Thành phần loài cá khai thác ở vịnh Vân Phong, tỉnh Khánh Hòa

Tuyển Tập Nghiên Cứu Biển, 2014, tập 20: 70 - 88<br /> <br /> THÀNH PHẦN LOÀI CÁ KHAI THÁC Ở VỊNH VÂN PHONG,<br /> TỈNH KHÁNH HÒA<br /> Trần Thị Hồng Hoa, Võ Văn Quang, Nguyễn Phi Uy Vũ,<br /> Lê Thị Thu Thảo, Trần Công Thịnh<br /> Viện Hải dương học, Viện Hàn lâm Khoa học & Công nghệ Việt Nam<br /> Tóm tắt<br /> <br /> Bài báo trình bày các kết quả điều tra, nghiên cứu về tính đa dạng loài của<br /> nguồn lợi cá khai thác ở vịnh Vân Phong (tỉnh Khánh Hòa) được tiến hành<br /> trong năm 2013. Kết quả phân tích đã xác định được 351 loài cá thuộc 19 bộ,<br /> 100 họ và 215 giống, chủ yếu là nhóm cá đáy ven bờ và nhóm cá rạn san hô<br /> (283 loài chiếm 80,63%), nhóm cá nổi có 68 loài (chiếm 19,37%). Bộ cá<br /> vược (Perciformes) gồm 50 họ (chiếm 60,68%) với sự ưu thế là họ cá khế<br /> (Carangidae) có 19 loài. Trong số 351 loài nói trên, có 68 loài được xem là<br /> những đối tượng có giá trị kinh tế như cá thu, cá ngừ, cá mú, cá cơm, cá<br /> trích, cá đối, cá phèn, cá nhồng… Trong 5 nghề chính, nghề giã cào đánh bắt<br /> được 237 loài, nghề lặn: 140 loài, lưới rạn: 158 loài, lưới giũ: 12 loài, lưới<br /> vây: 47 loài. Số lượng loài khai thác trong vụ cá nam (342 loài, chiếm<br /> 97,4%) cao hơn so với vụ cá bắc (269 loài, chiếm 76,6%).<br /> <br /> SPECIES COMPOSITION OF EXPLOITED FISHES IN VAN PHONG BAY,<br /> KHANH HOA PROVINCE<br /> Tran Thi Hong Hoa, Vo Van Quang, Nguyen Phi Uy Vu,<br /> Le Thi Thu Thao, Tran Cong Thinh<br /> Institute of Oceanography, Vietnam Academy of Science & Technology<br /> Abstract<br /> <br /> This paper presents the results of the survey of exploited fish resources in<br /> Van Phong bay (Khanh Hoa province) conducted in 2013. A total of 351<br /> species of fish belonging to 19 orders, 100 families and 215 genera were<br /> identified. Of which, the coastal-benthic fishes and coral reef fishes were the<br /> major groups with 283 species (80.63%) recorded; the pelagic fishes were 68<br /> species (19.37%). The order Perciformes was the most diverse with 50<br /> families (60.68%) found, in which the family Carangidae was the most<br /> common (19 species). Among 351 species mentioned above, there were 68<br /> species considered as target fishes (occupying with 19.4% of total species)<br /> such as mackerels and tunas (Scombridae), groupers (Serranidae), anchovies<br /> (Engraulidae), herrings (Clupeidae), mullets (Mugilidae), Goatfishes<br /> (Mullidae), Barracudas (Sphyraenidae)… Among the five fishing gears, the<br /> number of species caught by trawling net was the highest (237 species) and<br /> then diving (140 species), reef nets (158 species), anchovy purse seines (12<br /> species) and seines (47 species). The number of species caught in the<br /> southwest monsoon (342 species, 97.4%) was higher than that in the<br /> northeast monsoon (269 species, 76.6%).<br /> 70<br /> <br /> II. TÀI LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> <br /> I. MỞ ĐẦU<br /> <br /> Thực hiện 02 đợt khảo sát thu mẫu khai<br /> thác trong 2 vụ cá của năm 2013: vụ cá nam<br /> (tháng 5) và vụ cá bắc (tháng 10).<br /> Chúng tôi chọn 6 bến cá ven vịnh Vân<br /> Phong: Đầm Môn, Tuần Lễ, Vạn Giã, Xuân<br /> Tự (huyện Vạn Ninh) và Ninh Hải, Mỹ<br /> Giang (huyện Ninh Hòa) là địa điểm thu<br /> mẫu thành phần loài. Các làng nghề ven bờ<br /> suốt từ phía bắc đến nam vịnh với đầy đủ<br /> các kiểu hình hệ sinh thái đại diện cho toàn<br /> vịnh. Các mẫu vật thu thập trực tiếp từ các<br /> loại nghề đánh bắt trong vịnh (Hình 1).<br /> Nhằm đánh giá đặc điểm nguồn lợi<br /> chúng tôi khảo sát những nghề khai thác hải<br /> sản có ảnh hưởng lớn về mặt kinh tế xã hội<br /> và nguồn lợi sinh vật, những nghề có sản<br /> lượng đánh bắt cao, lực lượng lao động<br /> đông đảo, sản phẩm khai thác có giá trị cao.<br /> Căn cứ vào những tiêu chí trên lựa chọn các<br /> nghề: giã cào, lặn, lưới cước đánh trên rạn<br /> (lưới rạn), lưới vây cá cơm (lưới giũ), lưới<br /> vây. Thu mẫu nguồn lợi tại 3 khu vực bến<br /> cá tập trung đại diện cho toàn vịnh: phía<br /> bắc là Đầm Môn, khu vực trung tâm Vạn<br /> Giã và phía nam là Mỹ Giang. Mỗi vụ cá<br /> thu một mẫu/nghề (Bảng 1). Đầm Môn có<br /> đội tàu công suất lớn làm nghề lưới vây,<br /> lưới cản đánh bắt xa bờ hoặc ven bờ nhưng<br /> không khai thác trong vịnh, vì vậy đối với<br /> những tàu này chỉ thu thập thông tin dùng<br /> tham khảo.<br /> Mẫu vật có thể phân tích thành phần loài<br /> ngay tại hiện trường hoặc được xử lý để<br /> chụp ảnh và được cố định bằng formaline<br /> 8%. Tất cả các mẫu cá được định loại bằng<br /> phương pháp phân loại hình thái (Pravdin,<br /> 1973). Tài liệu chính được sử dụng trong<br /> định loại dựa vào các tài liệu của Shen và<br /> cs. (1993); Allen và Steene (1996); Randall<br /> và cs. (1997) và Nakabo (2002).<br /> Phân tích, tổng hợp số liệu từ bộ mẫu<br /> thành phần loài thu thập từ 10 nghề (896<br /> con) và 20 mẫu nguồn lợi (Bảng 1).<br /> Sau khi mẫu đã định danh, chỉnh lý tài<br /> liệu, chuẩn hóa tên loài theo Froese &<br /> Pauly (2004) và Eschemeyer (1998). Tên<br /> tiếng Việt được dựa theo Danh mục cá biển<br /> <br /> Vân Phong là vịnh lớn ven bờ, có vai trò<br /> quan trọng trong phát triển kinh tế xã hội.<br /> Vùng này đã được điều tra nghiên cứu tổng<br /> hợp cơ bản về điều kiện tự nhiên, thủy văn<br /> động lực, sinh vật.<br /> Đã có nhiều nghiên cứu về thành phần<br /> loài cá tại vùng biển này. Song các tài liệu<br /> nghiên cứu chủ yếu là các báo cáo khoa học<br /> chuyên đề chưa xuất bản. Các công trình<br /> nghiên cứu đã đưa ra thành phần loài cá với<br /> số lượng còn ít hoặc các kết quả chỉ hạn chế<br /> trong một số khu vực nhỏ thuộc vịnh Vân<br /> Phong (Bùi Hồng Long, 1997; Hoàng Xuân<br /> Bền, 2005). Năm 1997, Bùi Hồng Long và<br /> cs. (1997) đã xác định có 54 loài cá đáy với<br /> trữ lượng 800 - 1.700 tấn, trong đó cá tạp<br /> chiếm 65%; 8 loài cá nổi với trữ lượng 250<br /> - 300 tấn; 100 loài cá rạn san hô có trữ<br /> lượng 140 - 270 tấn; cá nước lợ gồm 20 loài<br /> có trữ lượng 3 - 5 tấn. Nghiên cứu của<br /> Nguyễn Tác An (1997) đã xác định được<br /> 159 loài và cho rằng quần xã cá khá đa<br /> dạng về thành phần loài, nhưng mật độ của<br /> chúng đều rất thấp so với các thủy vực<br /> tương tự khác ở Đông Nam Á. Tuy nhiên cả<br /> hai nghiên cứu nói trên này đều không đưa<br /> ra danh mục loài nên không thể so sánh đối<br /> chiếu.<br /> Kết quả nghiên cứu khu vực Rạn Trào đã<br /> ghi nhận có 60 loài cá rạn san hô và 114<br /> loài cá khai thác tại Xuân Tự và lân cận<br /> (Hoàng Xuân Bền, 2005). Trên cơ sở tập<br /> hợp các kết quả nghiên cứu trước đó, Võ Sĩ<br /> Tuấn và cs. (2005) đã thống kê được 114<br /> loài thuộc 45 họ và 10 bộ cá ở vịnh Vân<br /> Phong – Bến Gỏi, trong đó có 100 loài cá<br /> rạn san hô thuộc 41 giống và 23 họ với mật<br /> độ dao động trong khoảng 133 - 1.081 cá<br /> thể/400m2.<br /> Nghiên cứu này góp phần cung cấp dữ<br /> liệu về thành phần nguồn lợi cá khai thác,<br /> đồng thời làm rõ đặc điểm các nghề, mùa<br /> vụ khai thác. Kết quả này sẽ là cơ sở cho<br /> việc định hướng khai thác và sử dụng hợp<br /> lý nguồn lợi ở vịnh Vân Phong.<br /> 71<br /> <br /> Việt Nam (Nguyễn Hữu Phụng và cs.,<br /> 1994-1999). Các loài được nhập bảng danh<br /> mục và sắp xếp theo hệ thống phân loại của<br /> Lindberg (1971) (Nelson, 2006).<br /> <br /> Thống kê và quản lý các bảng dữ liệu<br /> trên phần mềm Excel.<br /> Sử dụng PRIMER 6 để phân tích mức độ<br /> giống/khác nhau về thành phần loài giữa<br /> các loại nghề.<br /> <br /> QĐ. Hoàng Sa<br /> <br /> QĐ. Trường Sa<br /> <br /> Hình 1. Sơ đồ các trạm thu mẫu ở vịnh Vân Phong<br /> Fig. 1. The sampling sites in Van Phong bay<br /> Bảng 1. Số lượng mẫu nguồn lợi cá khai thác thu thập từ các loại nghề<br /> tại các địa phương khai thác chính xung quanh vịnh Vân Phong<br /> Table 1. Number of samples collected from different fishing gears<br /> at key locations in Van Phong bay<br /> Địa điểm thu mẫu<br /> Đầm Môn<br /> Vạn Giã<br /> Mỹ Giang<br /> Tổng số<br /> <br /> Giã cào<br /> 2<br /> 2<br /> 4<br /> <br /> Lặn<br /> 2<br /> 2<br /> 4<br /> <br /> 72<br /> <br /> Nghề khai thác<br /> Lưới rạn<br /> Lưới giũ<br /> 2<br /> 2<br /> 2<br /> 2<br /> 4<br /> 4<br /> <br /> Lưới vây<br /> 2<br /> 2<br /> 4<br /> <br /> III. KẾT QUẢ<br /> 1. Cấu trúc thành phần loài cá ở vịnh<br /> Vân Phong<br /> Kết quả phân tích đã xác định được 351 loài<br /> cá thuộc 19 bộ, 100 họ và 215 giống (Phụ<br /> lục 1).<br /> Qua bảng cấu trúc thành phần loài (Bảng<br /> 2), bộ ưu thế là bộ cá vược (Perciformes)<br /> chiếm 60,68%, tiếp theo là bộ cá nóc<br /> (Tetraodontiformes) chiếm 7,41%, bộ cá<br /> bơn (Pleuronectiformes) chiếm 6,27%, bộ<br /> cá mù làn (Scorpaeniformes) và bộ cá chình<br /> (Anguilliformes) cùng chiếm 4,84%. Một<br /> số bộ chiếm tỷ lệ thấp là bộ cá Trích<br /> (Clupeiformes): 3,70%, bộ cá đối (Mugiliformes): 2,85%, bộ cá nhói (Beloniformes):<br /> 2,28%, bộ cá đèn lồng (Myctophiformes)<br /> và bộ cá chìa vôi (Syngnathiformes):<br /> 1,42%, bộ cá tráp mắt vàng (Beryciformes):<br /> 1,14% và 8 bộ khác mỗi bộ chỉ có 1 - 2 loài<br /> (< 1%).<br /> Trong các họ cá đã được phát hiện, họ cá<br /> khế (Carangidae) có số lượng loài lớn nhất<br /> (19 loài), tiếp đến là họ cá bống (Gobiidae):<br /> 15 loài, họ cá mú (Serranidae), họ cá bàng<br /> chài (Labridae) và họ cá sơn (Apogonidae)<br /> cùng có 12 loài. Các họ cá phèn (Mullidae),<br /> họ cá bướm (Chaetodontidae) và họ cá nóc<br /> (Tetraodontidae) mỗi họ đều có 11 loài.<br /> Xem xét cấu trúc thành phần loài cá khai<br /> thác ở vịnh Vân Phong cho thấy chủ yếu là<br /> nhóm cá đáy ven bờ và cá rạn san hô với<br /> 283 loài (chiếm 80,63% tổng số loài), trong<br /> đó cá rạn san hô là 135 loài (chiếm<br /> 38,46%). Các loài thuộc họ cá bàng chài, họ<br /> cá sơn, họ cá bướm, họ cá mó (Scaridae),<br /> họ cá thia (Pomacentridae)… thường xuyên<br /> có trong vịnh, đời sống gắn liền với các rạn<br /> san hô. Đặc biệt, trong vịnh có sự xuất hiện<br /> của một số loài thường sống ở vùng<br /> nước tương đối sâu như cá mắt lồi<br /> <br /> (Champsodon vorax), cá đai đuôi dài<br /> (Xiphasia setifer), cá sao sọc (Uranoscopus bicinctus) và điều này có thể do vịnh<br /> có độ sâu khá lớn nên có sự phân bố của<br /> các loài này.<br /> Nhóm cá nổi có 68 loài (chiếm 19,37%),<br /> chủ yếu là các loài thuộc họ cá khế<br /> (Carangidae), họ cá thu ngừ (Scombridae),<br /> họ cá trích (Clupeidae), họ cá cơm<br /> (Engraulidae), họ cá nhói (Belonidae), họ<br /> cá đối (Mugillidae) và họ cá liệt<br /> (Leiognathidae).<br /> So sánh với các vũng vịnh ven bờ khác<br /> cho thấy, thành phần loài cá ở vịnh Vân<br /> Phong đa dạng hơn vịnh Cô Tô – Thanh<br /> Lâm (136 loài) và vịnh Quy Nhơn (116<br /> loài) (Trần Đức Thạnh và cs., 2008), vịnh<br /> Bình Cang- Nha Phu (190 loài, Võ Văn<br /> Quang và cs., 2012). Do tính chất biển khơi<br /> của vùng nước vịnh Vân Phong (Bùi Hồng<br /> Long, 1997), không có sông suối lớn đổ<br /> vào, cùng với đó là sự đa dạng các kiểu sinh<br /> cảnh với các đảo, rạn đá, rạn san hô, thảm<br /> cỏ biển và cây ngập mặn nên thành phần cá<br /> khai thác ở đây có nguồn gốc biển chiếm ưu<br /> thế, với các loài sống trong rạn san hô và<br /> các hệ sinh thái khác đã làm cho sự đa dạng<br /> thành phần loài cá tương đối cao. Tuy cùng<br /> tính chất như nhau, nhưng vịnh Nha Trang<br /> (796 loài, Vo Si Tuan và cs., 2002) có các<br /> sông lớn đổ vào nên cũng có sự đa dạng<br /> môi trường sống cho các loài, số lượng loài<br /> cá ở đây nhiều hơn ở Vân Phong.<br /> Trong số 351 loài cá đã được phát hiện<br /> có 68 loài xếp vào nhóm cá có giá trị kinh<br /> tế gồm họ cá thu ngừ, họ cá mú, họ cá khế,<br /> họ cá mối, họ cá đối, họ cá trích, họ cá<br /> cơm, họ cá trác, cá nhồng… (Phụ lục 1).<br /> Loài cá nhói chấm (Ablennes hians) được<br /> xem là cá kinh tế của vùng (Hình 2).<br /> <br /> Hình 2. Cá Nhói chấm Ablennes hians (Valenciennes, 1846)<br /> Fig. 2. Flat needlefish Ablennes hians (Valenciennes, 1846)<br /> <br /> 73<br /> <br /> Bảng 2. Số lượng loài, giống và họ cá khai thác theo các bộ<br /> Table 2. Number of species, genera and families between orders of exploited fish<br /> Họ<br /> <br /> Bộ Cá<br /> <br /> STT<br /> <br /> SL<br /> 1<br /> 1<br /> 2<br /> 6<br /> 3<br /> 1<br /> 1<br /> 1<br /> <br /> %<br /> 1,03<br /> 1,03<br /> 2,06<br /> 6,19<br /> 3,09<br /> 1,03<br /> 1,03<br /> 1,03<br /> <br /> Giống<br /> %<br /> SL<br /> 1<br /> 0,47<br /> 2<br /> 0,93<br /> 2<br /> 0,93<br /> 12<br /> 5,58<br /> 8<br /> 3,72<br /> 1<br /> 0,47<br /> 3<br /> 1,40<br /> 1<br /> 0,47<br /> <br /> Loài<br /> SL<br /> 1<br /> 2<br /> 2<br /> 17<br /> 13<br /> 1<br /> 5<br /> 2<br /> <br /> %<br /> 0,28<br /> 0,57<br /> 0,57<br /> 4,84<br /> 3,70<br /> 0,28<br /> 1,42<br /> 0,57<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> 8<br /> <br /> Bộ cá đuối Rajiformes<br /> Bộ cá đuối ó Myliobatiformes<br /> Bộ cá cháo biển Elopiformes<br /> Bộ cá chình biển Anguilliformes<br /> Bộ cá trích Clupeiformes<br /> Bộ cá nheo Siluriformes<br /> Bộ cá đèn lồng Myctophiformes<br /> Bộ cá tuyết Gadiformes<br /> <br /> 9<br /> 10<br /> <br /> Bộ cá chồn Ophidiiformes<br /> Bộ cá nhái Lophiiformes<br /> <br /> 1<br /> 1<br /> <br /> 1,03<br /> 1,03<br /> <br /> 1<br /> 1<br /> <br /> 0,47<br /> 0,47<br /> <br /> 1<br /> 1<br /> <br /> 0,28<br /> 0,28<br /> <br /> 11<br /> 12<br /> 13<br /> 14<br /> 15<br /> 16<br /> 17<br /> 18<br /> 19<br /> <br /> Bộ cá suốt Atheriniformes<br /> Bộ cá nhói Beloniformes<br /> Bộ cá tráp mắt vàng Beryciformes<br /> Bộ cá chìa vôi Syngnathiformes<br /> Bộ cá mù làn Scorpaeniformes<br /> Bộ cá đối Mugiliformes<br /> Bộ cá vược Perciformes<br /> Bộ cá bơn Pleuronectiformes<br /> Bộ cá nóc Tetraodontiformes<br /> <br /> 1<br /> 3<br /> 1<br /> 2<br /> 8<br /> 3<br /> 50<br /> 6<br /> 5<br /> <br /> 1,03<br /> 3,09<br /> 1,03<br /> 2,06<br /> 8,25<br /> 3,09<br /> 51,55<br /> 6,19<br /> 5,15<br /> <br /> 1<br /> 6<br /> 3<br /> 3<br /> 15<br /> 6<br /> 117<br /> 15<br /> 17<br /> <br /> 0,47<br /> 2,79<br /> 1,40<br /> 1,40<br /> 6,98<br /> 2,79<br /> 54,42<br /> 6,98<br /> 7,91<br /> <br /> 1<br /> 8<br /> 4<br /> 5<br /> 17<br /> 10<br /> 213<br /> 22<br /> 26<br /> <br /> 0,28<br /> 2,28<br /> 1,14<br /> 1,42<br /> 4,84<br /> 2,85<br /> 60,68<br /> 6,27<br /> 7,41<br /> <br /> Tổng số<br /> <br /> 97<br /> <br /> 100,00<br /> <br /> 215<br /> <br /> 100,00<br /> <br /> 351<br /> <br /> 100,00<br /> <br /> 2. So sánh tính chất thành phần loài cá<br /> giữa các nghề khai thác<br /> <br /> Phân tích nhóm trung bình dựa trên ma<br /> trận giống nhau Bray-Curtis cho thấy có sự<br /> khác nhau về tính chất thành phần loài giữa<br /> các nghề khai thác. Nghề lặn và lưới rạn có<br /> mức độ giống nhau cao nhất (khoảng 71%)<br /> có thể do phạm vi hoạt động của các nghề<br /> này giống nhau, đánh bắt chủ yếu trên và<br /> xung quanh các rạn san hô nên thành phần<br /> khai thác chủ yếu là nhóm cá rạn. Nghề giã<br /> cào sản phẩm đánh bắt khá đa dạng và có<br /> sự tương đồng với nghề lưới rạn (khoảng<br /> 52%) và với nghề lặn (khoảng 38%). Nghề<br /> lưới giũ và lưới vây đánh bắt các loài cá nổi<br /> với mức độ giống nhau của hai nghề này<br /> với các nghề còn lại thấp (< 20%) (Hình 4).<br /> Các làng nghề mỗi vùng có các thế mạnh<br /> riêng. Đầm Môn nằm gần cửa vịnh, độ sâu<br /> lớn, tại đây có đội tàu đánh bắt rất hiện đại,<br /> công suất lớn nên các nghề đánh bắt thường<br /> <br /> Trong vùng vịnh Vân Phong các nghề khai<br /> thác cá khá đa dạng gồm nghề đăng, giã<br /> đơn, lưới vây cá cơm (lưới giũ), lưới trũ<br /> bao ánh sáng, cản, vây, pha xúc, vó mành,<br /> lưới cước, soi bộ, lặn đêm (săn), lặn ngày,<br /> lưới cước đánh trên rạn (lưới rạn), câu, soi<br /> bộ, lội bộ, lưới rùng, lưới quây… Kết quả<br /> phân tích thành phần loài cá theo các loài<br /> nghề ghi nhận có 338/351 loài thuộc 95 họ<br /> và 18 bộ được ghi nhận trong 5 nghề chính<br /> ở Đầm Môn, Vạn Giã, Mỹ Giang. Trong đó<br /> nghề giã cào có thành phần đa dạng nhất<br /> (237 loài), tiếp theo là lặn (140 loài), lưới<br /> rạn (158 loài), lưới giũ (12 loài) và lưới vây<br /> (47 loài). Tỷ lệ thành phần loài cá theo nghề<br /> khai thác ở vịnh Vân Phong thể hiện qua<br /> biểu đồ hình 3.<br /> 74<br /> <br />