Thành Hóa Châu (Thừa Thiên Huế) thời kỳ Champa qua kết quả nghiên cứu mới

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong lịch sử Champa và Đại Việt, thành Hóa Châu (xã Quảng Thành, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế) có vai trò rất quan trọng trong chiến lược phòng thủ, tấn công, bảo vệ và mở rộng lãnh thổ của các triều đại Champa và sau này là Đại Việt, gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của vùng đất Thừa Thiên Huế hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thành Hóa Châu (Thừa Thiên Huế) thời kỳ Champa qua kết quả nghiên cứu mới

DI SẢN VĂN HÓA THÀNH HÓA CHÂU (THỪA THIÊN HUẾ) THỜI KỲ CHAMPA QUA KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU MỚI NGUYỄN VĂN QUẢNG Tóm tắt Trong lịch sử Champa và Đại Việt, thành Hóa Châu (xã Quảng Thành, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế) có vai trò rất quan trọng trong chiến lược phòng thủ, tấn công, bảo vệ và mở rộng lãnh thổ của các triều đại Champa và sau này là Đại Việt, gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của vùng đất Thừa Thiên Huế hiện nay. Đáng chú ý, cho đến nay, tại di tích thành Hóa Châu đã có 1 lần thám sát (năm 2009), 3 lần khai quật (năm 1997, 2010 và 2011), nhờ đó, nhiều vấn đề liên quan đến tòa thành này như vị trí, cấu trúc, niên đại, chủ nhân,… đã từng bước được làm sáng tỏ. Kết quả nghiên cứu mới nhất cho thấy, thành Hóa Châu được xây dựng đầu tiên dưới thời kỳ Champa, khoảng thế kỷ IX, sau đó được nhà Trần kế thừa và tu bổ kiên cố hơn vào đầu thế kỷ XIV, tạo thành một trọng trấn ở vùng biên viễn phương Nam. Trong thời kỳ Champa, thành Hóa Châu là một trị sở của châu Lý theo sử liệu Việt hay Ulik trong bia ký Champa, đóng nhiều vai trò khác nhau như quân sự, hành chính, kinh tế, văn hóa, trong đó, vai trò quân sự nổi trội hơn cả. Từ khóa: Champa, Hóa Châu, Thừa Thiên Huế Abstract In the Age of Champa and Dai Viet, Hoa Chau fortress (Quang Thanh commune, Quang Dien district, Thua Thien Hue province) played an highly important role in the strategies for attacking, defending, protecting and expanding the territory of different reigns of Champa and later, Dai Viet - connecting with plenty of significant historical events for the current land of Thua Thien Hue. More noticeably, until now, at the relics of Hoa Chau ancient fortress, there have been 1 observation (in 2009), 3 excavations (in 1997, 2010 and 2011) - thanks to them, many issues related to this fortress such as position, structure, age, owner... have been made clear step by step. The latest research shows that Hoa Chau fortress has been built firstly in the age of Champa from IXth century, then has been inherited by Tran dynaty and has been repaired in the beginning XIVth century and reinforced to be one important fortress in the further border of the South. In the age of Champa, Hoa Chau fortress was one ruling facility of Ly province - according to the historical material of Viet or Ulik in Champa’s Inscription - and played many different roles in military, administration, economy, culture - in which the role in military was the most outstanding. Keywords: Champa, Hoa Chau, Thua Thien Hue 1. Mở đầu kỳ kế tiếp như Hồ, Hậu Trần, Hậu Lê, Mạc cũng K ết quả nghiên cứu khảo cổ học đều sử dụng tòa thành này như một cơ sở trong những năm gần đây cho thấy, quan trọng ở vùng biên viễn phương Nam, thành Hóa Châu được xây dựng lần nơi tiếp giáp với lãnh thổ Champa. đầu tiên vào khoảng thế kỷ IX, dưới thời kỳ Trong các công trình nghiên cứu trước Champa, được sử dụng liên tục đến đầu thế đây, chúng tôi đã đề cập đến một số vấn đề kỷ XIV. Năm 1307, nhà Trần tiếp nhận vùng đất của thành Hóa Châu như quy mô, cấu trúc, này đã tái sử dụng tòa thành cũ của Champa, kỹ thuật xây dựng, niên đại và chủ nhân... có sửa chữa, tu bổ kiên cố hơn, biến Hóa Châu (14, tr.713-717). Trong bài viết này, bằng các trở thành trọng trấn ở phương Nam. Các thời kết quả khai quật khảo cổ học tại thành Hóa Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 5
VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Châu, kết hợp với nghiên cứu thực địa các di ngoại có hình chữ nhật, bị méo và có một số tích, di vật Champa ở Thừa Thiên Huế, nhất là chỗ không nối liền nhau (có thể là dấu vết cửa xung quanh khu vực thành Hóa Châu, chúng nước). Lũy thành phía bắc (chạy theo hướng tôi muốn đề cập một số vấn đề liên quan đến đông bắc - tây nam), có chiều dài gần 1700m, thành Hóa Châu trong thời kỳ Champa (trước chỗ hẹp nhất là 27m, chỗ rộng nhất 69m, có 2 thế kỷ XIV), nhất là vị trí, vai trò của nó trong chỗ không nối nhau và nhiều bãi nổi, gò nổi. bối cảnh khu vực và trong mối liên hệ với các di Ở phần gối lũy phía tây bắc, ngoài vòng thành tích Champa ở Thừa Thiên Huế hiện nay, nhằm ngoại, có 2 lũy thành ngắn ở bên trong và bên bổ sung thêm nhận thức về tòa thành này và ngoài, giữa hai lũy này là hào nước, chảy vào cũng bởi lẽ, trong giới nghiên cứu hiện nay, khu ruộng trũng ở phía tây bắc của thành. Lũy vẫn còn tồn tại quan điểm cho rằng thành Hóa thành ngắn ở bên ngoài có chiều dài 685m, Châu xây dựng đầu tiên vào thời Trần (thế kỷ hình chữ “L”. XIV) và hơn thế nữa, cho đến nay, ít có công Lũy thành phía nam có chiều dài hơn 2000m, trình nghiên cứu nào đề cập đến vấn đề này. chỗ hẹp nhất ở hướng đông là 3,6m, chỗ rộng 2. Vị trí, quy mô, cấu trúc thành Hóa Châu nhất lên tới 52m (chiều rộng trung bình 12m - Dấu tích thành Hoá Châu nằm trọn trong địa 15m), độ cao trung bình từ 1,8m - 2,0m và có 1 bàn của 3 thôn Thành Trung, Kim Đôi và Thủy chỗ không nối liền nhau (khoảng 110m) giữa Điền thuộc xã Quảng Thành, huyện Quảng đoạn phía tây và đoạn phía đông. Còn ở phía Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế hiện nay, trong đó, nam của chỗ không nối nhau, có một đoạn lũy phần lớn diện tích thành nằm trong địa phận ngắn, chiều dài khoảng 340m. Nhìn chung, lũy thôn Thành Trung. phía nam có chiều rộng nhỏ hơn lũy phía bắc. Vị trí của thành thuộc khu vực hạ lưu sông Ở góc phía nam của lũy thành phía nam có 2 Bồ, nằm gần ngã ba Sình, nơi hợp lưu giữa sông Bồ và sông Hương, gần phá Tam Giang (cách 2,5km), gần biển (cách khoảng 6km). Xung quanh thành Hóa Châu hiện nay là đồng bằng thấp trũng, cao hơn mực nước biển hiện tại từ 1,0m - 1,5m nên thường xuyên ngập nước vào mùa mưa, lúc này, thành Hóa Châu “như một đụn mây dài” (1, tr.89) giữa một vùng mênh mông nước. Xét một cách tổng thể, vị trí của thành Hóa Châu có nhiều điểm tương đồng với các thành lũy Champa khác ở miền Trung Việt Nam, đó là nằm gần sông, lấy sông làm trục. Tuy nhiên, thành Hóa Châu chốt chặn ở khu vực ngã ba sông (ngã ba Sình/ngã ba châu Hóa), lại nằm gần phá Tam Giang, khoảng cách từ thành đến biển không xa, chính vì thế, nó có vị trí trấn giữ cả đường sông, đầm phá và đường biển. Điều này cho thấy thành Hóa Châu tọa lạc ở một vị trí đắc địa, “là nơi thiên tọa đặt bày” (1, tr.89). Về quy mô, cấu trúc lũy thành, kết quả nghiên cứu thực địa cho thấy, thành Hóa Châu có 2 vòng lũy rõ ràng: thành ngoại Bản vẽ 1. Sơ đồ thành Hóa Châu và thành nội (còn gọi là thành Cụt). Thành (Nguồn: Nishimura Masanari và Nguyễn Văn Quảng) 6 Số 24 - Tháng 6 - 2018
DI SẢN VĂN HÓA lớp thành ngắn ở ngoài lũy (dài khoảng 350m Hóa Châu với hệ thống sông Bồ, sông Hương, và 410m). Lũy thành phía đông (giáp thôn Kim phá Tam Giang và biển cả. Đồng thời đây cũng Đôi) và lũy thành phía tây (giáp chợ Tây Ba, xã là những đường thoát nước, chống ngập úng Quảng Thành) đều có chỗ không nối nhau ở cho khu vực thành trong những mùa mưa lũ. đoạn giữa (xung quanh khu vực sông Kim Đôi Ở những nơi xung yếu, có đóng các cọc gỗ chạy qua). Nếu kể cả chỗ không nối nhau, lũy thành hàng, sát nhau dọc mép lũy để giữ chân thành phía tây có chiều dài hơn 500m, rộng lũy vững chắc1. Trước và trong Thành cũng có nhất 44m, hẹp nhất 15m và lũy thành phía các con sông chạy qua như sông Thành Trung/ đông có chiều dài khoảng 600m, hẹp nhất sông Kim Đôi, sông Tiền Thành. Hệ thống sông 28m, rộng nhất 60m. Dựa vào kết quả này cho và các hào nước đi vào bên trong thành qua 6 thấy, tổng chiều dài, rộng của thành ngoại (kể cửa nước (15, tr.660). cả chỗ không nối nhau) là hơn 4700m. Với kích thước tổng chiều dài, rộng vòng Thành nội (còn gọi là thành Cụt) có hình chữ thành ngoại hơn 4700m, thành Hóa Châu được nhật và nằm ở khu giữa thôn Thành Trung, cách xem có quy mô lớn hơn rất nhiều so với các sông Thành Trung 150m về phía bắc. Cả 2 lũy thành cổ Champa khác như Trà Kiệu, thành thành phía bắc và phía nam của thành nội đều Cha, Thuận Châu, Cao Lao Hạ, thành Lồi…, lớn chạy song song với lũy thành ngoại phía bắc. thứ hai trong số các thành lũy Champa ở miền Theo hiện trạng, lũy phía nam có chiều rộng to Trung và chỉ nhỏ hơn một chút so với qui mô hơn lũy phía bắc. Cả hai lũy có chiều dài như của thành Đồ Bàn ở Bình Định (3). nhau, khoảng 234m, chiều rộng lũy dao động Các đặc điểm trên cho thấy, thành cổ Hóa từ 35m - 64m. Hai lũy phía tây và phía đông có Châu được xây dựng khá quy chỉnh, kết hợp hài chiều dài lần lượt là 147m và 137m, chiều rộng hòa giữa yếu tố tự nhiên và nhân tạo, tạo nên trung bình 29m. Như vậy, tổng chiều dài, rộng tòa thành kiên cố trấn giữ vùng đất trọng yếu của thành nội khoảng 750m. ven biển, ven sông, ven đầm phá. Thành mang Qua khảo sát, chúng tôi cũng xác định ở đậm tính chất của một thủy thành, có ưu thế phía ngoài lũy thành ngoại phía đông có khu về quân sự, lúc phòng vệ cũng như tấn công vực như lũy thành bao quanh (chúng tôi tạm hay một quân thành trấn nhậm vùng gần sông, gọi là thành bắc), thuộc địa phận làng Kim Đôi. gần biển. Thành bắc chạy theo hướng đông bắc - tây 3. Thành Hóa Châu dưới thời kỳ Champa nam, như nối nhau với lũy thành ngoại phía Những thông tin về thành Hóa Châu trong bắc, dĩ nhiên có chỗ không nối nhau. Còn ở thời kỳ Champa (trước năm 1306) hầu như phía ngoài lũy thành ngoại phía đông cũng không được đề cập trong các sách sử, vì vậy, có một lũy chạy song song với nó và chiều dài, khi nghiên cứu về thành Hóa Châu trong thời rộng tương đồng. Nếu kể cả 4 bên của khu kỳ này, chúng ta chỉ có thể dựa vào tư liệu khảo thành này, chiều dài có khoảng 1770m. Giữa 2 cổ học. lũy thành này, hiện nay có khu ngòi nước, khả Cuộc khai quật năm 1997 của Viện Khảo năng trong thời gian sử dụng thành chúng có cổ học Việt Nam tại thành Hóa Châu lần thứ vai trò là hào nước. Như vậy, kết hợp sông Kim nhất, với diện tích 222m2 thuộc phạm vi bên Đôi và 2 lũy còn lại (phía bắc và phía tây), khu trong thành nội đã phát hiện lớp di chỉ văn hóa vực cư trú thôn Kim Đôi hiện nay cũng được Champa nằm tiếp giáp trên lớp di tích kiến trúc xem là một khu thành quách riêng (9, tr.9-28). Đại Việt ở độ sâu trung bình từ 1,1m - 1,7m. Bao quanh các lũy thành là hệ thống hào Tầng văn hóa có màu đen, chứa đầy các mảnh nước sâu, rộng, ôm sát lấy chân thành. Hệ gốm, gạch, ngói Champa điển hình, đặc biệt có thống sông/hào nước này thông với sông Bồ, lẫn một số mảnh gốm sứ Trung Quốc. Kết quả sông Hương và phá Tam Giang, vừa tạo nên sự giám định cho thấy chúng thuộc các loại hình kiên cố cho thành lũy, vừa đóng vai trò to lớn gốm thô, mịn, thuộc các loại hình chân cà ràng trong giao thông đường thủy, kết nối thành Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 7
VĂN HÓA NGHIÊN CỨU (thế kỷ VI - VII), vò (thế kỷ VII - VIII) và các mảnh Điều đáng chú ý, ở bên trong phạm vi thành bát, vò gốm bán sứ Trung Quốc (thế kỷ IX - XIII). Hóa Châu, phát hiện rất nhiều tác phẩm điêu Tuy nhiên, các nhà khảo cổ chủ trì khai quật đã khắc Champa bằng sa thạch như: bệ đá ốp cho đây là lớp di chỉ cư trú khá thuần của người chân tháp trên lũy thành nội, niên đại thế kỷ Chăm (18). IX - X; chân trụ cửa Thành Trung niên đại thế Trong các cuộc khai quật thành Hóa Châu kỷ IX2; bệ thờ tại nhà thờ họ Nguyễn Quang từ năm 2009 - 2011 do Khoa Lịch sử, trường niên đại thế kỷ IX - X; mảnh đá trang trí góc Đại học Khoa học Huế phối hợp với Đại học đền - tháp niên đại thế kỷ XII - XIII; tượng thần Kansai (Nhật Bản) thực hiện cũng phát hiện Vishnu, tượng Phật Thích ca và Phật Sơ sinh được tầng văn hóa Champa, chứa đựng nhiều đang thờ tại chùa Thành Trung. Như vậy, trừ 3 gạch Champa, các mảnh gốm thô, gốm sành tác phẩm hiện đang thờ tại chùa Thành Trung Champa thuộc các loại hình nồi, bình, vò có chưa có sự thống nhất về niên đại (do bị Việt niên đại từ thế kỷ IX trở về sau và nhiều gốm hóa), các tác phẩm còn lại được xác định niên sứ Trung Quốc, chủ yếu là các loại hình bát, đĩa, đại thế kỷ IX - XIII, trong đó đa số các hiện vật có chậu, vò... có niên đại từ thế kỷ IX - XIII tại các hố niên đại thế kỷ IX - X. THC09.XM1, THC09.XM9, THC11.TN3, THC11. Các hiện vật này cùng với sự phát hiện XM13, THC11.XM23. Các hiện vật này được xem nhiều gạch Champa trong các cuộc khai quật, là đồ dùng sinh hoạt cho quan lại, binh lính cho thấy, bên trong thành Hóa Châu đã từng trong thành. Đáng chú ý, tại hố THC10.KTr, tầng tồn tại những công trình kiến trúc đền - tháp văn hóa Champa được xác định nằm trên lớp Champa nhằm phục vụ nhu cầu tín ngưỡng chứa hiện vật văn hóa tiền Sa Huỳnh. Điều này tôn giáo cho một bộ phận cư dân, trường hợp cho thấy, thành Hóa Châu được người Champa này chúng ta cũng thấy ở một số thành lũy xây dựng trên cơ tầng văn hóa sớm hơn, tương Champa như Trà Kiệu (Quảng Nam), thành tự như một số thành lũy Champa khác ở miền Chas/Tra, Đồ Bàn (Bình Định). Trung như Cổ Lũy (Quảng Trị), Trà Kiệu (Quảng Mặt khác, bên ngoài, xung quanh thành Nam), thành Cha (Bình Định) (10). Hóa Châu còn có sự hiện diện của nhiều di Qua nghiên cứu mặt cắt lũy thành nội phía tích, di vật Champa được phát hiện như tượng nam, chúng tôi nhận thấy, địa tầng lũy không nam thần, chóp tháp và phù điêu Vishnu Triều cho thấy những lớp nhỏ do trình tường như Sơn Nam, thế kỷ X - XI, cách thành 1,5km theo các lũy thành ở Bắc bộ Việt Nam như thành Cổ đường thẳng về phía nam; phù điêu Ravana Loa và Lũng Khê. Ở lớp trên của lớp đất trong (thế kỷ IX), tượng Quan thế âm Bồ tát ở dạng nam thân (Lokesvara) Thanh Phước (thế kỷ IX - lũy được đắp chủ yếu bằng đất cát, màu vàng, X) cách Thành 600m về phía đông nam; bia Phú thuần. Còn ở phần dưới của lũy được kê các Lương, thế kỷ X, cách Thành 01km về phía tây khối đá tự nhiên (30cm - 50cm) trên nền đất nam; bia Lai Trung, thế kỷ X, cách Thành 2km về cát màu đen sẫm. Cấu trúc và cách xây lũy này phía tây bắc. Các hiện vật này chắc chắn có mối hoàn toàn khác so với các lũy thành ở Bắc bộ liên hệ mật thiết với trung tâm quân sự - hành Việt Nam và một số thành lũy Champa ở miền chính - kinh tế là thành Hóa Châu, là những cơ Trung Việt Nam như thành Lồi (Thừa Thiên sở tín ngưỡng tôn giáo ở bên ngoài Thành, nơi Huế), thành Trà Kiệu (Quảng Nam), thành Đồ có nhiều cư dân sinh sống. Điều này cho thấy, Bàn (Bình Định), thành Hồ (Phú Yên). Có thể trong thời kỳ Champa, thành Hóa Châu là trung thấy lớp đất màu đen sẫm phía dưới là lớp tâm hội tụ văn hóa của khu vực, là nơi tập trung thành thời kỳ Champa; còn lớp đất cát, màu dân cư đông đúc. vàng, thuần ở trên là lớp đất đắp thêm ở giai đoạn sau, nhất là thời Trần, để tạo nền móng Với các bằng chứng về di tích, di vật liên vững chắc, trước khi đắp thêm người xưa đã quan, chúng tôi cho rằng thành Hóa Châu được người Champa xây dựng đầu tiên vào gia cố thêm lớp đá giữa hai lớp đất. khoảng thế kỷ IX trên nền của một khu cư trú 8 Số 24 - Tháng 6 - 2018
DI SẢN VĂN HÓA Đại Cồ Việt/Đại Việt); sự tăng cường giao lưu buôn bán trên biển, ven sông với vai trò nổi trội của các thương nhân Trung Hoa, Ấn Độ, Ả Rập nên các chính thể thường chuyển trung tâm kiểm soát việc buôn bán về gần biển và đặc biệt là sự tăng lên về mực nước của hệ đầm phá Tam Giang trong thời kỳ hình thành của Hóa Châu, bởi lẽ con đường di chuyển đường thủy chủ đạo vào thành Hóa Châu là từ phá Tam Giang vào. Theo các nhà nghiên cứu địa chất, Bệ thờ Thành Trung, thế kỷ IX- X từ khoảng 2.500 năm trở lại đây, do ảnh (Nguồn: Tác giả) hưởng tan băng, mực nước đại dương dâng cao với tốc độ tăng dần 0,8-2mm/năm và vượt trội tốc độ nâng tân kiến tạo khá ổn định của khu vực, gây ra hiện tượng biển tiến trở lại vào đầm phá Tam Giang, đồng bằng, mở đầu thời kỳ suy tàn của dãy cồn đụn cát chắn bờ và đầm phá vừa được hoàn thiện. Quá trình dâng lên này của nước biển kéo dài mãi cho đến khoảng giữa thiên niên kỷ thứ II (17, tr.58-59), điều này ảnh hưởng rất lớn đến sự hình thành và tồn tại của thành Hóa Châu - một tòa thành trấn nhậm vùng gần sông, ven biển, lấy giao thông đường thủy làm chủ đạo. Thời điểm từ thế kỷ IX là giai đoạn đầu tiên và cũng là giai đoạn chính của việc xây dựng thành lũy Hóa Châu, sau đó người xưa đã sử dụng thành nội và vùng ngoài phía bắc của thành nội đến thế kỷ XII - XIII. Thành nội trong giai đoạn này có khả năng nằm trong phạm vi đất đầm lầy. Kết quả khai quật cho thấy địa hình tự nhiên như ao hồ và sông suối có thể Bia Lai Trung, thế kỷ X chiếm diện tích khá nhiều cả bên trong và (Nguồn: Tác giả) xung quanh của thành ngoại. thuộc thời kỳ văn hóa tiền Sa Huỳnh3, sau đó Trong thời kỳ Champa, thành Hóa Châu có được người Việt kế thừa vào thế kỷ XIV đúng thể là một trong những tòa thành của châu/ như sử sách đã ghi chép về việc tu bổ thành tiểu vương quốc Ulik (Ô Lý?) trong bia ký Mỹ vào giai đoạn nhà Trần năm 1362 (6, tr.646). Sơn đầu thế kỷ XIII (12, tr.26-32), sau này là châu Lý/Rí theo sử liệu Đại Việt. Đây là vùng Sự xuất hiện của thành Hóa Châu ở khu vực phía bắc của vương quốc Champa, nơi tiếp gần đầm phá Tam Giang có liên quan đến sự giáp với vùng đất đô hộ của Trung Hoa (trước thay đổi bối cảnh khu vực, nhất là sự suy yếu thế kỷ X) và sau này là lãnh thổ Đại Việt (sau của nhà Đường, sự nổi lên của các quốc gia ở thế kỷ X), vì vậy, khu vực này thường xảy ra các Đông Nam Á, trong đó có khu vực phía bắc cuộc giao tranh giữa các bên (6, tr.222-567). Champa (Giao Chỉ, Cửu Chân, sau thế kỷ X là Chính vì vậy, thành Hóa Châu thời kỳ này đóng Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 9
VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Đại Ác thành Đại An4. Đến núi Ma Cô5 có đám mây tía bọc lấy mặt trời. Qua vũng Hà Não6 có đám mây che thuyền ngự, theo thuyền mà đi mà dừng. Ngày hôm ấy đến cửa biển Trụ Nha7. Ngày hôm sau đi, nhờ thuận gió trong một ngày qua hai bãi Đại Tiểu Trường Sa. Đến cửa biển Tư Dung có con cá trắng nhảy vào thuyền. Vua nghe tin Chiêm Thành đưa quân và voi bày trận ở bờ nam sông Ngũ Bồ, muốn chống lại quan quân. Vua xuống chiếu cho quân bỏ thuyền lên bộ, đem quân sĩ đến bờ sông bên bắc, thấy quân Chiêm đã dàn ở bên sông. Vua mới cắt đặt quân sĩ, dựng Phù điêu Ravana Thanh Phước, thế kỷ IX cờ nổi trống, sang tắt ngang sông để đánh. Hai (Nguồn: Trần Kỳ Phương) bên chưa giao chiến, quân Chiêm đã tan vỡ, vai trò là tấm lá chắn (cùng với các thành lũy quan quân đuổi chém được 3 vạn thủ cấp. Quách khác ở khu vực bắc Hải Vân) cho kinh đô ở phía Gia Di chém được đầu vua Chiêm là Sa Đẩu tại nam, đồng thời cũng là bàn đạp để Champa trận, đem dâng nộp. Bắt được hơn 30 voi nhà, tấn công ra khu vực phía bắc đèo Ngang. Sau bắt sống được hơn 5.000 người, còn thì bị quan năm 1069, khi vùng đất từ nam đèo Ngang đến quân giết chết, máu đầy gươm giáo, xác chất đầy bắc sông Thạch Hãn (tương ứng với các châu đồng. Vua lấy làm xót thương, mới hạ lệnh rằng: Địa Lý, Bố Chính, Ma Linh) nhập vào Đại Việt, “Kẻ nào giết bậy người Chiêm Thành thì sẽ giết vùng Ô, Lý/Rí trở thành biên viễn phía bắc của không tha”. Mùa thu, tháng 7, vua đem quân vào Champa, nơi tiếp giáp trực tiếp với Đại Việt thì thành Phật Thệ” (6, tr.307-309). Qua nghiên cứu vai trò quân sự của thành Hóa Châu càng trở địa danh học, chúng tôi cho rằng, cửa Tư Dung nên quan trọng. là cửa Tư Hiền, sông Ngũ Bồ tức là sông Bồ hiện nay. Như vậy, trận đánh này chắc chắn có Điều đáng chú ý là, số lượng hiện vật thuộc liên quan trực tiếp đến thành Hóa Châu. Cũng thời kỳ Champa phát hiện được trong thành cần nói thêm rằng, qua khai quật khảo cổ học Hóa Châu không lớn. Dựa vào điều này và trong thành Hóa Châu, chúng tôi đã phát hiện căn cứ vào vị trí, môi trường cổ của thành này, một số bãi tro than, đó có thể là dấu vết bị cháy chúng ta không nên áp dụng mô hình thành do những lần va chạm quân sự. quách của Bắc Bộ về tính chất đối với thành Hóa Châu. Khả năng số lượng người ở trong Dù có sự vượt trội của vai trò quân sự, thành trong thời kỳ Champa không nhiều và các vai trò khác của Hóa Châu trong thời kỳ khu vực sử dụng cũng không lớn. Điều này liên Champa như hành chính, kinh tế, văn hóa cũng quan đến chức năng của thành. Vì nếu không không thể phủ nhận. Hóa Châu trong thời kỳ có vai trò như kinh đô, có dân số lớn trong khu này là trung tâm quân sự, hành chính của một kinh thành, chúng ta bắt buộc phải suy nghĩ vùng/miền/tiểu vương quốc Ulik (Ô - Lý) ở khu rằng, thành Hóa Châu thời kỳ Champa có chức vực bắc Champa. Nhìn trong bối cảnh vùng năng quân sự nhiều hơn. đất Thừa Thiên Huế ở giai đoạn này là một tiểu vương quốc ở phía bắc của Champa, tiểu Cuộc chinh phạt Champa năm 1044 của quốc Ulik, được cấu thành từ các yếu tố Thiêng: vua Lý Thái Tông đã cho thấy thành Hóa Châu 1) Sông thiêng là sông Hương; 2) Núi thiêng là một chốt chặn quân sự quan trọng phải vượt là Kim Phụng; 3) Đất thiêng/thánh địa là Vân qua ở phía bắc nếu muốn tấn công vào kinh Trạch Hòa (thế kỷ IX - X), Nham/Giam Biều (thế đô Champa ở phía nam (lúc này là thành Đồ kỷ X - XI)8, cùng với đó là các trung tâm: quân Bàn, Bình Định): “Ngày Giáp Thìn, quân đi từ sự, hành chính/thành lũy là thành Hóa Châu và Kinh sư, ngày Ất Tị đến cửa Đại Ác gặp sóng gió trung tâm buôn bán/cảng thị là cửa Tư Hiền. yên lặng, đại quân qua biển dễ dàng nên đổi tên 10 Số 24 - Tháng 6 - 2018
DI SẢN VĂN HÓA Vì nằm gần ngã ba Sình (nơi hợp lưu giữa Thuận Hóa/Hóa Châu. Sự kiện này, đã nói lên sông Hương và sông Bồ), biển và đầm phá Tam vai trò quan trọng của kinh tế nông nghiệp nói Giang nên vai trò kiểm soát kinh tế biển/đầm riêng, vai trò kinh tế của Hóa Châu nói chung. phá, trao đổi ven sông/miền xuôi - miền ngược Như vậy, dưới thời kỳ Champa, thành Hóa dọc sông Hương, sông Bồ và sông Ô Lâu của Châu được xem là trung tâm quân sự, chính trị, thành Hóa Châu cũng rất quan trọng. Hầu như kinh tế, văn hóa của một châu, có thể là châu thành Hóa Châu án ngữ, chốt chặn mọi con Ulik trong bia ký Champa/châu Lý trong sử liệu đường trao đổi ngược - xuôi, núi - biển dọc cả Đại Việt sau này, trong đó, vai trò quân sự là 3 con sông này. Sự giàu có về nguồn lâm thổ quan trọng nhất. Đây được xem là tấm lá chắn sản ở vùng núi phía tây như trầm hương, hồ quan trọng cho kinh đô ở phía nam và là bước tiêu, vỏ chay, mật ong,…; nguồn thủy, hải sản đệm cho Champa trong những lần tấn công dồi dào ở các dòng sông, vùng đầm phá Tam ra phía bắc đèo Ngang. Những tài liệu khảo Giang và ven biển cũng như vị trí quan trọng cổ học cho thấy, trong thời kỳ Champa, thành của Champa trên con đường giao thương Hóa Châu là trung tâm hội tụ và phát tỏa văn quốc tế từ thế kỷ X - XV, mà cửa Tư Hiền là cửa hóa của khu vực, nơi tập trung nhiều dân cư. ngõ duy nhất đã góp phần vào sự phồn vinh Sự phồn vinh, ổn định của vùng đất Thừa Thiên của vùng đất Thừa Thiên Huế trong thời kỳ Huế trong thời kỳ Champa từ thế kỷ IX đến đầu Champa. Điều này được thể hiện qua việc xuất thế kỷ XIV có vai trò rất quan trọng của trung hiện nhiều đền - tháp dọc các dòng sông lớn ở tâm đầu não - thành Hóa Châu. vùng đất này. Dọc sông Ô Lâu là các đền - tháp N.V.Q Phước Tích, Mỹ Xuyên, Ưu Điềm, Trạch Phổ, Vân Trạch Hòa, Phò Trạch; dọc sông Bồ là các đền - (ThS., Khoa Lịch sử, ĐH Khoa học, ĐH Huế) tháp Đức Nhuận, Cổ Tháp, Cồn Đuồi Ruôi, Cồn Chú thích Tháp, Liễu Cốc,…; dọc sông Hương là các đền - tháp Triều Sơn, Xuân Hóa/Xuân Huế, Sơn Điền, 1 Trong quá trình làm kè dọc sông Tây Thành Nham Biều; dọc Đại giang có đền - tháp Lương năm 2014 đã phát lộ nhiều cọc gỗ được đóng Hậu; gần cửa Tư Hiền có đền - tháp Linh Thái xuống thành hàng, dọc mép lũy để giữ đất (13)… Sự xuất hiện nhiều đồ gốm sứ Trung không bị sạt lở, nhất là vào mùa mưa. Chúng tôi Hoa, có nguồn gốc tại các lò Việt Châu, Cảnh cũng được biết, trong quá trình canh tác, người Đức Trấn ở thành Hóa Châu cũng phản ánh sự dân đã phát hiện nhiều cọc gỗ tương tự trong giao thương mạnh mẽ giữa Champa và Trung khu vực thành. Các cọc gỗ này có chiều dài dao Hoa trong thời kỳ này. động từ 1,8m - 2,3m, một đầu to (đường kính từ 20cm - 25cm), một đầu nhỏ được vót nhọn, một Trong số các đồng bằng từ phía bắc Hải Vân số cọc có lỗ mộng hình chữ nhật để buộc dây đến phía nam đèo Ngang, đồng bằng sông Bồ kéo. Theo những người làm mộc, các cọc gỗ này được xem là màu mỡ nhất, đây là vùng cung được làm từ gỗ Kiền. cấp sản lượng lúa lớn nhất của tỉnh hiện nay, chính vì thế, kinh tế nông nghiệp chắc chắn 2 Tác phẩm hiện đang được trưng bày tại Bảo cũng có vai trò rất quan trọng trong việc tạo tàng Cổ vật cung đình Huế. ra sự ổn định về kinh tế của vùng đất Hóa 3 Kết quả khai quật tại hố THC10.Ktr trong Châu. Việc quản lý, thu thuế từ hoạt động nông khu vực thành Hóa Châu, ở độ sâu 3,05m đã phát nghiệp chắc chắn được thực hiện từ bộ máy hiện nhiều mảnh gốm thô thuộc văn hóa tiền Sa quản lý hành chính ở thành Hóa Châu. Năm Huỳnh, niên đại khoảng 3.000 - 2.700 năm cách 1471, khi xuất quân đánh Chiêm Thành, Lê ngày nay, là bằng chứng của lớp cư dân trước Thánh Tông cho đại quân dừng ở cửa Eo, tập thời kỳ Champa ở khu vực thành Hóa Châu. luyện thủy chiến cùng với quân ở Thuận Hóa/ 4 Nay là Cửa Đáy, thuộc tỉnh Ninh Bình. Hóa Châu, ngoài ra, nhà vua còn ra lệnh phân 5 Thuộc thị xã Kỳ Anh, Hà Tĩnh hiện nay. phát lương thực cho quân lính lấy từ kho thóc Số 24 - Tháng 6 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 11
VĂN HÓANGHIÊN CỨU 6 Có thể là Vũng Chùa, Quảng Trạch, Quảng 9. Nishimura Masanari, Nguyễn Văn Quảng Bình hiện nay. (2013), Nhận xét mới về thành Hóa Châu qua 7 Có thể là cửa Nhật Lệ, Đồng Hới, Quảng Bình. nghiên cứu khảo cổ học, Tạp chí Khảo cổ học, số 4. 10. Lê Đình Phúc, Nishimura Masanari, Lê Duy 8 Tại di tích Nham Biều (làng Nham/Giam Sơn và Nguyễn Văn Quảng (2011), Báo cáo kết Biều, phường Hương Hồ, thị xã Hương Trà) đã quả khai quật khảo cổ thành Hóa Châu năm 2010, phát hiện một bức tượng tròn thể hiện một vị tư liệu khoa Lịch sử, Đại học Khoa học Huế. nam thần dạng Deva - Raja (Thần - Vua) bằng sa 11. Trần Kỳ Phương (2002), Góp phần tìm hiểu thạch, cao 127cm, niên đại thế kỷ X - XI. Đây là nền văn minh của vương quốc cổ Champa tại miền một bức tượng lớn, rất quan trọng trong nghệ Trung Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, thuật điêu khắc Champa, chịu ảnh hưởng sâu số 3 (37). sắc của vùng Nam Ấn, cho thấy, Nham Biều phải 12. Trần Kỳ Phương (2006), Bước đầu xác định là một đền - tháp lớn, rất quan trọng, có thể là danh hiệu các tiểu quốc thuộc miền Bắc vương thánh địa khu vực trong thời kỳ này. quốc cổ Chiêm Thành khoảng giữa thế kỷ XI - XV, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (54). Tài liệu tham khảo 13. Nguyễn Văn Quảng (2011), Các di tích văn 1. Dương Văn An nhuận sắc, tập thành (2009), hóa Champa ở Thừa Thiên Huế, Luận văn Thạc sĩ Ô châu cận lục, Bản dịch của Văn Thanh và Phan Khoa học Lịch sử, chuyên ngành Khảo cổ học, Đăng, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại 2. Ngô Văn Doanh (2000), Thành Hoá Châu học Quốc gia Hà Nội. trong lịch sử Chămpa và Đại Việt, Tạp chí Nghiên 14. Nguyễn Văn Quảng (2012), Về vấn đề niên cứu Lịch sử, số3 (310). đại và chủ nhân của thành Hóa Châu (Quảng 3. Do Truong Giang, Suzuki Tomomi, Nguyen Thành, Quảng Điền, Thừa Thiên Huế), in trong Van Quang, Yamagata Mariko (2015), Champa Những phát hiện mới về Khảo cổ học năm 2011, Ancient Citadels: View from Archaeological and Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Historical Perspectives, in seminar booklet The 3rd 15. Nguyễn Văn Quảng, Trần Sắc Nhã (2015), Congress of the Asian Association of World Histo- Nghiên cứu thủy hệ thành cổ Hóa Châu, in trong rians (AAWH), 29-31 May 2015, Nanyang Techno- Những phát hiện mới về Khảo cổ học năm 2014, logical University (NTU), Singapore. Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 4. Nguyễn Xuân Hoa (1998), Thành Hoá Châu 16. Tống Trung Tín, Bùi Minh Trí, Đỗ Thanh - từ tư liệu thư tịch đến điều tra khai quật khảo cổ Hà (1998), Nghiên cứu cấu trúc thành Hóa Châu học, Tạp chí Huế Xưa & Nay, số 27. (Thừa Thiên Huế), in trong Những phát hiện mới 5. Huỳnh Đình Kết (1997), Thành Hóa Châu và về Khảo cổ học năm 1997, Nxb. Khoa học xã hội, kết quả khai quật khảo cổ học lần thứ nhất, Tạp chí Hà Nội. Việt Nam và Đông Nam Á ngày nay, số 16 (kỳ 1), 17. Ủy ban Nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế tháng 9. (2005), Địa chí Thừa Thiên Huế (Phần Tự nhiên), 6. Ngô Sỹ Liên (2004), Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Nxb. Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, tái bản. 18. Viện Khảo cổ học Việt Nam (1997), Báo cáo 7. My Dan, Lê Chí Xuân Minh (2001), Thành cổ kết quả khai quật Khảo cổ học di tích thành Hóa Hóa Châu (xã Quảng Thành - huyện Quảng Điền Châu, xã Quảng Thành, huyện Quảng Điền, tỉnh - tỉnh Thừa Thiên Huế, Kỷ yếu Hội thảo khoa học Thừa Thiên Huế, Tư liệu Viện Khảo cổ học, Hà Nội. chuyên đề Thành cổ ở khu vực Bình - Trị - Thiên, Phân viện Nghiên cứu Văn hóa Nghệ thuật miền Ngày nhận bài: 21 - 4 - 2018 Trung tại thành phố Huế. Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 6 - 2018 8. Trần Viết Ngạc (1984), Thành Hoá Châu Ngày chấp nhận đăng: 23 - 6 - 2018 (Bình Trị Thiên), in trong Những phát hiện mới về Khảo cổ học năm 1981, Viện Khảo cổ học Việt Nam, Hà Nội. 12 Số 24 - Tháng 6 - 2018