 2019<br />