thiền đạo: phần 2 - nxb thế giới

PHẦN 2<br /> NGUYÊN LÝ VÀ HÀNH TRÌ<br /> Chương 1<br /> “KHÔNG MÀ DIỆU”<br /> Bài thơ Thiền cổ nhất bắt đầu với những lời sau:<br /> Đạo lớn chẳng gì khó, <br /> Cốt đừng chọn lựa thôi.<br /> Quý hồ không thương ghét, <br /> Thì tự nhiên sáng ngời.<br /> Sai lạc nửa đường tơ, <br /> Đất trời liền phân cách!<br /> Chớ nghĩ chuyện ngược xuôi, <br /> Thời hiện liền trước mắt.<br /> Đem thuận nghịch chỏi nhau, <br /> Đó chính là tâm bệnh.(1)<br /> Mấu chốt không phải cố gắng đè nén cảm giác, nuôi dưỡng sự thờ ơ<br /> nhạt nhẽo, mà là nhìn thấu vọng tưởng phổ biến, tưởng có thể giành lấy<br /> cái vui thích hay tốt đẹp khỏi cái đau khổ hoặc xấu xa. Nguyên lý đầu<br /> tiên trong Đạo giáo là:<br /> Thiên hạ đều biết tốt là tốt, thì đã có xấu rồi.<br /> Đều biết lành là lành, thì đã có cái chẳng lành rồi.<br /> Bởi vậy, “có” với “không” cùng sinh, <br /> Khó và dễ cùng thành;<br /> Dài và ngắn cùng hình;<br /> <br /> Cao và thấp cùng chiều; ...<br /> Trước và sau cùng theo.(2)<br /> Thấy được điều này nghĩa là thấy rằng cái tốt mà không có cái xấu<br /> giống như lên mà không xuống, đưa ra lý tưởng theo đuổi cái tốt cũng<br /> giống như cố gắng bỏ bên trái bằng cách liên tục rẽ phải. Làm vậy,<br /> người ta buộc phải đi quanh theo vòng tròn.(3)<br /> Logic trong điều này đơn giản đến nỗi người ta bị thôi thúc cho rằng<br /> nó quá đơn giản. Thôi thúc ấy càng mạnh hơn bởi nó đánh đổ ảo tưởng<br /> được nâng niu nhất trong tâm trí con người, đó là, theo thời gian, mọi<br /> thứ sẽ được làm cho ngày càng tốt hơn. Bởi nhìn chung người ta cho<br /> rằng nếu không phải vậy, cuộc sống con người sẽ mất hết ý nghĩa và<br /> động lực. Nếu không phải một cuộc sống liên tục đi tới, thì chỉ còn<br /> phương cách duy nhất là sự tồn tại đơn thuần, tĩnh tại và chết chóc, quá<br /> buồn và quá vô nghĩa đến nỗi người ta có thể tự tử. Chính ý niệm<br /> “phương cách duy nhất” này cho thấy tâm bị bó chặt ra sao trong mô<br /> thức nhị nguyên, nó khó có thể nghĩ gì ra ngoài tốt hay xấu, hoặc một sự<br /> trộn lẫn cả tốt và xấu.<br /> Nhưng Thiền là sự giải thoát khỏi mô thức này, và điểm khởi đầu có<br /> vẻ u ám của nó là hiểu sự ngớ ngẩn của chọn lựa, của toàn bộ cảm giác<br /> rằng cuộc sống sẽ được cải thiện đáng kể nếu liên tục chọn cái “tốt”.<br /> Người ta phải bắt đầu bằng cách “cảm” được cái tương đối, biết rằng<br /> cuộc sống không phải một hoàn cảnh từ đó có gì để mà nắm bắt hay đạt<br /> được - như thể nó là thứ ta tiếp cận từ bên ngoài, giống một miếng bánh<br /> hay thùng bia. Thành công luôn là thất bại, nghĩa là càng thành công<br /> trong bất kỳ điều gì, càng có nhu cầu phải tiếp tục thành công. Ăn là để<br /> sống sót và đói lại.<br /> Ảo tưởng về sự cải thiện đáng kể nảy sinh trong những khoảnh khắc<br /> có sự đối lập, như khi người ta xoay từ trái qua phải trên một chiếc<br /> giường cứng. Tư thế nằm mới là “tốt hơn” chừng nào sự đối lập còn đó,<br /> nhưng chẳng bao lâu, tư thế thứ hai bắt đầu có cảm giác giống như lúc<br /> đầu. Vậy là họ mua một chiếc giường thoải mái hơn, và ngủ yên trong<br /> một thời gian. Nhưng cách giải quyết vấn đề như vậy để lại trong ý thức<br /> người đó một khoảng trống rỗng kỳ lạ, khoảng trống ấy chẳng mấy chốc<br /> <br /> bị lấp đầy bởi cảm giác về một sự đối lập không thể chịu nổi khác, cho<br /> đến giờ chưa được để ý, và cũng cấp thiết, cũng vô vọng y như vấn đề về<br /> chiếc giường cứng. Sở dĩ khoảng trống ấy xảy ra bởi vì chỉ có thể duy trì<br /> cảm giác dễ chịu khi so sánh với khó chịu, giống như mắt chỉ thấy một<br /> hình ảnh khi có bối cảnh đối lập với nó. Tốt và xấu, dễ chịu và đau khổ<br /> là không thể tách rời, là khác biệt mà lại hết sức đồng nhất - như thể hai<br /> mặt của một đồng xu - đến nỗi:<br /> Tốt là xấu, và xấu là tốt.(4)<br /> Hay như lời một bài thơ trong Thiền Lâm Cú Tập(5):<br /> Gặp rắc rối tức gặp vận may;<br /> Có đồng thuận tức có đối nghịch.(5)<br /> Một đoạn khác diễn tả sống động hơn:<br /> Trời còn tối, gà gáy báo sáng;<br /> Mặt trời rực rỡ lúc nửa đêm.(6)<br /> Bởi vậy, Thiền không phải quan điểm cho rằng đói mà ăn thì vô ích<br /> vì đằng nào cũng lại đói, Thiền cũng không phải phi nhân tính tới mức<br /> nói rằng ngứa thì không được gãi. Vỡ mộng với sự theo đuổi cái tốt<br /> không có nghĩa là phải có phương án thay thế cần thiết là rơi vào cái xấu<br /> của sự trì trệ, bởi hoàn cảnh của con người giống như “bọ chét trên vỉ<br /> nướng”. Chẳng phương án nào đưa ra được giải pháp, vì bọ chét rơi<br /> xuống phải nhảy lên, còn bọ chét nhảy lên phải rơi xuống. Chọn lựa là<br /> ngớ ngẩn, vì không có chỗ cho chọn lựa.<br /> Do vậy, lối tư duy nhị nguyên sẽ thấy dường như Thiền mang một<br /> lập trường theo thuyết định mệnh, đối lập với tự do chọn lựa. Khi một<br /> vị tăng hỏi thiền sư Mục Châu: “Suốt ngày mặc áo ăn cơm, làm sao khỏi<br /> <br /> mặc áo ăn cơm?” Sư đáp: “Mặc áo, ăn cơm.” Vị tăng trả lời không hiểu.<br /> Sư đáp: “Không hiểu thì mặc áo, ăn cơm.”(8) Khi được hỏi làm thế nào<br /> thoát khỏi cái “nóng”, một thiền sư khác hướng người hỏi đến nơi<br /> chẳng nóng chẳng lạnh. Được yêu cầu giải thích rõ hơn, sư đáp: “Mùa<br /> hè đổ mồ hôi; mùa đông run lẩy bẩy.” Hoặc như lời một bài thơ:<br /> Lạnh tìm lửa rực trong lò sưởi,<br /> Nóng ngồi bờ suối trong rừng trúc.(9)<br /> Cũng với nhãn quan này, người ta có thể:<br /> Thấy mặt trời trong cơn mưa;<br /> Múc nước sạch từ giữa lửa.(10)<br /> Nhưng đó không phải một nhãn quan theo thuyết định mệnh. Nó<br /> không đơn giản là buông xuôi do không thể tránh được đổ mồ hôi khi<br /> nóng, run khi lạnh, ăn khi đói, và ngủ khi mệt. Người buông xuôi trước<br /> số mệnh là người đầu hàng, người là con rối vô dụng của hoàn cảnh, và<br /> với Thiền không có người như vậy. Dù phân chia thành chủ thể và đối<br /> tượng, thành người biết và cái được biết, những cái ấy cũng được thấy<br /> là chỉ tương đối, đối đãi qua lại, không thể tách rời như mọi cái khác.<br /> Chúng ta không đổ mồ hôi vì nóng, mà đổ mồ hôi là cái nóng. Nói rằng<br /> do mắt nên mặt trời là ánh sáng cũng chỉ đúng như nói rằng do mặt trời<br /> nên mắt thấy ánh sáng. Chúng ta không quen với nhãn quan Thiền do có<br /> một quy ước cố định cho rằng cái nóng đến trước, và rồi do nhân quả,<br /> cơ thể đổ mồ hôi. Nếu ngược lại sẽ gây sửng sốt, giống như nói “bơ và<br /> bánh mì” thay vì “bánh mì và bơ”. Như lời một bài thơ trong Thiền Lâm<br /> Cú Tập:<br /> Lửa không đợi mặt trời mới nóng;<br /> Gió không đợi mặt trăng mới mát.<br /> <br /> Sự đảo ngược lẽ thường khiến gây sốc và dường như phi lý này có lẽ<br /> được làm sáng tỏ bằng hình ảnh hay được sử dụng trong Thiền là “trăng<br /> trong nước”. Hiện tượng “trăng trong nước” được ví như trải nghiệm<br /> của con người. Nước là chủ thể, trăng là đối tượng. Không có nước thì<br /> không có trăng-trong nước, không có trăng cũng vậy. Nhưng khi trăng<br /> mọc, nước không phải đợi mới có hình của nó, và ngay khi một giọt<br /> nước nhỏ xíu rớt ra, trăng cũng không phải đợi mới được phản chiếu.<br /> Bởi trăng không cố ý phản chiếu, nước không chủ định lưu hình. Sự việc<br /> được gây ra bởi nước cũng nhiều như bởi trăng, khi nước biểu thị sự<br /> sáng rỡ của trăng, trăng cũng biểu thị sự trong trẻo của nước. Một bài<br /> thơ khác trong Thiền Lâm Cú Tập:<br /> Cây hiện hình thể của gió;<br /> Sóng gửi tinh thần cho trăng.(11)<br /> Để diễn đạt bớt thi vị hơn, trải nghiệm của con người được quyết<br /> định bởi bản chất của tâm và cấu trúc của các giác quan cũng nhiều như<br /> bởi các đối tượng bên ngoài mà sự hiện diện của chúng được tâm ấy<br /> phát hiện. Sở dĩ người ta cảm thấy mình là nạn nhân hoặc con rối của<br /> những gì họ trải qua là bởi họ tách “ngã” khỏi tâm, nghĩ rằng bản chất<br /> của thân tâm là một thứ gì đó vô tình bị đẩy vào “họ”. Họ cho rằng mình<br /> đã không yêu cầu được sinh ra, không yêu cầu được “trao” một cơ thể<br /> nhạy cảm để mà thất vọng với sự qua lại giữa vui và khổ. Nhưng Thiền<br /> yêu cầu chúng ta tìm ra “ai” là người “có” cái tâm này, “ai” là người đã<br /> không yêu cầu được sinh ra trước khi cha mẹ hoài thai chúng ta. Để từ<br /> đó, toàn bộ ý nghĩa của sự phân chia chủ quan, của việc là người được<br /> “trao” một cái tâm, người mà trải nghiệm xảy đến, hóa ra là một ảo<br /> tưởng của ngữ nghĩa học tồi - sự ám thị thôi miên do tư duy sai nhiều<br /> lần. Bởi vì không có “ngã” nào riêng ngoài thân tâm này, cái sắp xếp các<br /> trải nghiệm này. Tương tự, thật khôi hài khi nói về thân tâm này như<br /> một thứ gì đó thụ động, vô tình bị “trao” cho một cấu trúc nhất định. Nó<br /> là cấu trúc ấy, và trước khi có cấu trúc ấy, không có thân tâm nào cả.<br /> Vấn đề của chúng ta là ở chỗ, năng lực tư duy cho phép chúng ta tạo<br /> dựng những biểu tượng của sự vật tách rời khỏi chính sự vật. Nó gồm<br /> cả năng lực tạo ra một biểu tượng, một ý tưởng về bản thân tách rời<br /> <br />