Thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 4

Chia sẻ: Asddd Afaf | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:47

Thêm vào BST

Báo xấu

150
lượt xem 50
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 4', tài liệu phổ thông, ngữ văn - tiếng việt phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 4

TuÇn 7 TiÕt 19 − 20 V¨n häc TÊm C¸m (TruyÖn cæ tÝch) A. KÕt qu¶ cÇn ®¹t 1. KiÕn thøc − t− t−ëng: Tõ viÖc cñng cè vµ n©ng cao nh÷ng hiÓu biÕt vÒ thÓ lo¹i truyÖn cæ tÝch (®· häc ë ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS), nhËn thøc ®−îc tÝnh chÊt, ý nghÜa cña nh÷ng m©u thuÉn, xung ®ét diÔn ra trong truyÖn TÊm C¸m, ý nghÜa cña sù biÕn ho¸ cña TÊm, tõ ®ã kh¸i qu¸t ®−îc chñ ®Ò truyÖn, gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña truyÖn; kh¾c s©u t×nh yªu ®èi víi ng−êi lao ®éng, ng−êi phô n÷ ViÖt Nam; cñng cè niÒm tin vµo chiÕn th¾ng cña c¸i thiÖn, cña chÝnh nghÜa trong cuéc sèng, trong x· héi. 2. TÝch hîp víi c¸c truyÖn cæ tÝch thÇn k× kh¸c (Th¹ch Sanh, C©y khÕ, Sä Dõa...) víi Lµm v¨n ë bµi Miªu t¶ vµ biÓu c¶m trong bµi v¨n tù sù. 3. RÌn kÜ n¨ng ®äc, kÓ, ph©n tÝch nh©n vËt qua m©u thuÉn, xung ®ét trong truyÖn cæ tÝch thÇn k×. B. ChuÈn bÞ cña thÇy vμ trß TruyÖn tranh TÊm C¸m. C. ThiÕt kÕ d¹y − häc Ho¹t ®éng 1 Tæ chøc kiÓm tra bµi cò (H×nh thøc: vÊn ®¸p) Qua ®o¹n trÝch Ra-ma buéc téi, nh©n d©n Ên §é x−a quan niÖm nh− thÕ nµo vÒ nhµ vua − anh hïng, vÒ ng−êi phô n÷ lÝ t−ëng? 142
Ph©n tÝch, so s¸nh hµnh ®éng b−íc lªn giµn thiªu cña Xi-ta víi hµnh ®éng nh¶y xuèng Hoµng Giang cña Vò N−¬ng, tõ ®ã rót ra nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a hai t¸c phÈm sö thi Ên §é vµ truyÖn truyÒn k× ViÖt Nam. ThÕ nµo lµ truyÖn cæ tÝch thÇn k×? Nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña thÓ lo¹i truyÖn d©n gian nµy. Ch−¬ng tr×nh THCS ®· häc nh÷ng truyÖn cæ tÝch thÇn k× nµo? Ho¹t ®éng 2 DÉn vµo bµi míi − GV nãi chËm: TruyÖn cæ tÝch thÇn k× TÊm C¸m nãi chung, h×nh t−îng nh©n vËt TÊm nãi riªng ®· ®i vµo lßng ng−êi ViÖt Nam tõ bao ®êi nay. TruyÖn ®· ®−îc chuyÓn thÓ nhiÒu lÇn thµnh chÌo (ChÞ TÊm − Anh §iÒn), c¶i l−¬ng, nh¹c kÞch, ®ång thêi còng lµ nguån ®Ò tµi cho th¬, nh¹c, ho¹ (C« TÊm ngµy nay − Ngäc Ch©u; Nh÷ng c« TÊm ngµy x−a nay vÉn cßn ®©y, trªn quª h−¬ng quan hä − Phã §øc Ph−¬ng; C« TÊm ngµy nay xÐ vá thÞ bµ tiªn lµm chuyÖn bÊt ngê − ChÕ Lan Viªn...). ViÖc ®äc − hiÓu TÊm C¸m, mét lÇn n÷a gióp chóng ta nhËn thøc gi¸ trÞ t− t−ëng − nghÖ thuËt cña truyÖn nµy s©u s¾c h¬n. MÊy ®êi b¸nh ®óc cã x−¬ng MÊy ®êi d× ghÎ l¹i th−¬ng con chång! C©u ca dao cæ ra ®êi tr−íc hay truyÖn TÊm C¸m ra ®êi tr−íc? Kh«ng thÓ biÕt râ; chØ biÕt r»ng, mét trong nh÷ng chñ ®Ò cña truyÖn TÊm C¸m lµ chñ ®Ò m©u thuÉn xung ®ét d× ghÎ − con chång; nh−ng cã thËt ®©y lµ chñ ®Ò chÝnh hay kh«ng? Chóng ta cÇn ®äc kÜ l¹i toµn truyÖn. − Cho HS xem truyÖn tranh TÊm C¸m hoÆc chiÕu trªn mµn h×nh kÕt hîp víi HS kÓ, ®äc l¹i truyÖn. Ho¹t ®éng 3 Cñng cè l¹i kiÕn thøc vÒ truyÖn cæ tÝch thÇn k× 1. VÒ truyÖn cæ tÝch thÇn k× vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm, gi¸ trÞ t− t−ëng cña nã: − HS ®äc vµ tr×nh bµy néi dung TiÓu dÉn trong SGK, tr. 76. − GV nhÊn m¹nh nh÷ng ®iÓm chÝnh: + Cã sù tham gia cña nh÷ng yÕu tè thÇn k×. 143
+ KÕt cÊu phæ biÕn: nh©n vËt chÝnh (lµ nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng hoÆc bÊt h¹nh (må c«i, nghÌo khæ) tr¶i qua ho¹n n¹n, cuèi cïng ®−îc h−ëng h¹nh phóc, tho¶ nguyÖn m¬ −íc. + M©u thuÉn, xung ®ét gia ®×nh, x· héi thÓ hiÖn ®Êu tranh gi÷a thiÖn − ¸c, tèt − xÊu. §Ò cao c¸i thiÖn, thiÖn chiÕn th¾ng ¸c ®Ó nªu g−¬ng ®¹o ®øc, gi¸o dôc con ng−êi vµ thÓ hiÖn m¬ −íc cña nh©n d©n lao ®éng vÒ c«ng b»ng x· héi, vÒ h¹nh phóc; trµn ®Çy tinh thÇn l¹c quan, ®èi lËp víi hiÖn thùc x· héi ®en tèi ®au khæ, t¹o cho con ng−êi niÒm tin, lßng ham sèng. + KiÓu truyÖn TÊm C¸m phæ biÕn ë kh¸ nhiÒu d©n téc trªn thÕ giíi. 2. §äc− kÓ − Yªu cÇu ®äc gîi kh«ng khÝ cæ tÝch, chó ý nh÷ng c©u ®èi tho¹i, nh÷ng c©u v¨n vÇn, kÕt hîp ®äc vµ kÓ. − GV ®äc mÉu, kÓ mÉu 1 ®o¹n; 3 − 4 HS ®äc, kÓ tiÕp cho ®Õn hÕt truyÖn. − GV nhËn xÐt kÕt qu¶. 3. Gi¶i thÝch tõ khã: theo c¸c chó thÝch ch©n trang. 4. Bè côc − Më truyÖn: Ngµy x−a... viÖc nÆng − Giíi thiÖu c¸c nh©n vËt chÝnh vµ hoµn c¶nh truyÖn. − Th©n truyÖn: Mét h«m... vÒ cung − DiÔn biÕn c©u chuyÖn. − KÕt truyÖn: TÊm trë l¹i thµnh ng−êi. Riªng phÇn th©n truyÖn cã thÓ chia thµnh 2 ®o¹n: + TÊm ë víi d× ghÎ vµ C¸m ®Õn khi trë thµnh hoµng hËu. + TÊm bÞ giÕt vµ ho¸ th©n. Ho¹t ®éng 4 H−íng dÉn ®äc − hiÓu chi tiÕt 1. Nh©n vËt vµ m©u thuÉn − xung ®ét chñ yÕu − GV hái: Theo dâi toµn truyÖn, ta thÊy næi bËt lªn sù ®èi lËp vµ m©u thuÉn g×, gi÷a nh©n vËt nµo víi nh©n vËt nµo? M©u thuÉn ®ã ph¸t triÓn ra sao theo m¹ch cèt truyÖn? M©u thuÉn nµo lµ chñ yÕu, v× sao? − HS kh¸i qu¸t, ph¸t biÓu, cã thÓ th¶o luËn ®Ó ®i ®Õn thèng nhÊt nhËn ®Þnh. 144
§Þnh h−íng: + NÕu c¨n cø vµo quan hÖ gia ®×nh th× truyÖn cã c¸c m©u thuÉn: TÊm C¸m (hai chÞ em cïng cha kh¸c mÑ, cïng thÕ hÖ) TÊm d× ghÎ (d× ghÎ vµ con chång) Trong hai m©u thuÉn trªn, m©u thuÉn TÊm − C¸m lµ chñ yÕu, xuyªn suèt toµn truyÖn, liªn tôc vµ ngµy cµng c¨ng th¼ng, quyÕt liÖt. M©u thuÉn d× ghÎ − con chång chØ ®ãng vai trß bæ sung, phô trî, kh«ng liªn tôc. Cã thÓ kh¸i qu¸t h¬n, ®ã lµ m©u thuÉn gia ®×nh: TÊm C¸m vµ d× ghÎ. + ThÓ hiÖn m©u thuÉn x· héi, kh¸i qu¸t thµnh m©u thuÉn thiÖn − ¸c. C¸c nh©n vËt Bôt, nhµ vua... ®Òu thuéc phe thiÖn, ®øng vÒ phÝa TÊm nh−ng tham gia rÊt Ýt vµ cã møc ®é vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn xung ®ét trong truyÖn. M©u thuÉn ph¸t triÓn thµnh xung ®ét mét mÊt mét cßn vµ dÉn ®Õn kÕt thóc thiÖn th¾ng ¸c, ¸c bÞ trõng trÞ ®Ých ®¸ng. ThiÖn ®−îc tho¶ nguyÖn −íc m¬, h−ëng h¹nh phóc trÇn thÕ. VËy t×m hiÓu gi¸ trÞ vµ ®Æc ®iÓm t− t−ëng − nghÖ thuËt cña truyÖn thùc chÊt lµ ph©n tÝch m©u thuÉn − xung ®ét Êy gi÷a ba nh©n vËt. (HÕt tiÕt 19, chuyÓn tiÕt 20) 2. DiÔn tiÕn cña m©u thuÉn − xung ®ét gi÷a TÊm vµ mÑ con C¸m − GV hái: M©u thuÉn − xung ®ét gi÷a TÊm vµ C¸m cïng mô d× ghÎ cã thÓ ph©n thµnh mÊy chÆng? Tãm t¾t nh÷ng sù viÖc chÝnh trong tõng chÆng. ChÆng nµo c¨ng th¼ng, quyÕt liÖt nhÊt. − HS ph©n tÝch, ph¸t biÓu. §Þnh h−íng: − M©u thuÉn − xung ®ét gi÷a TÊm vµ mÑ con C¸m cã thÓ chia lµm c¸c chÆng nhá: (a) B¾t cua → ch¨n tr©u → xem héi → thµnh hoµng hËu (b) Bèn lÇn bÞ giÕt → bèn lÇn ho¸ th©n (c) Tr¶ thï Chóng ta sÏ t×m hiÓu sù ph¸t triÓn, diÔn tiÕn cña m©u thuÉn − xung ®ét theo c¸c chÆng ®ã ®Ó kh¸i qu¸t phÈm chÊt, tÝnh c¸ch c¸c nh©n vËt vµ chñ ®Ò cña truyÖn. 145
B¶ng hÖ thèng − ®èi s¸nh YÕu tè thÇn k×, h×nh ChÆng TÊm C¸m, d× ghÎ ¶nh, chi tiÐt tiªu biÓu a) §i b¾t tÐp a) §i b¾t tÐp 1 Trong gia + Ch¨m chØ ®−îc giá tÐp + L−êi biÕng, ch¼ng ®−îc g× + Bôt hiÖn, bµy c¸ch ®×nh, tranh ®Çy. + Lõa chÞ, ®æ tÐp sang giá gióp TÊm ®o¹t + Khãc m×nh, vÒ tr−íc lÜnh th−ëng + C¸i yÕm ®á (vËt th−ëng) QuyÒn lîi + R×nh trém TÊm cho c¸ ¨n + Con bèng → giÕt bèng ¨n thÞt vËt chÊt, + Bôt hiÖn, bµy c¸ch b) §i ch¨n tr©u Tinh thÇn gióp TÊm + Ch¨n ®ång xa + Con gµ biÕt nãi + Khãc khi bèng bÞ giÕt + Bèn lä x−¬ng bèng + Ch«n x−¬ng bèng ë ®Çu gi−êng c) §i xem héi c) §i xem héi + Bôt hiÖn gióp TÊm + Bµy kÕ hµnh h¹ TÊm + NhÆt thãc, g¹o + ChiÕc giµy ®¸nh + Thö giµy → bÏ bµng, xÊu r¬i + §i xem héi, r¬i giµy, thö giµy → thµnh hoµng hËu hæ. − §Ó h−íng dÉn HS t×m hiÓu m©u thuÉn trong chÆng nµy, GV cã thÓ nªu mét sè c©u hái vµ vÊn ®Ò sau: M©u thuÉn ®Çu tiªn xuÊt ph¸t tõ sù viÖc g×? T¹i sao C¸m l¹i lµm viÖc lõa dèi chÞ m×nh? Con bèng cßn sãt l¹i cã ý nghÜa g×? Vai trß cña Bôt ë ®©y vµ trong c¶ chÆng ®Çu truyÖn cã ý nghÜa g×? H×nh ¶nh côc m¸u næi lªn nãi lªn ®iÒu g×? (tÝch tô oan øc, o¸n hên, ®au ®ín, tè c¸o téi ¸c) GiÕt bèng, mÑ con C¸m v× lÝ do g×? Cã ph¶i v× tham ¨n? MÑ con C¸m bµy kÕ kh«ng cho TÊm ®i xem héi nh− thÕ nµo? D· t©m cña chóng lµ g×? Bôt ®· lµm g× ®Ó gióp TÊm? 146
§Õn ®©y, hÕt vai trß cña Bôt. NhËn xÐt vÒ nh©n vËt thÇn k× nµy ®èi víi nh©n vËt bÊt h¹nh trong truyÖn cæ tÝch thÇn k×. Nh÷ng h×nh ¶nh: con bèng, con gµ, ®µn chim sÎ, ®Æc biÖt lµ chiÕc giµy ®¸nh r¬i cña TÊm cã ý nghÜa g×? §Þnh h−íng: Tãm l¹i, trong chÆng ®Çu, ta thÊy TÊm lµ c« g¸i nh− thÕ nµo? (bÊt h¹nh, bÞ h¾t hñi, yÕu ®uèi, thô ®éng, dÔ khãc, ch¨m chØ, hiÒn ngoan, còng kh¸t khao ®−îc vui ch¬i, h¹nh phóc) Cßn mÑ con C¸m: cïng mét bÌ ®éc ¸c, nhÉn t©m hµnh h¹ TÊm, c−íp c«ng lao vµ quyÒn lîi vËt chÊt víi tinh thÇn; ghen ghÐt, nhá nhÆt nh−ng miÖng l−ìi ngät nh¹t, lõa dèi. Nh÷ng c©u v¨n vÇn thÓ hiÖn ®iÒu ®ã. Nh©n vËt Bôt (PhËt: cã phÐp lùc v« biªn, l¹i hÕt søc hiÒn tõ, chuyªn cøu gióp nh÷ng ng−êi nghÌo khæ, bÊt h¹nh, theo quan niÖm vµ t−ëng t−îng cña nh©n d©n) ®ãng vai trß yÕu tè thÇn k×, hiÖn ra kÞp thêi trî gióp t×m c¸ch gi¶i quyÕt khã kh¨n, bÕ t¾c cña nh©n vËt bÊt h¹nh. §ã lµ c¸i v« lÝ − cã lÝ trong cæ tÝch thÇn k×, t¹o nªn nÐt ®Æc biÖt hÊp dÉn cña lo¹i truyÖn nµy. ChiÕc giµy ®¸nh r¬i lµ mét trong nh÷ng h×nh ¶nh − chi tiÕt ®éc ®¸o bëi nã kh«ng chØ lµ sù t−ëng t−îng ®Ñp mµ cßn lµ chiÕc cÇu nèi, c¸i cí ®Ó so s¸nh víi C¸m, dÉn ®Õn viÖc gÆp vua, trë thµnh hoµng hËu, më mµn cho hµng lo¹t téi ¸c cña mÑ con C¸m sau nµy, ®Èy m©u thuÉn thµnh xung ®ét gay g¾t. M©u thuÉn xung ®ét trong chÆng thø hai − khi TÊm vµ C¸m ®Òu trë thµnh hoµng hËu. B¶ng hÖ thèng − ®èi s¸nh ChÆng 2: Khi C¸m − d× ghÎ TÊm trë thμnh TÊm hoμng hËu 1 VÒ lo giç bè D× ghÎ bµy m−u ®éc TrÌo cau §½n gèc cau giÕt TÊm Ng· chÕt ®uèi §−a C¸m vµo thÕ chÞ lµm hoµng hËu Ho¸ thµnh chim vµng anh (vua kh«ng nãi g×!) Hãt m¾ng C¸m 2 Chim vµng anh bÞ giÕt C¸m theo lêi mÑ giÕt chim, nÊu ¨n, vøt l«ng ra v−ên (vua L«ng chim ho¸ thµnh 2 c©y xoan ®µo kh«ng nãi g× ) 147
ChÆng 2: Khi C¸m − d× ghÎ TÊm trë thμnh TÊm hoμng hËu 3 Xoan bÞ chÆt, ®ãng khung cöi C¸m sai chÆt xoan, ®ãng khung cöi Khung cöi nguyÒn rña téi c−íp chång cña C¸m (vua kh«ng nãi g×) 4 Khung cöi bÞ ®èt C¸m ®èt khung cöi, ®æ tro bªn lÒ ®−êng xa hoµng cung Tõ ®èng tro mäc lªn c©y thÞ, cã mét qu¶ vµng th¬m, ë víi bµ l·o (vua kh«ng nãi g×) 5 Tõ qu¶ thÞ b−íc ra trë l¹i thµnh c« TÊm xinh C¸m sî h·i, muèn xinh ®Ñp ®Ñp h¬n x−a, gÆp l¹i vua, trë l¹i lµm hoµng nh− TÊm. hËu − GV nªu mét sè c©u hái th¶o luËn: M©u thuÉn xung ®ét gi÷a TÊm vµ mÑ con C¸m khi TÊm ®· trë thµnh hoµng hËu cã gi¶m ®i hay ng−îc l¹i? V× sao? Bèn lÇn giÕt TÊm mét c¸ch quyÕt liÖt v« cïng ®éc ¸c chøng tá ®iÒu g× n¬i mÑ con C¸m? V× sao TÊm kh«ng chÕt? Bèn lÇn ho¸ th©n cña TÊm sau mçi lÇn bÞ chÕt ®uèi, bÞ giÕt, bÞ chÆt, bÞ ®èt... chøng tá ®iÒu g× ë TÊm? Nh÷ng c©u v¨n vÇn trong truyÖn ®ãng vai trß g×? TÊm, cuèi cïng vÉn trë thµnh ng−êi, l¹i xinh ®Ñp h¬n x−a, l¹i trë vÒ ng«i vÞ hoµng hËu, nãi lªn ®iÒu g×? V× sao trong chÆng nµy, kh«ng thÊy Bôt hiÖn lªn lÇn nµo, kh«ng thÊy TÊm khãc? V× sao nhµ vua − chång TÊm, suèt bèn lÇn vî bÞ h¹i, ®Òu kh«ng nãi g×, ®Òu kh«ng lµm g× ®Ó b¶o vÖ vî m×nh? − HS th¶o luËn, tù do ph¸t biÓu ý kiÕn. §Þnh h−íng: M©u thuÉn TÊm − C¸m vµ d× ghÎ kh«ng nh÷ng kh«ng gi¶m mµ cßn ph¸t triÓn ngµy mét c¨ng th¼ng, gay g¾t, quyÕt liÖt. §©y kh«ng cßn lµ m©u thuÉn gia ®×nh mµ ®· ph¸t triÓn thµnh xung ®ét mÊt cßn mang tÝnh quan hÖ x· héi. MÑ con C¸m t×m ®ñ c¸ch vµ nhiÒu lÇn truy ®uæi hßng tiªu diÖt b»ng ®−îc TÊm ®Ó ®éc chiÕm ng«i hoµng hËu, hßng trän ®êi h−ëng vinh hoa phó quý. 148
Cßn TÊm; c« còng dÇn tr−ëng thµnh h¬n. Thùc tÕ khèc liÖt ®· thay ®æi tÝnh nÕt vµ c¸ch nãi n¨ng, øng xö cña c«. Sau mçi lÇn bÞ giÕt, bÞ chÕt, bÞ chÆt, bÞ ®èt, TÊm ®Òu kh«ng chÕt, ®Òu t×m c¸ch ho¸ th©n sang kiÕp kh¸c, vËt kh¸c, ®Òu t×m c¸ch m¾ng rña, tè c¸o téi ¸c c−íp chång giÕt chÞ cña C¸m. Bèn lÇn bÞ giÕt, bèn lÇn ho¸ th©n chøng minh søc sèng m·nh liÖt cña TÊm, thÓ hiÖn quan niÖm lu©n håi cña ®¹o PhËt trong tinh thÇn nh©n d©n, thÓ hiÖn m¬ −íc cña nh©n d©n göi vµo nh©n vËt TÊm. TÊm ph¶i sèng ®Ó h−ëng h¹nh phóc, ®Ó trõng trÞ nh÷ng kÎ thï ®éc ¸c, mÑ con C¸m nhÊt ®Þnh ph¶i ®Òn téi. §ã còng lµ quan niÖm thiÖn ¸c vµ tinh thÇn l¹c quan, niÒm tin vµo ch©n lÝ, vµ c«ng b»ng cña t©m thøc ng−êi ViÖt trong cæ tÝch. 3. Chi tiÕt TÊm tr¶ thï − kÕt truyÖn − HS ®äc l¹i ®o¹n kÕt, nªu c¶m t−ëng cña b¶n th©n. − GV nªu vÊn ®Ò th¶o luËn − tranh luËn: + ý kiÕn ®ång t×nh víi c¸ch tr¶ thï cña TÊm. Cho r»ng nh− thÕ lµ hîp lÝ, lµ ®Ých d¸ng. MÑ con C¸m ®¸ng bÞ trõng trÞ nh− vËy. + ý kiÕn kh«ng ®ång t×nh víi hµnh ®éng cña TÊm. Cho r»ng nh− thÕ tr¸i víi b¶n chÊt hiÒn hËu cña TÊm, lµm gi¶m vÎ ®Ñp thuÇn khiÕt cña nh©n vËt. So víi nh©n vËt Th¹ch Sanh, TÊm kh«ng b»ng, TÊm còng hÑp hßi, tµn nhÉn. + ý kiÕn cña em? §Þnh h−íng: (§äc tham kh¶o bµi viÕt cña Hoµng TiÕn Tùu ë môc 6, Ho¹t ®éng 5 d−íi ®©y. Ho¹t ®éng 5 H−íng dÉn tæng kÕt − luyÖn tËp 1. − GV hái: Em hiÓu nh− thÕ nµo vÒ chñ ®Ò cña truyÖn? TruyÖn TÊm C¸m hÊp dÉn ng−êi nghe nhê nh÷ng biÖn ph¸p nghÖ thuËt g×? Nh©n vËt TÊm cã ®Æc s¾c g× vÒ ph−¬ng diÖn phÈm chÊt vµ nghÖ thuËt x©y dùng? − HS ®äc vµ ngÉm nghÜ néi dung Ghi nhí, SGK, tr. 72. GV nhÊn m¹nh: + Chñ ®Ò truyÖn: 149
Søc sèng vµ sù trçi dËy m·nh liÖt cña con ng−êi tr−íc sù dËp vïi, tÊn c«ng cña thÕ lùc thï ®Þch. §ã lµ søc m¹nh thiÖn th¾ng ¸c qua cuéc ®Êu tranh kh«ng khoan nh−îng, ®Õn cïng. ChiÕn th¾ng cña c¸i thiÖn thÓ hiÖn m¬ −íc vµ tinh thÇn l¹c quan cña nh©n d©n. + §Æc s¾c nghÖ thuËt cña truyÖn: Cèt truyÖn li k×, hÊp dÉn, sù tham gia cña c¸c yÕu tè k× diÖu; sù xen kÏ c¸c c©u v¨n vÇn, kh¾c ho¹ vÎ ®Ñp h×nh t−îng nh©n vËt TÊm: tõ yÕu ®uèi, thô ®éng ®Õn kiªn quyÕt ®Êu tranh giµnh l¹i cuéc sèng vµ h¹nh phóc cho m×nh. 2. §äc tham kh¶o bµi viÕt sau: B×nh gi¶ng truyÖn tÊm c¸m Hoµng TiÕn Tùu Cã ng−êi qu¸ nhÊn m¹nh ®Õn xung ®ét d× ghÎ − con chång vµ coi nhÑ, thËm chÝ bá qua xung ®ét gi÷a hai chÞ em TÊm − C¸m. Do ®ã ®· ®¬n gi¶n ho¸ chñ ®Ò vµ néi dung t¸c phÈm. §−a TÊm C¸m lªn s©n khÊu, cã d¹o diÔn ®· lµm cho C¸m trë thµnh n¹n nh©n bÞ mÑ sai khiÕn vµ Ðp buéc hoµn toµn... CÇn ph¶i t«n träng cèt truyÖn mµ nh©n d©n ®· s¸ng t¹o vµ l−u truyÒn bao ®êi nay. ë ®©y kh«ng cã sù ®ång t×nh cña C¸m víi TÊm vµ sù ®èi lËp gi÷a C¸m víi mÑ − d× ghÎ cña TÊm − dï rÊt nhá. C¸m ®èi lËp hoµn toµn víi TÊm, tõ ®Çu tíi cuèi truyÖn. Xung ®ét lín nhÊt, trùc tiÕp vµ quyÕt liÖt ë ®©y lµ xung ®ét TÊm − C¸m, gi÷a hai chÞ em cïng cha kh¸c mÑ, ®óng nh− tªn truyÖn. TruyÖn më ®Çu b»ng viÖc mô d× ghÎ sai hai con ®i b¾t tÐp, ai ®Çy giá th× ®−îc th−ëng yÕm ®á. Râ rµng, lóc nµy, víi c©u nãi Êy, mô d× ghÎ ch−a cã sù thiªn vÞ bÊt c«ng hay ©m m−u ®éc ¸c nµo c¶. Sau ®ã, kÎ lõa dèi vµ c−íp c«ng TÊm lµ C¸m. C¸m hoµn toµn chñ ®éng, kh«ng hÒ cã sù dÆn dß hay sai khiÕn nµo cña mÑ. C¸m lµm thÕ chØ v× lßng tham muèn chiÕm c¸i yÕm ®á cña TÊm sÏ ®−îc h−ëng mµ th«i! Ai r×nh mß, theo dâi TÊm nu«i bèng vµ b¸o cho d× ghÎ biÕt? Ai lÊy quÇn ¸o TÊm, c−íp chång TÊm vµ giÕt TÊm n¨m lÇn b¶y l−ît? ChÝnh lµ C¸m. C¸m trùc tiÕp nhóng tay vµo téi ¸c, liªn tôc tÊn c«ng, truy ®uæi, h·m h¹i vµ c−íp ®o¹t quyÒn lîi cña TÊm, cµng vÒ sau cµng quyÕt liÖt, d· man. Mô d× ghÎ chØ tham gia vµo mét sè viÖc, mµ chñ yÕu lµ bµy m−u tÝnh kÕ theo yªu cÇu cña C¸m. Còng v× thÕ mµ sù ph¶n c«ng cña TÊm ®Òu chñ yÕu nh»m vµo C¸m. Tõ tiÕng chim vµng anh, ®Õn tiÕng khung cöi. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn t¸c gi¶ d©n gian ®· ®Ó TÊm tr¶ thï C¸m nÆng nÒ, khèc liÖt ®Õn thÕ?! 150
M©u thuÉn xung ®ét gi÷a TÊm vµ mÑ kÕ diÔn ra gi¸n tiÕp vµ kh«ng liªn tôc. Nã bæ sung, lµm t¨ng thªm sù phøc t¹p, nÆng nÒ xung ®ét TÊm − C¸m, chø kh«ng lµm mê hoÆc thay thÕ, hoÆc lÊn ¸t m©u thuÉn chñ yÕu TÊm − C¸m. Vµ còng v× thÕ. TÊm tr¶ thï y cã nhÑ h¬n so víi C¸m. Tãm l¹i truyÖn TÊm C¸m võa cã xung ®ét d× ghÎ con chång võa cã xung ®ét chÞ em cïng cha kh¸c mÑ, nh−ng chñ yÕu lµ m©u thuÉn, xung ®ét gi÷a nh÷ng ng−êi cïng thÕ hÖ: TÊm − C¸m. Cuéc tranh giµnh quyÒn lîi gi÷a mét bªn lµ TÊm, mét bªn lµ C¸m vµ ng−êi mÑ kÕ diÔn ra liªn tôc tõ thÊp lªn cao, tõ hÑp ®Õn réng, tõ trong nhµ ra héi lµng, ®Õn tËn cung vua, hÕt kiÕp nµy sang kiÕp kh¸c, v« cïng dai d¼ng vµ quyÕt liÖt mµ më ®Çu chØ lµ mét sù viÖc rÊt gi¶n ®¬n: C¸m lõa TÊm, trót s¹ch giá tÐp cña TÊm ®Ó chiÕm c¸i yÕm ®á ®¸ng ra ph¶i lµ cña TÊm. ChÝnh c¸i viÖc gi¶n ®¬n ®ã ®· béc lé râ b¶n chÊt vµ ch©n t−íng cña nh©n vËt C¸m. Râ rµng ®©y lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a hai chÞ em cïng cha kh¸c mÑ − cuéc ®Êu tranh võa gia ®×nh võa x· héi, võa cã tÝnh chÊt huyÕt téc, võa cã tÝnh chÊt giai cÊp cµng thªm phøc t¹p vµ gay g¾t v× cã sù tham gia tõ ®Çu chÝ cuèi cña mô d× ghÎ, cã thªm quan hÖ d× ghÎ − con chång. §o¹n kÕt truyÖn lµm ng−êi nghe h¶ hª v× thiÖn ®· th¾ng ¸c, chÝnh nghÜa th¾ng gian tµ. TÊm sèng l¹i thµnh ng−êi, sau bao lÇn bÞ tiªu diÖt vµ ho¸ th©n. ThuyÕt lu©n håi cña ®¹o PhËt ®· trë thµnh chç dùa cho nghÖ thuËt, gióp t¸c gi¶ d©n gian thùc hiÖn giÊc m¬ c«ng lÝ vµ lÝ t−ëng thÈm mÜ cña m×nh thuËn lîi trong trÝ t−ëng t−îng s¸ng t¹o. Sau khi qu¶ thÞ vÒ ë víi bµ l·o, ®−îc bµ n©ng niu, chØ ngöi chø bµ kh«ng ¨n, TÊm míi chÊm døt kiÕp vËt trë l¹i thµnh ng−êi. Nhê miÕng trÇu tªm c¸nh ph−îng lµm mèi, TÊm míi l¹i ®−îc gÆp vua, gÆp chång. Nh÷ng chi tiÕt ®éc ®¸o, nªn th¬ vµ trµn ®Çy thi vÞ, triÕt lÝ nh©n sinh. Nh−ng nh÷ng chi tiÕt TÊm tr¶ thï l¹i g©y ra nhiÒu ý kiÕn b¨n kho¨n, ch−a thèng nhÊt. T¹i sao TÊm l¹i lµm nh− vËy vµ lµm nh− vËy cã tho¶ ®¸ng kh«ng? NhiÒu ng−êi cho r»ng lµm nh− vËy lµ tho¶ ®¸ng, trõng ph¹t nh− thÕ hoÆc nÆng h¬n vÉn phï hîp vµ thÝch ®¸ng. Nh−ng víi TÊm th× c¸ch tr¶ thï nh− vËy kh«ng phï hîp víi b¶n chÊt vµ tÝnh c¸ch cña TÊm − b¶n chÊt hiÒn hËu. Cã ng−êi so c¸ch tr¶ thï cña TÊm víi c¸ch øng xö cña Th¹ch Sanh víi mÑ con LÝ Th«ng vµ cho r»ng c¸ch xö lÝ cña Th¹ch Sanh hay h¬n, ®Ñp h¬n, phï hîp víi truyÒn thèng khoan hång, ®é l−îng cña nh©n d©n ta h¬n c¸ch lµm cña TÊm. 151
Nãi chung th−ëng ph¹t trong truyÖn cæ tÝch ®Òu b¾t nguån tõ triÕt lÝ ë hiÒn gÆp lµnh, ë ¸c gÆp ¸c, nh−ng h×nh thøc cô thÓ th× rÊt kh¸c nhau. Kh«ng ph¶i ng−êi thiÖn nµo còng lÊy c«ng chóa vµ trë thµnh vua hoÆc lÊy vua lµm hoµng hËu. Còng kh«ng ph¶i nh©n vËt ¸c nµo còng bÞ trõng trÞ gièng nhau. Th¹ch Sanh vµ TÊm ®Òu lµ nh÷ng nh©n vËt rÊt ®Ñp cña v¨n häc d©n gian, nh−ng lµ nh÷ng vÎ ®Ñp kh¸c nhau. ë Th¹ch Sanh c¸i hïng g¾n víi c¸i hiÒn, sù ®é l−îng bao dung cña ng−êi chiÕn th¾ng. ë TÊm, dÞu hiÒn g¾n víi c¸i ®¸o ®Ó vµ nhu cÇu tr¶ thï cña ng−êi bÞ ¸p bøc, bãc lét. Th¹ch Sanh cã nhiÒu kÎ thï nh−ng kh«ng hÒ cã nhu cÇu tr¶ thï sau chiÕn th¾ng. Chµng kh«ng chØ tha cho mÑ con LÝ Th«ng mµ cßn ®é l−îng khoan dung víi c¶ qu©n ch− hÇu 18 n−íc x©m l−îc, mÆc dï chµng cã ®Çy ®ñ søc m¹nh vµ vò khÝ tiªu diÖt chóng. C« TÊm l¹i cã nhu cÇu tr¶ thï, trõng trÞ kÎ ®· ¸p bøc bãc lét, h·m h¹i m×nh rÊt râ. Khi ®−îc trë l¹i kiÕp ng−êi vµ vÒ cung vua, TÊm míi cã ®iÒu kiÖn ®Ó trõng trÞ C¸m. Nh−ng nhu cÇu tr¶ thï Êy ®· cã tõ rÊt sím, khi tÊm bÞ giÕt ho¸ thµnh chim vµng anh. Chim ®· lanh l¶nh m¾ng C¸m nh÷ng lêi ®e do¹ tr¶ thï: tao cµo mÆt ra, råi, tao khoÐt m¾t ra... Tr−íc khi bÞ giÕt, TÊm hiÒn dÞu, ng©y th¬ bao nhiªu th× sau khi bÞ giÕt, c« ®¸o ®Ó vµ quyÕt liÖt bÊy nhiªu. Tr−íc khi bÞ giÕt, mçi khi gÆp khã kh¨n, c« chØ yÕu ®uèi, mµ chØ biÕt khãc vµ chê Bôt ®Õn gi¶i cøu. Nh−ng Bôt gióp TÊm bao nhiªu th× kÎ thï l¹i c−íp ®i cña TÊm bÊy nhiªu vµ cuèi cïng chóng ®· c−íp c¶ sinh m¹ng cña TÊm mµ Bôt còng ®µnh bã tay, bÊt lùc. V× thÕ, ë giai ®o¹n hËu th©n, TÊm ph¶i tù m×nh ®¶m nhiÖm phÇn viÖc mµ Bôt ®· kh«ng gióp hay kh«ng thÓ gióp. L«gÝch ph¸t triÓn tÝnh c¸ch cña nh©n vËt TÊm lµ nh− vËy. Khi ®· thÊy râ mèi quan hÖ phï hîp gi÷a hµnh ®éng tr¶ thï víi l« gÝch ph¸t triÓn tÝnh c¸ch cña TÊm th× sù b¨n kho¨n vÒ møc ®é vµ h×nh thøc tr¶ thï cña nh©n vËt còng kh«ng thµnh vÊn ®Ò n÷a. Hai nh©n vËt cã uy quyÒn lín (Bôt vµ vua) ®Òu ®øng vÒ phÝa TÊm nh−ng ®Òu ®øng ngoµi vµ bÊt lùc tr−íc sù øc hiÕp h·m h¹i TÊm cña hai mÑ con C¸m. T¹i sao vua hoµn toµn nh− ng−êi ngoµi cuéc, kh«ng cã bÊt k× mét th¸i ®é, hµnh ®éng nµo ®èi víi C¸m, ®Ó mÆc TÊm gi¶i quyÕt mét m×nh? Cã lÏ, trong quan niÖm d©n gian, viÖc lÊy vua vµ nhµ vua chØ ®¬n thuÇn lµ mét phÇn th−ëng, mét m¬ −íc. Nhµ vua còng hiÒn nh− Bôt vµ còng xa vêi nh− Bôt, nh− mét giÊc m¬ ®Ñp vµ xa vêi, tho¸ng qua... (Hoµng TiÕn Tùu, B×nh gi¶ng truyÖn d©n gian; NXB Gi¸o dôc, 1994, tr. 109 − 114) 3. So¹n bµi Tam ®¹i con gµ vµ Nh−ng nã ph¶i b»ng hai mµy. 152
TiÕt 21 lμm v¨n Miªu t¶ vμ biÓu c¶m trong bμi v¨n tù sù A. KÕt qu¶ cÇn ®¹t 1. KiÕn thøc: − ¤n tËp vµ cñng cè kiÕn thøc vÒ v¨n miªu t¶, biÓu c¶m vµ tù sù. − N¾m ®−îc vai trß vµ c¸ch sö dông c¸c yÕu tè miªu t¶ vµ biÓu c¶m trong bµi v¨n tù sù. 2. TÝch hîp víi V¨n qua v¨n b¶n TÊm C¸m, víi TiÕng ViÖt qua c¸c bµi ®· häc. 3. KÜ n¨ng: RÌn luyÖn kÜ n¨ng viÕt bµi v¨n tù sù cã sö dông c¸c yÕu tè miªu t¶ vµ biÓu c¶m. B. ThiÕt kÕ d¹y häc Ho¹t ®éng 1 miªu t¶ vµ biÓu c¶m trong v¨n b¶n tù sù − GV yªu cÇu HS t×m hiÓu môc I trong SGK vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái: 1. ThÕ nµo lµ miªu t¶? ThÕ nµo lµ biÓu c¶m? 2. Miªu t¶ trong v¨n b¶n tù sù cã hoµn toµn gièng víi miªu t¶ trong v¨n b¶n miªu t¶ hay kh«ng? Gi÷a biÓu c¶m trong v¨n b¶n tù sù víi biÓu c¶m trong v¨n b¶n biÓu c¶m cã nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau cô thÓ nµo? 3. C¨n cø vµo ®©u ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña miªu t¶ vµ biÓu c¶m trong v¨n b¶n tù sù? 4. Gi¶i thÝch v× sao ®o¹n trÝch v¨n b¶n tù sù dÉn trong SGK ®· sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c yÕu tè miªu t¶ vµ biÓu c¶m? − GV gîi dÉn HS trao ®æi, th¶o luËn vµ tr¶ lêi: 153
1. Miªu t¶ BiÓu c¶m − V¨n biÓu c¶m lµ v¨n viÕt ra nh»m biÓu ®¹t t×nh V¨n miªu t¶ lµ lo¹i v¨n nh»m gióp ng−êi ®äc, ng−êi nghe h×nh dung nh÷ng ®Æc ®iÓm, tÝnh c¶m, c¶m xóc, sù ®¸nh gi¸ cña con ng−êi ®èi víi chÊt næi bËt cña mét sù vËt, sù viÖc, con thÕ giíi xung quanh vµ kh¬i gîi lßng ®ång c¶m ng−êi, phong c¶nh... lµm cho nh÷ng c¸i ®ã nh− n¬i ng−êi ®äc. hiÖn lªn tr−íc m¾t ng−êi ®äc, ng−êi nghe. − V¨n biÓu c¶m cßn gäi lµ v¨n tr÷ t×nh; bao gåm Trong v¨n miªu t¶, n¨ng lùc quan s¸t cña c¸c thÓ lo¹i v¨n häc nh− th¬ tr÷ t×nh, ca dao tr÷ ng−êi viÕt, ng−êi nãi th−êng béc lé râ nhÊt. t×nh, tïy bót... − T×nh c¶m trong v¨n biÓu c¶m th−êng lµ nh÷ng t×nh c¶m ®Ñp, thÊm nhuÇn t− t−ëng nh©n v¨n (nh− yªu con ng−êi, yªu thiªn nhiªn, yªu Tæ quèc, ghÐt nh÷ng thãi tÇm th−êng, ®éc ¸c...) − Ngoµi c¸ch biÓu c¶m trùc tiÕp nh− tiÕng kªu, lêi than, v¨n biÓu c¶m cßn sö dông c¸c biÖn ph¸p tù sù, miªu t¶ ®Ó kh¬i gîi t×nh c¶m. − X©y dùng h×nh t−îng vÒ mét ®èi t−îng nµo − Th«ng qua sù miªu t¶, trùc tiÕp hoÆc gi¸n ®ã th«ng qua quan s¸t, liªn t−ëng, so s¸nh, tiÕp bµy tá th¸i ®é, t×nh c¶m vµ sù ®¸nh gi¸ vÒ t−ëng t−îng vµ c¶m xóc chñ quan cña ng−êi viÕt. mét ®èi t−îng nµo ®ã. − Mang ®Õn cho ng−êi ®äc mét "Ên t−îng toµn − Mang ®Õn cho ng−êi ®äc mét sù ®ång thuËn, khèi" vÒ ®èi t−îng. ®ång c¶m nhÊt ®Þnh vÒ ®èi t−îng. − Ph−¬ng thøc chñ yÕu béc lé c¶m xóc. Ph−¬ng thøc chñ yÕu lµ t¸i t¹o hiÖn thùc b»ng c¶m xóc chñ quan ®Ó dùng ch©n dung cña ®èi − Miªu t¶ ®−îc coi lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó bµy tá th¸i ®é, t−îng ®−îc miªu t¶. t×nh c¶m vµ sù ®¸nh gi¸ vÒ mét ®èi t−îng nµo ®ã. 2. So s¸nh: Tù sù Miªu t¶ BiÓu c¶m − Ph−¬ng thøc: tr×nh bµy c¸c − Ph−¬ng thøc: t¸i hiÖn c¸c − Ph−¬ng thøc: bµy tá trùc sù viÖc (sù kiÖn) cã quan hÖ tÝnh chÊt, thuéc tÝnh cña sù tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp th¸i ®é t×nh nh©n qu¶ dÉn ®Õn kÕt côc, vËt, hiÖn t−îng lµm cho chóng c¶m cña ng−êi nãi, ng−êi viÕt biÓu lé ý nghÜa hiÓn hiÖn ®èi víi con ng−êi, thiªn nhiªn, − Môc ®Ých: biÓu hiÖn con − Môc ®Ých: gióp ng−êi ®äc, x· héi, sù vËt − Môc ®Ých: bµy tá t×nh c¶m ng−êi, quy luËt ®êi sèng, bµy ng−êi nghe c¶m nhËn vµ hiÓu tá th¸i ®é t×nh c¶m tr−íc con ®−îc chóng vµ kh¬i gîi sù ®ång c¶m. − C¸c h×nh thøc v¨n b¶n − C¸c h×nh thøc v¨n b¶n ng−êi vµ cuéc sèng − C¸c h×nh thøc v¨n b¶n th−êng gÆp: v¨n t¶ c¶nh, t¶ th−êng gÆp: ®iÖn mõng, lêi th−êng gÆp: b¶n tin b¸o chÝ, ng−êi, t¶ sù vËt; ®o¹n v¨n th¨m hái, ®iÖn chia buån, v¨n b¶n t−êng thuËt, t−êng tr×nh, miªu t¶ trong t¸c phÈm tù sù tÕ, ®iÕu v¨n; th− tõ trao ®æi t¸c phÈm lÞch sö, t¸c phÈm t×nh c¶m gi÷a con ng−êi víi v¨n häc nghÖ thuËt (truyÖn, kÝ con ng−êi; t¸c phÈm v¨n häc sù, tiÓu thuyÕt...) (th¬ tr÷ t×nh, tïy bót, bót kÝ...) 154
NhËn xÐt: Qua b¶ng so s¸nh trªn, ta thÊy: − Ba kiÓu v¨n b¶n trªn kh¸c nhau ë "môc ®Ých". − Ba kiÓu v¨n b¶n trªn cã thÓ "®ång hiÖn" trong mét v¨n b¶n tù sù, miªu t¶, cô thÓ nµo ®ã. Nãi c¸ch kh¸c, tù sù cã thÓ sö dông yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m vµ ng−îc l¹i; vÊn ®Ò chØ lµ møc ®é, liÒu l−îng vµ tÝnh môc ®Ých mµ th«i! 3. C¨n cø ®Ó ®¸nh gi¸: − GV gîi dÉn: Trong thùc tÕ, kh«ng thÓ chØ ra mét ranh giíi tuyÖt ®èi gi÷a c¸c yÕu tè tù sù, miªu t¶ vµ biÓu c¶m ... trong mét v¨n b¶n; mµ c¸c yÕu tè nµy lu«n ®an xen vµo nhau, hç trî nhau ®Ó tËp trung lµm râ chñ ®Ò cña v¨n b¶n. Tuy nhiªn, khi t×m hiÓu v¨n b¶n tù sù th× chóng ta ph¶i tËp trung vµo c¸c yÕu tè tù sù vµ l−ít qua c¸c yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m; cßn khi t×m hiÓu v¨n b¶n miªu t¶ hoÆc biÓu c¶m th× chóng ta lµm ng−îc l¹i. §©y lµ mèi quan hÖ biÖn chøng mang tÝnh nguyªn lÝ cña sù s¸ng t¹o, nÕu xa rêi nã sÏ r¬i vµo cùc ®oan, phiÕn diÖn. Cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: + §· lµ v¨n tù sù th× nhÊt thiÕt ph¶i cã cèt truyÖn, nh©n vËt vµ sù viÖc; nh−ng nÕu chØ cã ba yÕu tè ®ã mét c¸ch "thuÇn tóy" trÇn trôi th× v¨n b¶n sÏ kh« khan, thËm chÝ sÏ kh«ng thÓ trë thµnh t¸c phÈm v¨n häc ®−îc. V× vËy, ph¶i sö dông mét c¸ch hîp lÝ, cã hiÖu qu¶ c¸c yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m ®Ó "sinh ®éng hãa" cèt truyÖn, nh©n vËt vµ sù viÖc; tøc lµ t¹o ra "chÊt v¨n" cho v¨n b¶n tù sù. + Nh− vËy, c¬ së ®Ó ®¸nh gi¸ sù thµnh c«ng cña miªu t¶, biÓu c¶m trong v¨n tù sù chÝnh lµ hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña v¨n b¶n tù sù tíi nhËn thøc vµ c¶m xóc cña ng−êi ®äc, ng−êi nghe. VÝ dô, ®o¹n v¨n tù sù: Xe ch¹y chÇm chËm... MÑ t«i cÇm nãn vÉy t«i, vµi gi©y sau, t«i ®uæi kÞp. T«i thë hång héc, tr¸n ®Ém må h«i, vµ khi trÌo lªn xe, t«i rÝu c¶ ch©n l¹i. MÑ t«i võa kÐo tay t«i, xoa ®Çu t«i hái, th× t«i ßa lªn khãc råi cø thÕ nøc në. MÑ t«i còng sôt sïi theo: − Con nÝn ®i! Mî ®· vÒ víi c¸c con råi mµ. MÑ t«i lÊy v¹t ¸o n©u thÊm n−íc m¾t cho t«i råi xèc n¸ch t«i lªn xe. §Õn bÊy giê t«i míi kÞp nhËn ra mÑ t«i kh«ng cßm câi x¬ x¸c qu¸ nh− c« t«i nh¾c l¹i lêi ng−êi hä néi cña t«i. G−¬ng mÆt mÑ t«i vÉn t−¬i s¸ng víi ®«i m¾t trong vµ n−íc da mÞn, lµm næi bËt mµu hång cña hai gß m¸. Hay t¹i sù sung s−íng 155
bçng ®−îc tr«ng nh×n vµ «m Êp c¸i h×nh hµi m¸u mñ cña m×nh mµ mÑ t«i l¹i t−¬i ®Ñp nh− thuë cßn sung tóc? T«i ngåi trªn ®Öm xe, ®ïi ¸p ®ïi mÑ t«i, ®Çu ng¶ vµo c¸nh tay mÑ t«i, t«i thÊy nh÷ng c¶m gi¸c ®· bao l©u mÊt ®i bçng l¹i m¬n man kh¾p da thÞt. H¬i quÇn ¸o mÑ t«i vµ nh÷ng h¬i thë ë khu«n miÖng xinh x¾n nhai trÇu ph¶ ra lóc ®ã th¬m tho l¹ th−êng. Ph¶i bÐ l¹i vµ l¨n vµo lßng mét ng−êi mÑ, ¸p mÆt vµo bÇu s÷a nãng cña ng−êi mÑ, ®Ó bµn tay ng−êi mÑ vuèt ve tõ tr¸n xuèng c»m, vµ g·i r«m ë sèng l−ng cho, míi thÊy ng−êi mÑ cã mét ªm dÞu v« cïng. Tõ ng· t− ®Çu tr−êng häc vÒ ®Õn nhµ, t«i kh«ng cßn nhí mÑ t«i ®· hái t«i vµ t«i ®· tr¶ lêi mÑ t«i nh÷ng c©u g×". (Nguyªn Hång, Nh÷ng ngµy th¬ Êu) − Ph©n tÝch: Tù sù Miªu t¶ BiÓu c¶m − Hay t¹i sù sung s−íng bçng + Sù viÖc lín: kÓ l¹i cuéc gÆp ... t«i thë hång héc, tr¸n ®Ém gì c¶m ®éng gi÷a nh©n vËt må h«i, rÝu c¶ ch©n l¹i, mÑ t«i ®−îc tr«ng nh×n vµ «m Êp c¸i "t«i" víi ng−êi mÑ x· c¸ch l©u kh«ng cßm câi, g−¬ng mÆt h×nh hµi m¸u mñ cña m×nh mµ ngµy vÉn t−¬i s¸ng víi ®«i m¾t mÑ t«i l¹i t−¬i ®Ñp nh− thuë trong vµ n−íc da mÞn, lµm næi cßn sung tóc? + C¸c sù viÖc nhá (c¸c chi bËt mµu hång cña hai gß − T«i thÊy nh÷ng c¶m gi¸c Êm tiÕt): mÑ t«i vÉy t«i, t«i ch¹y m¸... theo chiÕc xe chë mÑ, mÑ kÐo ¸p ®· bao l©u mÊt ®i bçng l¹i t«i lªn xe, t«i ßa khãc, mÑ t«i m¬n man kh¾p da thÞt. H¬i khãc theo, t«i ngåi bªn mÑ, quÇn ¸o mÑ t«i vµ nh÷ng h¬i ng¶ ®Çu vµo c¸nh tay mÑ, thë ë khu«n miÖng xinh x¾n quan s¸t g−¬ng mÆt mÑ... nhai trÇu ph¶ ra lóc ®ã th¬m tho mét c¸ch l¹ th−êng. − Ph¶i bÐ l¹i vµ l¨n vµo lßng mét ng−êi mÑ, ¸p mÆt vµo bÇu s÷a nãng cña ng−êi mÑ, ®Ó bµn tay ng−êi mÑ vuèt ve tõ tr¸n xuèng c»m vµ g·i r«m ë sèng l−ng cho, míi thÊy ng−êi mÑ cã mét ªm dÞu v« cïng. − NhËn xÐt: C¸i cèt tù sù vµ c¸c yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m kh«ng "biÖt lËp" hoÆc "lo¹i trõ" nhau, mµ lu«n ®an xen vµo nhau mét c¸ch hµi hßa ®Ó t¹o nªn mét m¹ch v¨n nhÊt qu¸n, sinh ®éng. 156
VÝ dô: T«i ngåi trªn ®Öm xe, ®ïi ¸p vµo ®ïi mÑ t«i, ®Çu ng¶ vµo c¸nh tay mÑ t«i, t«i thÊy nh÷ng c¶m gi¸c Êm ¸p ®· bao l©u mÊt ®i bçng l¹i m¬n man kh¾p da thÞt. H¬i quÇn ¸o mÑ t«i vµ nh÷ng h¬i thë tõ khu«n miÖng xinh x¾n nhai trÇu ph¶ ra lóc ®ã th¬m tho mét c¸ch l¹ th−êng. KÓ: t«i ngåi trªn xe, c¹nh mÑ T¶: ®ïi ¸p vµo ®ïi mÑ t«i, ®Çu BiÓu c¶m: nh÷ng c¶m gi¸c ng¶ vµo c¸nh tay mÑ t«i, Êm ¸p ®· bao l©u mÊt ®i bçng khu«n miÖng xinh x¾n nhai l¹i m¬n man kh¾p da thÞt, trÇu... th¬m tho mét c¸ch l¹ th−êng * NÕu t−íc bá c¸c yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m; ta sÏ cã ®o¹n v¨n: MÑ t«i vÉy t«i. T«i ch¹y theo chiÕc xe chë mÑ. MÑ kÐo t«i lªn xe. T«i ßa khãc. MÑ t«i khãc theo. T«i ngåi bªn mÑ, quan s¸t g−¬ng mÆt mÑ. − GV chèt: + NÕu t−íc bá c¸c yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m th× ®o¹n v¨n sÏ trë nªn kh« khan, kh«ng g©y xóc ®éng cho ng−êi ®äc. Nãi c¸ch kh¸c, nhê cã c¸c yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m mµ ®o¹n v¨n trë nªn hÊp dÉn, sinh ®éng, khiÕn cho ng−êi ®äc ph¶i suy nghÜ, liªn t−ëng vµ rót ra ®−îc nh÷ng bµi häc vÒ t×nh mÉu tö thiªng liªng. + NÕu t−íc bá c¸c yÕu tè tù sù th× ®o¹n v¨n kh«ng cßn nh©n vËt vµ c¸c sù viÖc, kh«ng cßn "chuyÖn" vµ trë nªn vu v¬, khã hiÓu (thùc ra lµ kh«ng thÓ cã mét "®o¹n v¨n" nh− thÕ tån t¹i!). 4. Gi¶i thÝch: a) §o¹n trÝch d−íi ®©y cã ph¶i lµ mét ®o¹n v¨n tù sù kh«ng? T¹i sao? b) H·y x¸c ®Þnh vµ cho biÕt vai trß cña c¸c yÕu tè miªu t¶, biÓu c¶m trong ®o¹n v¨n. [...] NÕu cã lÇn n»m ngoµi trêi suèt ®ªm, h¼n b¹n thõa biÕt gi÷a lóc chóng ta ngñ th× c¶ mét thÕ giíi huyÒn bÝ bõng dËy trong c¶nh c« qu¹nh vµ u tÞch. Lóc Êy suèi reo râ h¬n, ®Çm ao nhen lªn nh÷ng ®èm löa nhá, [...] vµ v¨ng v¼ng trong kh«ng gian nh÷ng tiÕng sét so¹t, nh÷ng tiÕng rung khe khÏ, t−ëng ®©u cµnh c©y ®ang v−¬n dµi vµ cá non ®ang mäc. Ban ngµy lµ cuéc sèng cña chóng sinh cßn ban ®ªm lµ cuéc sèng cña c©y cá. Kh«ng quen th× dÔ sî... Cho nªn tiÓu th− cña chóng ta cø mçi lÇn nghe thÊy mét tiÕng ®éng nhá lµ ®· run lªn vµ nÐp s¸t vµo ng−êi t«i. Mét lÇn, tõ phÝa mÆt ®Çm lÊp l¸nh d−íi kia næi lªn mét tiÕng kªu dµi, n·o nuét, ng©n vang rÒn rÒn tíi chç chóng t«i ngåi. Còng võa lóc mét v× sao rùc rì ®æi ng«i, l−ít trªn ®Çu chóng t«i vÒ 157
cïng mét h−íng ®ã, d−êng nh− tiÕng than v·n mµ chóng t«i võa nghe thÊy kia ®· mang theo mét luång ¸nh s¸ng. − C¸i g× thÕ? − Xtª-pha-nÐt khe khÏ hái. − Cã mét linh hån lªn thiªn ®µng, c« chñ ¹. − Nãi råi t«i lµm dÊu th¸nh. Nµng còng lµm theo vµ cø ngåi ngöa cæ nh− thÕ mét l¸t, vÎ rÊt trÇm ng©m [...] Nµng vÉn ng−íc m¾t lªn cao, tay ®ì lÊy ®Çu, vai kho¸c tÊm da cõu, nom nµng nh− chó môc ®ång cña nhµ trêi. − NhiÒu sao qu¸! §Ñp qu¸ k×a! Ch−a bao giê t«i thÊy nhiÒu sao nh− thÕ nµy. Môc ®ång cã biÕt tªn c¸c ng«i sao kh«ng? − D¹ cã, th−a c« chñ [...] Vµ trong khi t«i cè gi¶ng cho nµng thÕ nµo lµ ®¸m c−íi sao th× t«i c¶m thÊy nh− cã mét c¸i g× m¸t r−îi vµ mÞn mµng tùa nhÌ nhÑ xuèng vai t«i. Th× ra ®Çu nµng nÆng trÜu v× buån ngñ ®· ng¶ vµo t«i víi tiÕng sét so¹t ªm ¸i cña nh÷ng d¶i ®¨ng-ten vµ lµn tãc m©y gîn sãng. Nµng cø ngåi yªn nh− thÕ, kh«ng nhóc nhÝch cho ®Õn khi ngµn sao trªn trêi mê dÇn, nhßa ®i trong buæi ban mai ®ang r¹ng. Cßn t«i, t«i nh×n nµng ngñ, ®¸y lßng h¬i xao xuyÕn nh−ng vÉn gi÷ ®−îc m×nh v× ®ªm sao s¸ng kia bao giê còng ®em l¹i cho t«i nh÷ng ý nghÜ cao ®Ñp. Quanh hai chóng t«i, ngµn sao vÉn tiÕp tôc cuéc hµnh tr×nh trÇm lÆng ngoan ngo·n nh− mét ®µn cõu lín; vµ ®«i lóc, t«i t−ëng ®©u mét trong nh÷ng ng«i sao kia, ng«i sao thanh tó nhÊt, ngêi s¸ng nhÊt l¹c mÊt ®−êng ®i ®· ®Ëu xuèng vai t«i mµ thiªm thiÕp ngñ... (A. §«-®ª, Nh÷ng v× sao) a) PhÇn v¨n b¶n trªn lµ mét trÝch ®o¹n tù sù v× nã cã nh©n vËt vµ sù viÖc, cô thÓ: − Nh©n vËt: c« g¸i (c« chñ, tiÓu th−) vµ chµng trai ch¨n cõu (môc ®ång). − Sù viÖc: mét ®ªm thøc tr¾ng. b) Tù sù Miªu t¶ BiÓu c¶m NÕu cã lÇn n»m ngoµi trêi suèt ... suèi reo râ h¬n, ®Çm ao ... trong c¶nh c« qu¹nh vµ u ®ªm,... gi÷a lóc chóng ta ngñ nhen lªn nh÷ng ®èm löa tÞch th× c¶ mét thÕ giíi huyÒn bÝ nhá... v¨ng v¼ng trong kh«ng ... t−ëng ®©u cµnh c©y ®ang bõng dËy... gian nh÷ng tiÕng sét so¹t, v−¬n dµi vµ cá non ®ang mäc nh÷ng tiÕng rung khe khÏ 158
Tù sù Miªu t¶ BiÓu c¶m Ban ngµy lµ cuéc sèng cña ... run lªn vµ nÐp s¸t vµo ... Kh«ng quen th× dÔ sî chóng sinh cßn ban ®ªm lµ ng−êi t«i ... §Ñp qu¸ k×a! cuéc sèng cña c©y cá. ... tõ phÝa mÆt ®Çm lÊp l¸nh ... c¶m thÊy nh− cã mét c¸i g× − C¸i g× thÕ? − Xtª-pha-nÐt d−íi kia næi lªn mét tiÕng kªu m¸t r−îi vµ mÞn mµng tùa nhÌ dµi, n·o nuét, ng©n vang rÒn khe khÏ hái. nhÑ xuèng vai t«i rÒn − Cã mét linh hån lªn thiªn ... víi tiÕng sét so¹t ªm ¸i cña ®µng, c« chñ ¹. − Nãi råi t«i ... mét v× sao rùc rì ®æi ng«i, nh÷ng d¶i ®¨ng-ten vµ lµn tãc l−ít trªn ®Çu... d−êng nh− lµm dÊu th¸nh. m©y gîn sãng tiÕng than v·n Nµng còng lµm theo... ... ®¸y lßng h¬i xao xuyÕn ... ®Çu nµng ®· nÆng trÜu v× nh−ng vÉn gi÷ ®−îc m×nh v× Nµng cø ngåi yªn nh− thÕ... buån ngñ vµ ®· ng¶ vµo t«i ®ªm sao s¸ng kia bao giê nhoµ ®i trong buæi mai ®ang ... ngµn sao vÉn tiÕp tôc cuéc còng ®em l¹i cho t«i nh÷ng ý r¹ng. hµnh tr×nh trÇm lÆng ngoan nghÜ cao ®Ñp Cßn t«i, t«i nh×n nµng ngñ... ngo·n nh− mét ®µn cõu lín ... t«i t−ëng ®©u mét trong nh÷ng ng«i sao kia... ®· ®Ëu xuèng vai t«i mµ thiªm thiÕp ngñ... c) NhËn xÐt: C¸c yÕu tè miªu t¶ vµ biÓu c¶m ®· gióp cho ®o¹n v¨n tù sù trë nªn sinh ®éng, hÊp dÉn vµ giµu chÊt th¬ (v¨n xu«i tr÷ t×nh). Ho¹t ®éng 2 Quan s¸t, liªn t−ëng, t−ëng t−îng ®èi víi viÖc miªu t¶ vµ biÓu c¶m trong v¨n tù sù Thao t¸c 1 − GV gîi dÉn HS trao ®æi, th¶o luËn vµ ®iÒn tõ vµo chç trèng: + §iÒn tõ liªn t−ëng vµo c©u a: Liªn t−ëng: tõ sù viÖc, hiÖn t−îng nµo ®ã mµ nghÜ ®Õn sù viÖc, hiÖn t−îng cã liªn quan. VÝ dô: − "BiÓn" cã thÓ khiÕn ta nghÜ ®Õn: sãng, bê, b·i c¸t, ®¶o, con tµu,... − "ChiÕn tranh" cã thÓ khiÕn ta nghÜ tíi: chÕt chãc, chia li, tµn ph¸, mÊt m¸t... 159
+ §iÒn tõ quan s¸t vµo c©u b: Quan s¸t: xem xÐt ®Ó nh×n râ, biÕt râ sù vËt hay hiÖn t−îng. VÝ dô: − Quan s¸t c¶nh vËt trªn mÆt biÓn vµo lóc mÆt trêi lÆn. − Quan s¸t cuéc bÇu cö tæng thèng ë Bª-la-rót. + §iÒn tõ t−ëng t−îng vµo c©u c: T−ëng t−îng: t¹o ra trong t©m trÝ h×nh ¶nh cña c¸i kh«ng hÒ cã ë tr−íc m¾t, hoÆc cßn ch−a hÒ gÆp. VÝ dô: − T−ëng t−îng ra mét cuéc ®èi tho¹i gi÷a MÞ Ch©u vµ Träng Thñy sau khi MÞ Ch©u ®· chÕt. − T−ëng t−îng ra mét c¸i b¸nh ngät to b»ng toµ nhµ m−êi tÇng. Thao t¸c 2 − GV gîi dÉn HS trao ®æi, th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái: + Ph¶i quan s¸t míi cã thÓ viÕt ®−îc c©u v¨n: Trong ®ªm, tiÕng suèi reo nghe râ h¬n, ®Çm ao nhen lªn nh÷ng ®èm löa nhá, nh÷ng tiÕng sét so¹t v¨ng v¼ng trong kh«ng gian. + Ph¶i t−ëng t−îng míi viÕt ®−îc c©u v¨n: C« g¸i nom nh− mét chó môc ®ång cña nhµ trêi, n¬i cã nh÷ng ®¸m c−íi sao. +− Ph¶i liªn t−ëng míi viÕt ®−îc c©u v¨n: Cuéc hµnh tr×nh trÇm lÆng, ngoan ngo·n cña ngµn sao gîi nghÜ ®Õn ®µn cõu lín. Thao t¸c 3 − GV yªu cÇu HS suy nghÜ ®Ó tr¶ lêi c¸c c©u hái: 1. BiÓu c¶m lµ g×? 2. Muèn biÓu c¶m th× ph¶i lµm g×? 3. H·y x¸c ®Þnh c¸c yÕu tè ®ã trong bèn yÕu tè a, b, c, d (SGK, tr.75)? − HS trao ®æi, th¶o luËn vµ tr¶ lêi: 1. BiÓu c¶m lµ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp bµy tá th¸i ®é, t×nh c¶m vµ sù ®¸nh gi¸ th«ng qua viÖc miªu t¶ ®èi t−îng. 2. Muèn biÓu c¶m th× ph¶i quan s¸t ®Ó t¶ ®èi t−îng vµ vËn dông vèn tri thøc, vèn sèng ®Ó h×nh thµnh nh÷ng c¶m xóc, rung ®éng víi ®èi t−îng. 3. C¸c yÕu tè cã vai trß quan träng ®Ó biÓu c¶m lµ a, b vµ c. 160
* YÕu tè d lµ c©u tr¶ lêi kh«ng chÝnh x¸c v×: + Muèn biÓu c¶m th× nhÊt thiÕt ph¶i cã ®èi t−îng ®Ó miªu t¶ vµ th«ng qua miªu t¶ míi biÓu c¶m ®−îc. + NÕu chØ tõ bªn trong tr¸i tim ng−êi nãi, ng−êi viÕt th× còng cã thÓ cã t©m tr¹ng, cã c¶m xóc; nh−ng ®ã lµ nh÷ng t©m tr¹ng, nh÷ng c¶m xóc m¬ hå, vu v¬; do ®ã nã khã cã thÓ gîi ra sù ®ång c¶m ë ng−êi nghe, ng−êi ®äc ®−îc. − GV chØ ®Þnh 3 HS lÇn l−ît ®äc chËm, râ Ghi nhí trong SGK. Ho¹t ®éng 3 H−íng dÉn luyÖn tËp Bµi tËp 1 a) YÕu tè miªu t¶ vµ biÓu c¶m trong mét ®o¹n trÝch tù sù ë v¨n b¶n TÊm C¸m: ... Mét h«m vua ®i ch¬i, ra khái hoµng cung. ThÊy cã qu¸n n−íc bªn ®−êng s¹ch sÏ liÒn ghÐ vµo. Bµ l·o mang trÇu n−íc d©ng lªn vua. ThÊy trÇu tªm c¸nh ph−îng, vua sùc nhí tíi trÇu vî m×nh tªm ngµy tr−íc còng y nh− vËy, liÒn ph¸n hái: − TrÇu nµy ai tªm? − TrÇu nµy con g¸i giµ tªm. Bµ l·o ®¸p. − Con g¸i cña bµ ®©u, gäi ra ®©y cho ta xem mÆt. Bµ l·o gäi TÊm ra, TÊm võa xuÊt hiÖn, vua nhËn ra ngay vî m×nh ngµy tr−íc, cã phÇn trÎ ®Ñp h¬n x−a. Vua mõng qu¸, b¶o bµ hµng n−íc kÓ l¹i sù t×nh, råi truyÒn cho qu©n hÇu ®−a kiÖu r−íc TÊm vÒ cung. Tù sù Miªu t¶ BiÓu c¶m ... Mét h«m vua ®i ch¬i, ra khái ... qu¸n n−íc bªn ®−êng s¹ch Vua mõng qu¸... hoµng cung sÏ ThÊy cã qu¸n n−íc bªn ®−êng ... cã phÇn trÎ ®Ñp h¬n x−a liÒn ghÐ vµo ThÊy trÇu tªm c¸nh ph−îng, vua sùc nhí..., liÒn ph¸n hái ... vua nhËn ra ngay vî m×nh... råi truyÒn cho qu©n hÇu ®−a kiÖu r−íc TÊm vÒ cung 161