Thần tài nguồn gốc và những biến đổi trong văn hóa Việt Nam

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2014<br /> <br /> 108<br /> ĐINH HỒNG HẢI*<br /> <br /> THẦN TÀI<br /> NGUỒN GỐC VÀ NHỮNG BIẾN ĐỔI<br /> TRONG VĂN HÓA VIỆT NAM<br /> Tóm tắt: Trong bối cảnh kinh tế Việt Nam hiện nay, đời sống vật<br /> chất của người dân nhìn chung được nâng lên đáng kể, nhưng nhiều<br /> người bị nghèo đi hoặc trắng tay. Một bộ phận không nhỏ trong xã<br /> hội giàu lên nhanh chóng do những cơ hội Trời cho. Những người<br /> này cho rằng, họ có được như vậy là do âm phù, dương trợ. Để tri<br /> ân lực lượng vô hình tạo nên may mắn, người ta cần tìm ra vị thần<br /> đã hỗ trợ họ. Việc tìm ra tên vị thần đó không quá khó, bởi vị thần<br /> mang đến tài lộc có tên gọi Thần Tài. Gần như ngay lập tức, nhiều<br /> người cả giàu lẫn nghèo đang muốn cầu tài lộc nhanh tay rước<br /> những pho tượng Thần Tài về thờ cúng. Từ đây, nhu cầu về Thần<br /> Tài bùng nổ khắp nơi. Mặc dù thờ cúng Thần Tài từng tồn tại trong<br /> văn hóa Việt Nam từ trước, nhưng sự phát triển bùng nổ như hiện<br /> nay là một hiện tượng xã hội mới lạ. Thờ cúng Thần Tài dường như<br /> ai cũng hiểu là để cầu tài, nhưng nhiều người còn mù mờ về nguồn<br /> gốc xuất xứ của vị thần này. Có lẽ, đến lúc cần phải tìm hiểu lai lịch<br /> và hành trạng của vị thần mà ai cũng cần này.<br /> Từ khóa: Thần Tài, văn hóa Ấn Độ, văn hóa Trung Hoa, văn hóa<br /> Việt Nam.<br /> <br /> , phồn<br /> <br /> 财<br /> 财<br /> 财<br /> 财<br /> <br /> 1. Tên gọi của Thần Tài<br /> Thần Tài trong tiếng Việt bắt nguồn từ chữ Tài1 (giản thể:<br /> <br /> thể: ) trong âm Hán Việt dùng để chỉ vị thần mang tài lộc đến cho con<br /> người2. Theo Hán - Việt từ điển trích dẫn, chữ Tài ( ) được hợp thành<br /> bởi chữ Bối ( , phiên âm “bèi” - nghĩa gốc là chiếc vỏ sò, một vật trung<br /> gian để trao đổi tương tự như một loại tiền sơ khai trong văn hóa cổ đại<br /> Trung Hoa) với chữ Tài ( , phiên âm “cai” - nghĩa là tài năng, trí tuệ).<br /> Chữ Tài có nhiều nghĩa, nhưng nghĩa căn bản là giàu sang, phú quý, nhất<br /> <br /> 財<br /> 財<br /> 財<br /> 財<br /> <br /> 财<br /> 财<br /> 财<br /> 财<br /> <br /> 贝<br /> 贝<br /> 贝<br /> 贝<br /> <br /> 才<br /> 才<br /> 才<br /> 才<br /> <br /> *<br /> <br /> TS., Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.<br /> <br /> Đinh Hồng Hải. Thần Tài nguồn gốc…<br /> <br /> 109<br /> <br /> là những gì liên quan đến tiền tài như tài chính (<br /> ), tài sản (<br /> ),<br /> phát tài (<br /> ),… Chữ Thần ( ) trong tiếng Hán có các nghĩa căn bản<br /> như sau: Một là, Trời đất sinh ra muôn vật, Đấng chủ tể gọi là thần,<br /> / thần núi), hải thần (<br /> / thần biển). Hai<br /> chẳng hạn như sơn thần (<br /> là, bậc thánh, không ai lường biết được gọi là thần. Ba là, bậc hiển thánh<br /> sau khi chết được sùng bái linh hồn, gọi là thần. Như vậy, Thần Tài trong<br /> tiếng Việt là tên gọi chỉ vị thần mang đến tài lộc cho con người, đặc biệt<br /> là những người kinh doanh.<br /> <br /> 產财<br /> 產财<br /> 產财<br /> 產财<br /> <br /> 政财<br /> 政财<br /> 政财<br /> 政财<br /> <br /> 神<br /> 神<br /> 神<br /> 神<br /> <br /> 神海<br /> 神海<br /> 神海<br /> 神海<br /> <br /> 财發<br /> 财發<br /> 财發<br /> 财發<br /> <br /> 神山<br /> 神山<br /> 神山<br /> 神山<br /> <br /> Việc tìm ra tên gọi của vị thần mang đến tài lộc có vẻ khá dễ dàng,<br /> trong khi việc tìm ra nguồn gốc của vị thần này là một việc khó bội phần.<br /> Tại sao Thần Tài lúc thì đội mũ có râu, lúc thì đầu trọc không râu, lúc thì<br /> quần áo chỉnh tề, lúc thì phanh ngực hở bụng? Tại sao cùng một pho<br /> tượng, người gọi là Thần Tài, người gọi là Di Lặc? Vô số câu hỏi liên<br /> quan đến lai lịch của vị thần này cần được đặt ra. Tuy nhiên, những cách<br /> lý giải đưa ra ở nhiều tài liệu mà chúng ta có thể tìm trong thư viện hay<br /> trên internet ở Việt Nam chủ yếu nói đến phần ngọn, nghĩa là đền cập đến<br /> lai lịch Thần Tài có nguồn gốc Trung Hoa. Những thông tin ít ỏi đó cùng<br /> với cách nhìn phiến diện, chúng ta sẽ khó có thể trả lời được những câu<br /> hỏi đã nêu.<br /> Để giải quyết vấn đề trên, chúng ta cần đặt Thần Tài trong tương quan<br /> so sánh liên văn hóa dưới góc nhìn khu vực học3. Từ đó mới có thể nhận<br /> diện các lớp văn hóa đã bị bồi lấp hoặc chồng xếp lên nhau trong quá<br /> trình giao thoa văn hóa ở Việt Nam. Nói cách khác, cần có một phổ nhìn<br /> đủ rộng mới có thể mục sở thị được bản lai diện mục của vị thần này.<br /> Theo hướng tiếp cận đó, nghiên cứu này sẽ đặt Thần Tài ở vị trí của Việt<br /> Nam trong cái nhìn tham chiếu với hai nền văn hóa Trung Hoa và Ấn Độ,<br /> từ đó định dạng hình thức thờ cúng Thần Tài ở Việt Nam. Xa hơn là tìm<br /> hiểu những biến đổi của vị thần này ở Việt Nam trong tương quan khu<br /> vực văn hóa Trung Hoa và văn hóa Ấn Độ. Với vai trò của một vị thần<br /> mang sự giàu sang, phú quý đến cho con người, nên thờ cúng Thần Tài<br /> đã phổ biến một cách sâu rộng ở Trung Hoa, Ấn Độ và Việt Nam. Nằm<br /> giữa hai nền văn minh khổng lồ đó, Thần Tài ở Việt Nam có gì khác biệt,<br /> sự tồn tại của vị thần này ở Việt Nam ra sao là những câu hỏi cần được<br /> giải quyết trong nội dung nghiên cứu này.<br /> <br /> 109<br /> <br /> Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2014<br /> <br /> 110<br /> <br /> 2. Thần Tài trong văn hóa Trung Hoa<br /> Thần Tài không phải là một vị thần duy nhất, mà là một cái tên chung<br /> hay một hình thức thờ cúng. Vì vậy, chúng ta thấy vị thần này có vô số<br /> tên gọi khác nhau tùy thuộc vào mỗi nền văn hóa, mỗi giai đoạn văn hóa<br /> ở Trung Hoa, Ấn Độ, Việt Nam và nhiều quốc gia khác. Ở Trung Hoa có<br /> tới hàng tá Thần Tài với những vai trò và vị trí khác nhau, hình thành<br /> trong các giai đoạn văn hóa khác nhau. Vì vậy, cách giải thích về lai lịch<br /> và hành trạng của mỗi vị ở mỗi nơi và mỗi giai đoạn có những khác biệt<br /> rất lớn. Chuyên mục này sẽ xác định và phân loại các biểu tượng Thần<br /> Tài trong văn hóa Trung Hoa để có cái nhìn tổng thể về hình thức thờ<br /> cúng cũng như tên gọi cùng vai trò và vị trí của các biểu tượng Thần Tài.<br /> Tuy nhiên, đây là những thông tin căn bản nhất, việc tìm hiểu chi tiết về<br /> mỗi vị thần này cần có những nghiên cứu dài hơi hơn.<br /> Về thời điểm ra đời Thần Tài cho đến nay vẫn chưa ai có thể xác định<br /> một cách chính xác. Vô số truyền thuyết đề cập đến sự ra đời của Thần Tài<br /> Trung Hoa từ đời Chu đến đời Thanh. Vị Thần Tài đầu tiên được biết đến<br /> theo truyền thuyết là Bỷ Can (hay Tỷ Can) từ đời Thương (1075 - 1046).<br /> Thần Tài Trung Hoa có rất nhiều loại dựa trên nhiều truyền thuyết<br /> khác nhau, ở nhiều thời đại khác nhau. Để xác định vai trò và vị trí của<br /> các vị thần này, chúng ta có thể phân thành ba tập hợp như sau: các vị<br /> Thần Tài phổ biến, các vị Thần Tài sắp xếp theo phương hướng, và các vị<br /> Thần Tài sắp xếp theo đặc tính. Tuy nhiên, việc phân loại này chỉ mang<br /> tính tương đối vì có những vị thuộc loại này lại có mặt trong các tập hợp<br /> khác tùy thuộc vào mục đích người sử dụng.<br /> 2.1. Các vị Thần Tài phổ biến ở Trung Hoa<br /> Nhóm Thần Tài phổ biến nhất trong văn hóa Trung Hoa gồm có Bỷ<br /> Can, Tài Bạch Tinh Quân, Triệu Công Minh và Quan Vũ. Đây là những<br /> vị thần được thờ ở nhiều nơi trên đất Trung Hoa và các cộng đồng Hoa<br /> kiều. Ở Việt Nam, Triệu Công Minh và Quan Vũ được thờ phổ biến<br /> không chỉ ở người Hoa, mà còn ở người Việt. Trong các bảng phân loại<br /> Thần Tài, chúng ta có thể thấy sự lặp lại tên của Triệu Công Minh, Bỷ<br /> Can hay Quan Vũ thể hiện mức độ phổ biến của các vị thần này.<br /> <br /> 110<br /> <br /> Đinh Hồng Hải. Thần Tài nguồn gốc…<br /> <br /> 111<br /> <br /> Bảng 1: Các vị Thần Tài phổ biến ở Trung Hoa<br /> Tên gọi<br /> Bỷ Can<br /> <br /> Nhân vật<br /> Bỷ Can/<br /> Tỷ Can<br /> <br /> Phiên âm<br /> Bi Gan,<br /> Bi Can<br /> <br /> Hán tự<br /> <br /> Tên khác<br /> Lâm Bỷ Can<br /> (<br /> ),<br /> Văn<br /> Khúc<br /> Tinh Quân<br /> (<br /> )<br /> Lý Quỷ Tổ<br /> (<br /> ),<br /> Tăng Phúc<br /> Tướng Công<br /> (<br /> ),<br /> Tăng Phúc<br /> Tài Thần<br /> (<br /> ),<br /> Phúc Thiện<br /> Bình<br /> Dị<br /> Công (<br /> )<br /> Triệu Huyền<br /> Đàn (<br /> ),Triệu<br /> Nguyên soái<br /> (<br /> ),<br /> Thần<br /> Tiêu<br /> Phó Nguyên<br /> Soái (<br /> )<br /> Vân Trường<br /> (<br /> ),<br /> Trường Sinh<br /> (<br /> )<br /> <br /> 2<br /> <br /> Tài<br /> Bạch<br /> Tinh Quân<br /> <br /> Tài Bạch Tinh<br /> Quân<br /> <br /> Cai Bo Xing<br /> Jun<br /> <br /> 君<br /> 君<br /> 君<br /> 君<br /> 祖 诡 李<br /> 星帛财<br /> 星帛财<br /> 星帛财<br /> 星帛财<br /> 君星曲文<br /> 君星曲文<br /> 君星曲文<br /> 君星曲文<br /> <br /> 3<br /> <br /> Triệu<br /> Minh<br /> <br /> Triệu<br /> Minh<br /> <br /> Zhao<br /> Ming<br /> <br /> 明公赵<br /> 明公赵<br /> 明公赵<br /> 明公赵<br /> <br /> 4<br /> <br /> Quan<br /> Vũ/<br /> Quan Công<br /> <br /> 干比<br /> 干比<br /> 干比<br /> 干比<br /> <br /> 干 比 林<br /> 干 比 林<br /> 干 比 林<br /> 干 比 林<br /> <br /> TT<br /> 1<br /> <br /> 公相福增<br /> 公相福增<br /> 公相福增<br /> 公相福增<br /> 神财福增<br /> 神财福增<br /> 神财福增<br /> 神财福增<br /> <br /> Guan<br /> Yu/<br /> Guan Gong<br /> <br /> 生長<br /> 生長<br /> 生長<br /> 生長<br /> 公<br /> 公<br /> 公<br /> 公<br /> 長 雲<br /> 長 雲<br /> 長 雲<br /> 長 雲<br /> 關 羽關<br /> 帥元<br /> 帥元<br /> 帥元<br /> 帥元<br /> <br /> Quan<br /> Vũ/<br /> Quan Công<br /> <br /> Gong<br /> <br /> 副霄神<br /> 副霄神<br /> 副霄神<br /> 副霄神<br /> <br /> Công<br /> <br /> 帥 元 趙<br /> 帥 元 趙<br /> 帥 元 趙<br /> 帥 元 趙<br /> 壇<br /> 壇<br /> 壇<br /> 壇<br /> 玄 趙<br /> 玄 趙<br /> 玄 趙<br /> 玄 趙<br /> 公施平<br /> 公施平<br /> 公施平<br /> 公施平<br /> 善福<br /> 善福<br /> 善福<br /> 善福<br /> <br /> Công<br /> <br /> /<br /> <br /> 2.2. Các vị Thần Tài sắp xếp theo phương hướng<br /> <br /> Tuy không phổ biến rộng rãi, nhưng các vị Thần Tài sắp xếp theo<br /> phương hướng tạo nên một hệ thống các vị thần có bố cục chặt chẽ và<br /> logic trong cấu trúc.<br /> Bảng 2: Các vị Thần Tài sắp xếp theo phương hướng<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> đông<br /> <br /> 3<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> tây<br /> <br /> Phiên âm<br /> Zhao Gong<br /> Ming<br /> <br /> Tiêu Thăng<br /> <br /> Xiao Sheng<br /> <br /> Tào Bảo<br /> <br /> Cao Bao<br /> <br /> 宝曹<br /> 宝曹<br /> 宝曹<br /> <br /> 2<br /> <br /> Nhân vật<br /> Triệu Công Minh<br /> <br /> 升萧<br /> 升萧<br /> 升萧<br /> 升萧<br /> <br /> Tên gọi<br /> Thần<br /> Tài<br /> tr ung ư ơng<br /> <br /> 111<br /> <br /> Hán tự<br /> <br /> 明 公赵<br /> 明 公赵<br /> 明 公赵<br /> 明 公赵<br /> <br /> TT<br /> 1<br /> <br /> Vai trò<br /> Thần<br /> chủ về<br /> tài binh<br /> Thần<br /> chủ về<br /> châu<br /> báu<br /> Thần<br /> chủ về<br /> <br /> 君真<br /> 君真<br /> 君真<br /> 君真<br /> 壇 玄 一 正<br /> 壇 玄 一 正<br /> 壇 玄 一 正<br /> 壇 玄 一 正<br /> 神财路東<br /> 神财路東<br /> 神财路東<br /> <br /> Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2014<br /> <br /> 112<br /> <br /> 神财路西<br /> 神财路西<br /> 神财路西<br /> 神财路西<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> nam<br /> <br /> Trần Cửu Công<br /> <br /> Chen<br /> Gong<br /> <br /> 5<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> bắc<br /> <br /> 6<br /> <br /> 7<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> tây nam<br /> <br /> 8<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> đông bắc<br /> <br /> 9<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> tây bắc<br /> <br /> Jiu<br /> <br /> Diêu Thiếu Tư<br /> <br /> Yao Shao Si<br /> <br /> 司少姚<br /> 司少姚<br /> 司少姚<br /> 司少姚<br /> <br /> Thần Tài phía<br /> đông nam<br /> <br /> Hàn Tín<br /> Gia<br /> <br /> Han Xin Ye<br /> <br /> 神财路南東<br /> 神财路南東<br /> 神财路南東<br /> 神财路南東<br /> <br /> 爷信韩<br /> <br /> Lưu Hải<br /> <br /> Liu Hai<br /> <br /> 海刘<br /> 海刘<br /> 海刘<br /> 海刘<br /> <br /> Thẩm Mặc (Vạn)<br /> Sơn<br /> <br /> Shen<br /> Shan<br /> <br /> Wan<br /> <br /> 山万沈<br /> 山万沈<br /> 山万沈<br /> 山万沈<br /> <br /> Đào Chu Công<br /> <br /> Dao<br /> Gong<br /> <br /> Zhu<br /> <br /> 公朱陶<br /> 公朱陶<br /> 公朱陶<br /> 公朱陶<br /> <br /> 公九陈<br /> 公九陈<br /> 公九陈<br /> 公九陈<br /> <br /> 4<br /> <br /> trang<br /> sức<br /> Thần<br /> chủ về<br /> hấp tài<br /> Thần<br /> chủ về<br /> sinh lợi<br /> Thần<br /> chủ về<br /> cờ bạc<br /> Thần<br /> chủ về<br /> may<br /> mắn<br /> Thần<br /> chủ về<br /> vàng<br /> bạc<br /> Thần<br /> chủ về<br /> văn<br /> chương<br /> <br /> 神财路南<br /> 神财路南<br /> 神财路南<br /> 神财路南<br /> 神财路北<br /> 神财路北<br /> 神财路北<br /> 神财路北<br /> <br /> 神财路南西<br /> 神财路南西<br /> 神财路南西<br /> 神财路南西<br /> 神财路北東<br /> 神财路北東<br /> 神财路北東<br /> 神财路北東<br /> 神财路北西<br /> 神财路北西<br /> 神财路北西<br /> 神财路北西<br /> <br /> Theo bảng tổng hợp trên, chúng ta có thể sắp xếp các vị Thần Tài theo<br /> phương hướng như sau:<br /> Đồ hình bảng 2:<br /> <br /> 2.3. Các vị Thần Tài sắp xếp theo đặc tính<br /> Tùy lúc, tùy nơi, các vị Thần Tài trong văn hóa Trung Hoa được thờ<br /> theo những tính chất riêng của vùng miền, loại hình công việc hoặc mục<br /> đích thờ tự,… Nhóm hỗn hợp này tạo nên tính chất đặc biệt phức tạp của<br /> <br /> 112<br /> <br />