Thảo luận về nâng cao sức khỏe tại Việt Nam

Thảo luận về nâng cao sức khỏe tại Việt Nam<br /> L¹i §øc Tr-êng*<br /> Môc ®Ých cña bµi b¸o lµ phiªn gi¶i n©ng cao søc kháe (NCSK) vµ c¸c kh¸i niÖm liªn quan trong<br /> ®iÒu kiÖn ViÖt Nam, tõ ®ã gióp hiÓu râ h¬n vµ thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng NCSK. B»ng trÝch dÉn ®Þnh<br /> nghÜa cña Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (WHO) n¨m 1946 vÒ NCSK, t¸c gi¶ ®· gi¶i thÝch søc kháe tån t¹i<br /> d-íi ba tr¹ng th¸i: Kháe m¹nh, kh«ng bÖnh kh«ng tËt vµ cã bÖnh, tËt. C¸c tr¹ng th¸i nµy lu«n<br /> chuyÓn ®æi do t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe. C¸c yÕu tè nµy bao gåm yÕu tè c¸ nh©n<br /> (sinh häc vµ x· héi); m«i tr-êng n¬i sèng, lµm viÖc, häc tËp; m«i tr-êng x· héi; bèi c¶nh chung vµ<br /> m«i tr-êng tù nhiªn. C¸c tiÕp cËn ®èi víi søc kháe còng ®-îc x¸c ®Þnh, bao gåm: tiÕp cËn l©m<br /> sµng, tiÕp cËn phßng bÖnh vµ tiÕp cËn NCSK. Tõ ®ã t¸c gi¶ ®· ®-a ra gi¶i thÝch vÒ ®Þnh nghÜa<br /> NCSK vµ ph©n biÖt víi c¸c kh¸i niÖm kh¸c rÊt th«ng dông ë ViÖt Nam nh- truyÒn th«ng - gi¸o dôc<br /> søc kháe, phßng bÖnh. C¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng vµ c¸c gi¶i ph¸p ®èi víi c¸c nhãm yÕu tè quyÕt ®Þnh<br /> søc kháe còng ®-îc chØ râ. C¸c lÜnh vùc nµy bµo gåm ph¸t triÓn kiÕn thøc vµ kü n¨ng c¸ nh©n, x©y<br /> dùng m«i tr-êng sèng, häc tËp, lµm viÖc NCSK, x©y dùng vµ thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch vµ cuèi cïng<br /> lµ hîp t¸c toµn cÇu.<br /> <br /> Interpreting health promotion in Vietnam context<br /> Lai Duc Truong*<br /> The purpose of this article is to interpret Health Promotion (HP) and related concepts in the<br /> Vietnamese context to facilitate understanding and promote action for HP. The article begins with<br /> citing the World Health Organization definition about health from 1946 and explains that health<br /> status exists in three states: Good health, absence of diseases and infirmity, and lastly illness. These<br /> three states are constantly changing from one to another. The article then summarizes the<br /> determinants of health. These include individual factors (biological and soccial), setting factors<br /> (residence, workplace, school); social determinants; and global and natural factors. Health<br /> approaches including medical, the disease prevention and HP approaches are identified. The<br /> article then outlines the HP concept and differentiate it from other concepts such as heath<br /> education and communication; disease prevention. Lastly the article summarizes the action area,<br /> strategies and measures appropriate for each group of health determinants. These mainly comprise<br /> of developing personal knowledge and skills, promoting healthy settings, building and implementing<br /> healthy policies, and global collaboration.<br /> Tác giả:<br /> *TS. BS. Lại Đức Trường – Cán bộ Văn phòng Tổ chức Y tế thế giới tại Việt Nam.<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1. §Æt vÊn ®Ò.<br /> Năm 1986, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã tổ chức Hội nghị quốc tế về nâng cao sức khỏe<br /> (NCSK) đầu tiên ở Ottawa. Hội nghị này đã thông qua Hiến chương Ottawa về NCSK. Nội dung cơ<br /> bản của NCSK:<br /> Nâng cao sức khỏe là quá trình tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tăng cường khả năng<br /> kiểm soát sức khỏe và các yếu tố quyết định sức khỏe và từ đó cải thiện tình trạng sức khỏe<br /> của chính họ [1, 2, 15]…<br /> §ång thêi HiÕn ch-¬ng còng x¸c ®Þnh n¨m lÜnh ho¹t ®éng cña NCSK bao gåm [1, 2, 15]:<br /> -<br /> <br /> Xây dựng chính sách công cộng có lợi cho sức khỏe.<br /> <br /> -<br /> <br /> Tạo ra những môi trường thuận lợi cho NCSK.<br /> Tăng cường năng lực của cộng đồng để hành động NCSK.<br /> Phát triển kiến thức và các kĩ năng cá nhân.<br /> <br /> -<br /> <br /> Định hướng lại các dịch vụ sức khỏe hướng về dự phòng và NCSK.<br /> <br /> MÆc dï ®Þnh nghÜa vÒ NCSK ®· ®-îc ®-a ra kho¶ng 25 n¨m nh-ng theo ý kiÕn cña ng-êi viÕt th×<br /> hiÓu biÕt vµ thùc hµnh vÒ NCSK ë ViÖt Nam ch-a tèt. VÒ nhËn thøc, ®a sè cho r»ng NCSK ®ång<br /> nghÜa víi truyÒn th«ng gi¸o dôc søc kháe (TTGDSK). Trong thùc hµnh, c¸c ho¹t ®éng phßng<br /> bÖnh/NCSK chØ thiªn vÒ TTGDSK, c¸c gi¶i ph¸p kh¸c kh«ng ®-îc coi träng. Ho¹t ®éng TTGDSK<br /> nhiÒu khi l¹i khiÕn cho céng ®ång hoang mang sî h·i v× ho¹t ®éng nµy tËp trung vµo n©ng cao hiÓu<br /> biÕt vÒ mét bÖnh/tËt nµo ®ã trong khi n¨ng lùc y tÕ, nhÊt lµ y tÕ c¬ së ch-a ®ñ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò<br /> nµy. ViÖc ph©n c«ng tr¸ch nhiÖm hÖ thèng ®iÒu trÞ, y häc dù phßng vµ TTGDSK kh«ng râ rµng vµ cã<br /> sù chång chÐo.<br /> Bµi viÕt nh»m gióp hiÓu râ vµ t¨ng c-êng c¸c ho¹t ®éng NCSK t¹i ViÖt Nam.<br /> 2. Søc kháe vµ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe.<br /> 2.1. T×nh tr¹ng søc kháe.<br /> N¨m 1946, WHO ®-a ra ®Þnh nghÜa vÒ søc kháe nh- sau [1, 2, 15]:<br /> Søc kháe lµ t×nh tr¹ng hoµn toµn tho¶i m¸i vÒ thÓ chÊt, tinh thÇn vµ x· héi chø kh«ng chØ cã<br /> nghÜa lµ kh«ng bÖnh tËt.<br /> Theo ®Þnh nghÜa nµy, cã thÓ hiÓu r»ng søc kháe tån t¹i d-íi ba tr¹ng th¸i:<br /> (a) bÖnh tËt: Cã sù hiÖn diÖn cña mét bÖnh/tËt nµo ®ã.<br /> (b) kh«ng bÖnh, kh«ng tËt: mÆc dï kh¸m l©m sµng vµ cËn l©m sµng kh«ng thÊy cã bÖnh tËt<br /> nh-ng kh«ng hoµn toµn kháe m¹nh. Nh÷ng ng-êi cã rèi lo¹n ®-êng m¸u, mì m¸u nh-ng ch-a tiÕn<br /> triÓn thµnh bÖnh ®¸i th¸o ®-êng, bÖnh tim-m¹ch.. cã thÓ xÕp vµo nhãm nµy.<br /> (c) hoµn toµn kháe m¹nh theo ®óng nh- ®Þnh nghÜa cña WHO.<br /> 2<br /> <br /> C¸c tr¹ng th¸i søc kháe lu«n thay ®æi tõ tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c tïy thuéc vµo c¸c<br /> yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe ®-îc tr×nh bµy d-íi ®©y.<br /> <br /> H×nh 1. C¸c tr¹ng th¸i søc kháe.<br /> 2.2. C¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe.<br /> 2.2.1. C¸c m« h×nh gi¶i thÝch c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe.<br /> Cã rÊt nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng ®Õn søc kháe. NhiÒu m« h×nh ®· ®-îc ®-a ra ®Ó gi¶i thÝch c¸c<br /> yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe. M« h×nh sím nhÊt do Marc Lalonde, Bé tr-ëng Bé Y tÕ Canada ®-a ra<br /> n¨m 1974 [2, 4]. M« h×nh nµy ®· chØ ra r»ng cã 4 nhãm yÕu tè chñ yÕu quyÕt ®Þnh t×nh tr¹ng søc<br /> kháe. §Ó t¨ng c-êng søc kháe céng ®ång th× ph¶i quan t©m c¶ 4 yÕu tè nµy. C¸c yÕu tè nµy bao<br /> gåm:<br /> o YÕu tè sinh häc cña c¬ thÓ, bao gåm c¶ gen.<br /> o Lèi sèng vµ hµnh vi.<br /> o Sù tiÕp cËn víi ch¨m sãc søc kháe.<br /> o M«i tr-êng con ng-êi sèng vµ lµm viÖc.<br /> Dahlgreen vµ Whitehead [6] ®-a ra m« h×nh c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe hoµn thiÖn h¬n<br /> vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña thËp kû 90 cña thÕ kû XX. M« h×nh nµy ®-a ra c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc<br /> kháe ë cÊp ®é c¸ nh©n, céng ®ång vµ x· héi. Quan träng h¬n, m« h×nh nµy ®· chØ ra r»ng c¸c yÕu tè<br /> nªu trªn kh«ng ph¶i tån t¹i riªng lÎ mµ lµ mét nhãm thèng nhÊt vµ t¸c ®éng ®Õn nhau.<br /> KÓ tõ khi Dahlgren and Whitehead c«ng bè m« h×nh, c¸c yÕu tè x· héi t¸c ®éng lªn søc kháe<br /> c¸ nh©n (social determinants of health) ®-îc quan t©m nhiÒu. Tõ ®ã ®· dÉn tíi m« h×nh thø 3, m«<br /> h×nh cña John Germov (2005). M« h×nh nµy ®Ò cËp chi tiÕt h¬n c¸c yÕu tè x· héi cña søc kháe [9].<br /> 2.2.2. M« h×nh ®Ò xuÊt.<br /> D-íi ®©y t¸c gi¶ sö dông m« h×nh cña Dahlgren vµ Whitehead lµm c¬ së ®Ó x©y dùng m«<br /> h×nh míi diÔn t¶ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe mét c¸ch ®¬n gi¶n vµ dÔ hiÓu.<br /> Nh- minh häa ë trang d-íi, m« h×nh nµy chØ ra c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe bao gåm 4 líp:<br /> c¸ nh©n; m«i tr-êng n¬i sèng, lµm viÖc, häc tËp; m«i tr-êng x· héi; c¸c yÕu tè toµn cÇu vµ m«i<br /> tr-êng tù nhiªn.<br /> <br /> C¸c yÕu tè toµn cÇu<br /> vµ m«i tr-êng tù<br /> nhiªn<br /> <br /> YÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe<br /> <br /> M«i tr-êng x·<br /> héi<br /> <br /> M«i tr-êng n¬i sèng/lµm<br /> viÖc/häc tËp<br /> <br /> YÕu tè c¸ nh©n<br /> - X· héi<br /> - Sinh häc<br /> -<br /> <br /> BÖnh tËt<br /> <br /> Kh«ng bÖnh, tËt<br /> <br /> Kháe m¹nh<br /> TiÕp cËn n©ng cao søc kháe<br /> <br /> TiÕp cËn phßng bÖnh<br /> <br /> T×nh<br /> tr¹ng søc<br /> kháe<br /> C¸c<br /> tiÕp cËn<br /> søc<br /> kháe<br /> <br /> TiÕp cËn l©m sµng<br /> Dự<br /> phòng<br /> cấp III<br /> <br /> Dự<br /> phòng<br /> cấp II<br /> <br /> Dự phòng cấp I<br /> <br /> Dự phòng cấp 0<br /> <br /> H×nh 2. T×nh tr¹ng søc kháe, c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe vµ c¸c c¸ch tiÕp cËn.<br /> 2.3. Các yếu tố quyết định sức khỏe.<br /> 2.3.1. Các yếu tố cá nhân.<br /> Các yếu tố (thuộc) về cá nhân bao gồm hai nhóm: yếu tố sinh học và yếu tố xã hội.<br /> o Yếu tố sinh học:<br /> <br /> 4<br /> <br /> Cấp độ<br /> dự<br /> phòng<br /> <br /> -<br /> <br /> Yếu tố sinh học là bản chất sinh vật của con người, bao gồm (a) Tuổi, giới, chủng tộc, kiểu<br /> gien…Đây là những yếu tố hầu như không thể thay đổi được với trình độ khoa học kỹ thuật<br /> hiện tại. (b) Các đặc tính, thuộc tính khác của một cơ thể sống mà con người có. Các yếu tố<br /> này khi rối loạn, tổn thương sẽ gây bệnh tật.<br /> <br /> -<br /> <br /> Yếu tố sinh học là đối tượng chủ yếu của các giải pháp y học lâm sàng.<br /> <br /> o Yếu tố xã hội.<br /> -<br /> <br /> Là bản chất xã hội của mỗi cá thể, là sự thể hiện của từng cá thể đối với tác động của môi<br /> trường như bối cảnh chung, yếu tố kinh tế - xã hội.<br /> <br /> -<br /> <br /> Bao gồm kiến thức, thái độ, niềm tin, quan điểm sống (nhân sinh quan), chế độ ăn uống,<br /> nghỉ ngơi, làm việc và các thói quen.<br /> <br /> 2.3.2. Môi trường nơi sống, làm việc, học tập.<br /> Môi trường nơi sống, làm việc học tập là nơi diễn ra các hoạt động thường ngày của con người.<br /> Thực chất đây cũng là một phần của môi trường xã hội (được mô tả ở phần sau). Môi trường nơi<br /> sống, làm việc học tập bao gồm:<br /> -<br /> <br /> Gia đình bao gồm cả các yếu tố về dòng họ. Gia đình là tế bào của xã hội. Như vậy gia đình<br /> có ảnh hưởng rất lớn tới sức khỏe mỗi người, nhất là khi còn trẻ. Hành vi-lối sống của cha,<br /> mẹ. ông bà có tác động lớn đối với trẻ em vì phần lớn thời gian trẻ em sống trong gia đình.<br /> <br /> -<br /> <br /> Cộng đồng được hiểu theo nghĩa hẹp, chỉ là tập hợp những cá thể trong một phạm vi giới<br /> hạn như một làng/xã/thôn bản. Các yếu tố của cộng đồng là những yếu tố mang tính chất đặc<br /> thù địa phương. Nó bao gồm những yếu tố như điều kiện kinh tế, phong tục, tập quán, văn<br /> hóa, giá trị, các tổ chức, đoàn thể, các phong trào hiện có tại địa phương.<br /> <br /> -<br /> <br /> Các tổ chức như trường học, công ty, cơ quan, công trường, nhà máy.. là những nơi con<br /> người làm việc, học tập. Mỗi nơi có những quy định, văn hóa và điều kiện làm việc riêng.<br /> Thông thường người lãnh đạo của các tổ chức này có vai trò rất quan trọng đối với sức khỏe<br /> các thành viên.<br /> <br /> 2.3.3. Môi trường xã hội.<br /> -<br /> <br /> Bao gồm các yếu tố kinh tế - xã hội của khu vực, của quốc gia. Ví dụ như trình độ phát triển<br /> kinh tế, luật pháp, văn hóa, tôn giáo... Dịch vụ y tế cũng là một trong các yếu tố này.<br /> <br /> -<br /> <br /> Môi trường xã hội bao gồm cả môi trường vật chất do con người tạo ra kể cả ô nhiễm môi<br /> trường.<br /> <br /> -<br /> <br /> Các yếu tố xã hội ảnh hưởng tới sức khỏe ngày càng được quan tâm vì vai trò quan trọng<br /> của chúng trong nâng cao sức sức khỏe của người dân. Các yếu tố này còn được gọi là các<br /> yếu tố xã hội quyết định sức khỏe. Các yếu tố này có thể thay đổi để tạo ra môi trường có lợi<br /> cho sức khỏe.<br /> <br />