Thế tục hóa tôn giáo trong tiểu thuyết Cám dỗ cuối cùng của Chúa của Nikos Kazantzakis nhìn từ phương diện hệ thống hình tượng nhân vật

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:5

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hệ thống hình tượng nhân vật là một trong những phương diện quan trọng để đánh giá giá trị của một tác phẩm văn học, đặc biệt là các tác phẩm theo khuynh hướng thế tục hóa tôn giáo. Để làm rõ tính chất thế tục trong tiểu thuyết Cám dỗ cuối cùng của Chúa của Nikos Kazantzakis, chúng ta cần tìm hiểu sợi dây liên kết bên trong của cấu trúc tác phẩm, cụ thể là thông qua hệ thống hình tượng nhân vật.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thế tục hóa tôn giáo trong tiểu thuyết Cám dỗ cuối cùng của Chúa của Nikos Kazantzakis nhìn từ phương diện hệ thống hình tượng nhân vật

THẾ TỤC HÓA TÔN GIÁO TRONG TIỂU THUYẾT CÁM DỖ CUỐI CÙNG CỦA CHÚA CỦA NIKOS KAZANTZAKIS NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN HỆ THỐNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT NGUYỄN HOÀNG YẾN Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế Tóm tắt: Hệ thống hình tượng nhân vật là một trong những phương diện quan trọng để đánh giá giá trị của một tác phẩm văn học, đặc biệt là các tác phẩm theo khuynh hướng thế tục hóa tôn giáo. Để làm rõ tính chất thế tục trong tiểu thuyết Cám dỗ cuối cùng của Chúa của Nikos Kazantzakis, chúng ta cần tìm hiểu sợi dây liên kết bên trong của cấu trúc tác phẩm, cụ thể là thông qua hệ thống hình tượng nhân vật. Bằng việc sử dụng hệ thống hình tượng nhân vật bổ sung, tương phản Nikos Kazantzakis đã thể hiện một cách tài tình sợi dây ràng buộc thế tục giữa Đức Chúa Jesus và những nhân vật khác. Từ khóa: thế tục hóa tôn giáo, hình tượng nhân vật, Nikos Kazantzakis, secularization... 1. MỞ ĐẦU Tác phẩm văn chương là một chỉnh thể nghệ thuật bao gồm nhiều yếu tố cấu thành. Những yếu tố này được sắp xếp thành nhiều tầng lớp khác nhau theo một nguyên tắc thống nhất. Nguyên tắc kết hợp các lớp thành tố này chính là kết cấu văn bản nghệ thuật. Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa kết cấu là “toàn bộ tổ chức phức tạp và sinh động của tác phẩm… Tổ chức tác phẩm không chỉ giới hạn ở sự tiếp nối bề mặt, ở những tương quan bên ngoài giữa các bộ phận, chương đoạn mà còn bao hàm sự liên kết bên trong, nghệ thuật kiến trúc nội dung cụ thể của tác phẩm. Bố cục là một phương diện của kết cấu. Ngoài bố cục, kết cấu còn bao gồm: tổ chức hệ thống tính cách; tổ chức thời gian và không gian nghệ thuật; nghệ thuật tổ chức những liên kết cụ thể của các thành phần của cốt truyện; nghệ thuật trình bày, bố trí các yếu tố ngoài cốt truyện,... sao cho toàn bộ tác phẩm thực sự trở thành một chỉnh thể nghệ thuật” [1]. Trên cơ sở cách hiểu đó, người viết muốn nghiên cứu, tìm hiểu về mối liên hệ ngầm ẩn bên trong tiểu thuyết Cám dỗ cuối cùng của Chúa của Nikos Kazantzakis từ góc nhìn thế tục hóa tôn giáo. Thông qua kết cấu của tác phẩm, người viết muốn làm rõ dụng ý và tài năng nghệ thuật của nhà văn Nikos Kazantzakis ở phương diện giải thiêng tôn giáo trong văn học. Tuy vậy, kết cấu là một phạm trù bao quát và rộng lớn, trong phạm vi một bài báo, người viết chỉ lựa chọn tập trung vào phương diện thể hiện rõ nhất tính chất thế tục của kết cấu là hệ thống hình tượng nhân vật. 2. HỆ THỐNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT BỔ SUNG Hệ thống nhân vật trong tác phẩm Cám dỗ cuối cùng của Chúa có mối liên hệ rất chặt chẽ với nhau. Quyết định của người này ảnh hưởng đến cuộc đời của người khác. Mối liên kết chặt chẽ đó có được là nhờ kết cấu hệ thống hình tượng nhân vật bổ sung vốn rất quen thuộc trong sáng tác văn chương. Chúng ta thấy Nikos Kazantzakis đã hoàn toàn giữ lại hệ thống nhân vật của Kinh Thánh nhưng thay đổi mối quan hệ giữa họ. Điều này tạo nên sợi dây liên kết thế tục giữa những con người bình thường như Magdalene, bà Mary mẹ Jesus, Mary – Martha,… và nhân vật thần thánh như đức Chúa Jesus. Nhờ kết cấu hệ thống hình tượng nhân vật bổ sung, phụ thuộc, các Kỷ yếu Hội nghị Khoa học Sau Đại học lần thứ hai Trường Đại học Sư phạm Huế, tháng 10/2014: tr. 363-367
364 NGUYỄN HOÀNG YẾN nhân vật gắn liền với nhau bởi các quan hệ thế tục, làm đậm nét tính chất giải thiêng tôn giáo trong tác phẩm. Điểm mới lạ của tác phẩm chính là tác giả đã vận dụng nó một cách thành công trong việc miêu tả cuộc sống đời thường với những mối dây ràng buộc thế tục. Mối quan hệ giữa Jesus và các nhân vật khác đã tạo ra sự mâu thuẫn giữa trách nhiệm gia đình, niềm tin tôn giáo và khát vọng bản thân. Hình tượng Jesus vì thế trở nên đa diện và gần gũi. Ở những chương đầu của tác phẩm, Jesus hiện lên là một thanh niên luôn mang đầy sợ hãi và hối tiếc. Khi nhìn quanh cuộc sống của mình, Jesus thấy đâu đâu cũng là lỗi lầm do mình gây ra. Biết bao nhiêu lần Jesus rên rỉ: “Lỗi tại tôi, lỗi tại tôi” và trong suy nghĩ của mình, anh dằn vặt về sự bất hạnh của tất cả mọi người: “Cha tôi bị tê liệt là tại tôi”, “Do lỗi lầm của tôi mà Magdalene thành gái bán dâm; do lỗi lầm của tôi mà Do Thái còn rên siết dưới ách áp bức…” [2, tr. 18-20]. Để tạo ra Đấng Cứu thế mà cha của Jesus mãi mãi bị liệt. Để giữ gìn một Đức Jesus hiến dâng toàn bộ tâm hồn và thể xác cho sự nghiệp cứu vớt Do Thái, cứu vớt loài người mà Magdalene uất ức biến mình thành gái bán dâm. Mẹ Mary vì đứa con ngây dại, không làm nên trò trống gì mà bất hạnh. Do Thái còn rên xiết là vì một người được chọn hèn nhát như Jesus. Đó là những suy nghĩ luôn dằn vặt Jesus trong những tháng ngày tuổi trẻ. Ngập chìm trong cơn đau từ những móng vuốt vô hình và sự bất hạnh của những người thân yêu, Jesus vùng vẫy kháng cự để đấu tranh cho hạnh phúc của những người yêu thương và cho sự tự do của chính Jesus. Hệ thống hình tượng nhân vật bổ sung trở thành phương thức hữu dụng để tác giả mở rộng biên độ thế tục ở hình tượng Jesus. Từ một vị thánh linh thiêng, Jesus trở thành một thanh niên với những ham muốn tính dục và khát khao tự do, làm chủ cuộc sống. Việc bà Mary buộc Jesus đi tìm vợ chỉ là một sự kiện châm ngòi cho sự phản kháng của nhân vật này. Đó không chỉ là sự tuyên chiến của Mary đối với Chúa trong cuộc đấu tranh giành lại con trai, đó còn là cú hích thúc đẩy Jesus đứng lên đấu tranh chống lại số mệnh. Đặc biệt, giữa Jesus và Magdalene có một mối quan hệ tương hổ sâu sắc. Quyết định đấu tranh hay phục tuân ý Chúa của Jesus ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc đời Magdalene. Vì Jesus hèn nhát không dám tranh đấu đến cùng mà Magdalene trở thành gái bán dâm. Vì bi kịch của Magdalene mà Jesus đã bị dằn vặt, đau khổ suốt một thời gian dài. Ngôn ngữ và hành động có tính chất báng bổ của Magdalene có ý nghĩa quan trọng trong việc thể hiện tinh thần thế tục hóa: sự đứt gãy niềm tin ở Đấng Cứu Thế. Ở những chương cuối của tác phẩm, Nikos Kazantzakis đặt Jesus trong mối quan hệ với hai chị em Mary – Martha. Để một nhân vật thần thánh kết hôn với hai người phụ nữ trần tục, tác giả quả thật đang làm một việc liều lĩnh. Mary – Martha được xây dựng như biểu tượng của khát khao làm chủ gia đình mà bất cứ người đàn ông trần tục nào cũng có. Với họ, Jesus là chồng, là thầy đạo, là tất cả đức tin mà Mary – Martha có. Trong phạm vi một giấc mơ, sự tồn tại với vai trò là những người vợ của họ đã tác động mạnh mẽ đến hình ảnh thế tục của Jesus. Càng khăng khít trong mối quan hệ với họ, Jesus càng thể hiện mình là một người đàn ông phàm tục. Mối quan hệ bổ sung giữa các nhân vật trong tiểu thuyết Cám dỗ cuối cùng của Chúa đã góp phần xây dựng hình tượng Jesus từ góc nhìn thế tục hóa tôn giáo. Trong mối quan hệ với họ, nhân vật Jesus hiện ra thật gần gũi với cuộc sống đời thường. Từ một hình tượng thiêng liêng, xa cách, Jesus trở thành một người thanh niên với đầy đủ những khát khao trần tục. Trước khi trở thành Đấng Cứu Thế, Jesus là con trai, là người tình, là chồng. Để đến được với Chúa, Jesus phải cắt bỏ được tất cả những sợi dây thế tục. Đó là một hành trình khó khăn nhưng đầy ý nghĩa. 3. HỆ THỐNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT ĐỐI LẬP, TƯƠNG PHẢN Bên cạnh mối quan hệ bổ sung, hệ thống hình tượng nhân vật trong tác phẩm Cám dỗ cuối
THẾ TỤC HÓA TÔN GIÁO TRONG TIỂU THUYẾT CÁM DỖ CUỐI CÙNG CỦA CHÚA... 365 cùng của Chúa còn được xây dựng dưa trên mối quan hệ đối lập, tương phản. Trong phạm vi bài báo, chúng tôi chỉ nghiên cứu sự trường hợp điển hình là cặp đôi nhân vật Jesus – Judas. Điểm đặc biệt của tác phẩm này là hình tượng Judas - một trong các tông đồ - được xây dựng trong mối quan hệ song hành với Jesus. Tác giả Trần Huyền Sâm đã chỉ ra điều này trong bài Tiếp nhận văn bản Cám dỗ cuối cùng của Chúa từ góc nhìn so sánh với Kinh Thánh: “So với các môn đồ khác, Judas được đặt ngang hàng với Jesus – ít ra, trong quan điểm cải tạo thế giới. Diễn ngôn của Judas trong mối quan hệ với Jesus luôn mang tính đối thoại ngang bằng, không phân thứ bậc cao – thấp như các tông đồ khác. Nghĩa là, tác giả lồng xen vào hai sắc thái giọng điệu: Jesus và các tông đồ khác: giọng quyền năng – kính ngưỡng; Jesus và Judas: giọng chất vấn, đối thoại song hành – đồng đẳng” [3]. Có thể xem đây là hình thức giải thiêng Kinh Thánh hết sức mới mẻ bởi việc đặt ngang hàng một tông đồ với Chúa Jesus là điều ít ai nghĩ đến. Một cách đầy dụng ý, tác giả đã để cho Judas tự khẳng định vị trí cũng như châm ngôn sống của chính mình, hoàn toàn chủ động, không phụ thuộc vào bất cứ ai: “Con trai của Mary, tôi không hợp với những người kia… Tôi không có sự trong trắng và tốt lành của John, người thương mến của Ngài, và tôi không phải là kẻ mơ mộng hão huyền vô ý vô tứ như Andrew, cái kẻ hay thay đổi tâm trí với từng ngọn gió thổi qua. Tôi là một kẻ mạnh dạn, một con thú cương quyết. Tôi là đứa con ngoại hôn và mẹ tôi quẳng tôi vào chỗ hoang vu, nơi tôi bú sữa của con chó sói. Tôi trở nên hung dữ, cứng rắn và lương thiện. Đối với ai mà tôi thương tôi sẽ là đất dưới đôi bàn chân anh ta; đối với ai tôi ghét, tôi sẽ giết chết” [2, tr. 244]. Với sự chủ động và tự tin, Judas đã tự xác lập vị trí của mình trong mối quan hệ với Jesus và các tông đồ. Ở khía cạnh nào đó, Judas xem thường sự hèn nhát và phụ thuộc vào Jesus của một số môn đồ còn lại. Judas luôn xác định rõ ràng rằng Judas đi cùng Jesus không phải vì Jesus là Đấng Cứu Thế mà bởi vì Jesus đang đi con đường có thể giải thoát Do Thái. Jesus và Judas tuy đối lập nhau về cách thức và suy nghĩ nhưng lại chung một lý tưởng. Họ vừa đối lập nhau lại vừa phụ thuộc nhau. Nếu trong Kinh Thánh, các tông đồ luôn hướng về Jesus với ánh mắt kính phục và tin tưởng tuyệt đối thì trong tác phẩm họ lại thường xuyên hoài nghi về sự thiêng liêng và quyền năng của Jesus. Judas ngay từ đầu đã không tin Jesus. Judas là kẻ đã lên kế hoạch để giết Jesus bởi Jesus là tên đóng Thập tự - kẻ giúp bọn La Mã đóng đinh những người tiên tri. Judas căm ghét thứ công việc mà Jesus đang thực hiện. Khi biết được dấu hiệu của Chúa từ Jesus, tâm lí của nhân vật Judas cũng thay đổi tương đối phức tạp. Judas luôn quan sát Jesus, lúc thì mừng vui vì nhận thấy ở Jesus những dấu hiệu của một Đấng Cứu thế, lúc thì tức giận trước sự yếu mềm của Jesus. Judas và Jesus dù gặp nhau ở một mục đích: cứu rỗi toàn thể nhân dân Do Thái nhưng lại đi hai con đường khác nhau. “Judas theo khuynh hướng bạo động - cách mạng, Jesus theo thuyết tình thương - cứu chuộc” [4]. Judas cần một Đấng Cứu thế mạnh mẽ để cứu rỗi dân tộc Do Thái. Nhưng Jesus đã nói gì khi ngày đầu lên ngôi? Jesus nói về tình yêu thương. Judas đã thất vọng trước tư tưởng mềm yếu ấy. Điều này làm Judas hoài nghi về sứ mệnh của Jesus: “Đó là cái mà anh đến để nói với chúng tôi, phải không? Đấy là thông điệp kì diệu mà anh mang đến cho chúng tôi à? Anh muốn chúng tôi thương yêu người La Mã sao? Chúng tôi được đề nghị đưa cổ ra giống như anh đã chìa má ra và nói: “Hỡi người anh em thân yêu, vui lòng giết tôi đi à?” [2, tr. 220]. Rõ ràng những lời mà Jesus nói luôn được Judas phản biện và đối thoại. Giữa hai nhân vật này không chỉ có mối quan hệ bổ sung mà còn là quan hệ đối chiếu, đối lập, tương phản. Sự thay đổi tương quan ý nghĩa của hình tượng Jesus và Judas trong Kinh Thánh đã góp phần tô đậm tính chất thế tục của tác phẩm.
366 NGUYỄN HOÀNG YẾN Như chúng ta đã biết, trong Kinh Thánh, Judas chính là kẻ bán Chúa, bị nguyền rủa và khinh bỉ. Mối quan hệ của Judas và Jesus là quan hệ thầy trò, sau đó Judas trở thành kẻ phản bội, bán Chúa để lấy ba mươi đồng. Tuy nhiên, trong tác phẩm, Judas lại là một vị anh hùng muốn cứu lấy toàn bộ Do Thái và mối quan hệ giữa Jesus và nhân vật này tương đối phức tạp. Ban đầu họ là con mồi và kẻ đi săn, sau đó họ là bạn bè. Họ có hai con đường nhưng lại chung một tư tưởng lớn, chính vì vậy họ thường xuyên có những cuộc tranh luận mang tính triết học như: “Mầy đang bị cấu xé bởi nỗi thống khổ của Do Thái phải không?” “Bởi nỗi thống khổ của con người, Judas ạ!” “Bọn Hy Lạp tàn sát chúng ta trong bao nhiêu năm nay… Tại sao lại lo cho chúng nó? Chính là Do Thái mà mầy phải để mắt tới, và nếu mầy thương hại, nên thương hại Do Thái…”. “Nhưng tôi thấy thương hại cả những con chó rừng, anh Judas ạ, và những con chim sẻ, và ngọn cỏ” [2, tr. 184] Việc thay đổi cơ bản nhân vật Judas so với Kinh Thánh đã tạo nên một tầng nghĩa khác cho tác phẩm. Không còn là một kẻ bán Chúa bị ghét bỏ, Judas thay đổi thân phận nhờ một tầm suy nghĩ rộng lớn về sự cứu chuộc Do Thái. Cám dỗ cuối cùng của Chúa vì thế không chỉ là nói về đức tin mà đó còn là một cuốn tiểu thuyết luận đề triết học bàn về số phận loài người. “Luận điểm tình thương và bạo lực, sâu xa hơn, đó chính là vấn đề về chủ nghĩa dân tộc và học thuyết tôn giáo, luôn được tác giả trình bày dưới dạng đối thoại giữa Judas và Jesus. Thế giới này cần thay đổi, nhưng thay đổi bằng cách nào? Con người cần đặt niềm tin vào tình thương và sự cứu chuộc hay phải hành động bằng sức mạnh của bạo lực? Đó là một luận đề triết học quan trọng không chỉ đối với người Do Thái, mà liên quan sâu sắc đến vận mệnh nhân loại” [3]. Cùng với việc thay đổi nhân vật Judas, Nikos Kazantzakis đã thay đổi ý nghĩa tác phẩm. Mối quan hệ vừa bổ sung vừa đối lập giữa Jesus và Judas trở thành phương thức biểu hiện một luận đề triết học mới về tôn giáo: Sau cùng thì tôn giáo muốn cứu rỗi ai và làm như thế nào? Đó là hành trình suốt một đời tìm kiếm đức tin tuyệt đối của Nikos Kazantzakis. Đó cũng là những trăn trở của những tín đồ thời hiện đại. 4. KẾT LUẬN Thông qua việc nghiên cứu về hệ thống nhân vật của tiểu thuyết Cám dỗ cuối cùng của Chúa, chúng ta ít nhiều có thể góp phần khẳng định tài năng của Nikos Kazantzakis trong việc xây dựng kết cấu tác phẩm. Bằng hệ thống nhân vật thế tục với sự chồng chéo của các mối quan hệ, Nikos Kazantzakis đã đưa người đọc đi khám phá một khía cạnh khác của tôn giáo. Qua tác phẩm của ông, chúng ta hiểu thêm về quãng đường khó khăn mà những thánh thần đã phải trải qua để đi đến đích. Cuộc đấu tranh giữa bản thể và tâm linh đầy đau đớn của Jesus đã không hạ bệ hình tượng này như mọi người vẫn nghĩ. Ngược lại, nó đã đẩy hình tượng này lên một bước tiến hoàn toàn mới của sự ngưỡng mộ và kính phục. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2007). Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 156-157. [2] Nikos Kazantzakis (Bích Phượng dịch) (1960). Cám dỗ cuối cùng của Chúa, NXB Bantam Books. [3] Trần Huyền Sâm (2014). Tiếp nhận văn bản Cám dỗ cuối cùng của Chúa từ góc nhìn so sánh với Kinh Thánh, Kỷ yếu Hội thảo Khoa học “Mỹ học tiếp nhận văn học ở Việt Nam”, khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Huế, tháng 5/2014: tr. 417-423.
THẾ TỤC HÓA TÔN GIÁO TRONG TIỂU THUYẾT CÁM DỖ CUỐI CÙNG CỦA CHÚA... 367 [4] Huyền Sâm – Tuyết Mai (2014). “Judas hay là phản đề 'Kinh Thánh' qua cái nhìn của Nikos Kazantzakis”, Tạp chí Sông Hương, số 304. Tittle: RELIGION SECULARIZATION IN CHARACTER IMAGE SYSTEM OF THE NOVEL THE LAST TEMPTATION OF CHRIST BY NIKOS KAZANTZAKIS Abstract: The composition is one of the most important ways to judge the value of a work of literature, especially the works-oriented secularization. To clarify the secular property of the novel The last Temptation of Christ by Nikos Kazantzakis, we need to explore bond within the composition of the work, particularly through the character image system. By using the dependent and conflicting character system, Nikos Kazantzakis has shown an secular bond between Jesus and the other characters ingeniously. Keywords: religion secularization, character image, Nikos Kazantzakis, secularization NGUYỄN HOÀNG YẾN Học viên Cao học, chuyên ngành Lý luận văn học, khóa 21 (2012-2014), Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế ĐT: 0905 868 683, Email: nguyenhoangyen2510@gmail.com