Thiết kế và triển khai chủ đề dạy học tích hợp văn học dân gian ở trung học phổ thông

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, Iss. 4, pp. 24-32<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0054<br /> <br /> THIẾT KẾ VÀ TRIỂN KHAI CHỦ ĐỀ DẠY HỌC TÍCH HỢP<br /> VĂN HỌC DÂN GIAN Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> Trịnh Thị Lan<br /> Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Định hướng của Chương trình giáo dục phổ thông năm 2017 là chuyển mạnh quá<br /> trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm<br /> chất người học; theo đó dạy học tích hợp được xác định là một quan điểm xây dựng chương<br /> trình, nội dung và phương pháp dạy học. Trong các cách triển khai dạy học tích hợp, xây<br /> dựng chủ đề tích hợp là công việc cần thiết đầu tiên, cũng là công việc thể hiện rõ tính<br /> khả thi và hiệu quả. Chúng tôi đã thiết kế một chủ đề dạy học tích hợp Văn học dân gian<br /> ở Trung học phổ thông và triển khai bằng phương pháp dạy học theo dự án. Hiệu quả khả<br /> quan của chủ đề dạy học tích hợp này khẳng định tính đúng đắn của quan điểm tích hợp<br /> trong xây dựng và triển khai chương trình Ngữ văn cấp Trung học<br /> Từ khóa: Dạy học tích hợp, chương trình Ngữ văn, văn học dân gian.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Từ cuối thế kỉ XX, nhà nghiên cứu Xaviers Roegiers đã chỉ ra rằng: nếu nhà trường chỉ quan<br /> tâm dạy cho học sinh (HS) các khái niệm một cách rời rạc, thì nguy cơ sẽ hình thành ở HS các “suy<br /> luận theo kiểu khép kín”, sẽ hình thành những con người “mù chức năng”, nghĩa là những người<br /> lĩnh hội được kiến thức nhưng không có khả năng sử dụng các kiến thức đó hàng ngày. Từ đó ông<br /> nhấn mạnh sự cần thiết phải dạy học tích hợp trong nhà trường [6]. Chương trình giáo dục phổ<br /> thông (CTGDPT) môn Ngữ văn năm 2006 đã “lấy quan điểm tích hợp làm nguyên tắc chỉ đạo nội<br /> dung chương trình, biên soạn sách giáo khoa và lựa chọn các phương pháp giảng dạy” [2]. Theo<br /> đó, môn học Ngữ văn được xác lập trên cơ sở hợp nhất ba phân môn Văn học, Tiếng Việt, Tập làm<br /> văn trước đây. Dù việc biên soạn sách giáo khoa, các tài liệu phục vụ dạy học đã cố gắng thể hiện<br /> “tam vị” phải hướng tới hòa vào “nhất thể”, cũng như những người tham gia dạy học đã nỗ lực tìm<br /> tòi và sáng tạo, đối với môn học Ngữ văn ở trường phổ thông, “quan điểm tích hợp vẫn chưa thể<br /> được áp dụng một cách triệt để”. Dự thảo CTGDPT năm 2017 được định hướng theo tư tưởng chủ<br /> đạo của quan điểm đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục là chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ<br /> yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học, theo đó dạy học<br /> tích hợp được xác định là một định hướng xây dựng chương trình, nội dung và phương pháp dạy<br /> học. Trong các cách triển khai dạy học tích hợp, xây dựng chủ đề tích hợp là công việc cần thiết<br /> đầu tiên, cũng là công việc thể hiện rõ tính khả thi và hiệu quả. Trong môn Ngữ văn, từ năm 2013<br /> trở lại đây, cách thức này được áp dụng khá rộng rãi trong thực tiễn dạy học và đem lại những kết<br /> quả đáng ghi nhận. Theo tinh thần đó, trong bài viết này, chúng tôi giới thiệu một chủ đề dạy học<br /> Ngày nhận bài: 17/1/2017. Ngày nhận đăng: 20/4/2017.<br /> Liên hệ: Trịnh Thị Lan, e-mail: lantrinh@hnue.edu.vn<br /> <br /> 24<br /> <br /> Thiết kế và triển khai chủ đề dạy học tích hợp Văn học dân gian ở Trung học phổ thông<br /> <br /> tích hợp cụ thể cho chương trình Ngữ văn lớp 10 như một minh chứng cho khả năng thiết kế và<br /> triển khai thành công các chủ đề dạy học tích hợp trong môn Ngữ văn ở trường phổ thông.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Quan điểm tích hợp trong dạy học Ngữ văn<br /> <br /> Tích hợp là một quan điểm dạy học hiện đại được vận dụng nhằm giải quyết mâu thuẫn<br /> giữa khối lượng kiến thức ngày càng lớn với thời gian học tập có hạn. Tích hợp tạo ra một chỉnh<br /> thể hướng đích từ các thành phần hữu cơ thuộc một hay nhiều chỉnh thể khác nhau, gần nhau. Tích<br /> hợp còn là sự thống nhất, gắn kết các phần giống nhau, gần nhau trong những chỉnh thể khác nhau<br /> trên cơ sở một vấn đề thực tiễn đang tồn tại. Kết quả của quá trình là sự ra đời một hệ thống mới<br /> mà trong đó các thành tố liên hệ với nhau rất chặt chẽ. Trong dạy học, tích hợp là một hướng nhằm<br /> phối hợp một cách tối ưu các quá trình học tập riêng rẽ, các môn học, các phân môn khác nhau<br /> theo những hình thức, những mô hình, những cấp độ khác nhau hướng tới những mục tiêu, những<br /> yêu cầu khác nhau. Dạy học tích hợp làm cho việc học có nhiều ý nghĩa hơn khi xét theo mọi góc<br /> độ: sự liên kết giữa HS và HS, HS và GV, sự liên kết các môn học, độ phức hợp và khả năng giải<br /> quyết vấn đề. Xét riêng bình diện HS, HS cảm thấy hứng thú hơn vì được thể hiện năng lực của<br /> chính mình trong quá trình học tập [7, 9]. Như vậy, dạy học tích hợp xuất phát từ yêu cầu của mục<br /> tiêu dạy học phát triển năng lực học sinh, yêu cầu HS phải tăng cường vận dụng kiến thức vào giải<br /> quyết những vấn đề thực tiễn.<br /> Dạy học Ngữ văn theo quan điểm tích hợp là làm cho quá trình h0ọc tập các kiến thức, kĩ<br /> năng ngôn ngữ và văn học có giá trị hơn bằng cách đặt các quá trình học tập vào hoàn cảnh có<br /> ý nghĩa đối với HS, làm cho nhà trường và cuộc sống ngoài nhà trường không còn là hai thế giới<br /> riêng biệt. Muốn vậy, quá trình dạy học phải giúp HS nắm được những kiến thức ngôn ngữ, văn<br /> học cần yếu và các cách thức vận dụng chúng vào các tình huống của cuộc sống để HS trở thành<br /> những người lao động có khả năng thích ứng cao và có năng lực sáng tạo. Điều này có nghĩa là<br /> trong quá trình dạy học, kiến thức không phải chỉ là lí thuyết chung mà còn là gì thật cụ thể phục<br /> vụ cho cuộc đời của mỗi con người để hòa nhập, hội nhập, tự khẳng định mình. Việc đánh giá kết<br /> quả học tập của HS chính là đánh giá HS có khả năng sử dụng kiến thức như thế nào trong thực<br /> tiễn.<br /> Hiện nay, vấn đề cần hay không cần tích hợp trong xây dựng nội dung chương trình, biên<br /> soạn sách giáo khoa và lựa chọn các phương pháp giảng dạy môn Ngữ văn không còn đặt ra nữa.<br /> Bài toán đang đặt ra trong lĩnh vực lí luận và phương pháp dạy học bộ môn là phải tiếp cận, nghiên<br /> cứu và vận dụng dạy học tích hợp vào dạy học Ngữ văn ở trường phổ thông như thế nào cho hiệu<br /> quả, để “phối hợp các tri thức gần gũi, có quan hệ mật thiết với nhau trong thực tiễn, để chúng hỗ<br /> trợ và tác động vào nhau, phối hợp với nhau nhằm tạo nên kết quả tổng hợp nhanh chóng và vững<br /> chắc” [2] nhằm hình thành và phát triển năng lực cho HS một cách có hiệu quả hơn, góp phần thực<br /> hiện tốt mục tiêu giáo dục và đào tạo của bộ môn.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Thiết kế và triển khai chủ đề dạy học tích hợp cho phần Văn học dân gian<br /> ở THPT<br /> <br /> Trong dạy học Ngữ văn, ở giai đoạn triển khai CTGDPT năm 2006, nguyên tắc tích hợp đòi<br /> hỏi phải lấy khâu đọc văn và làm văn làm hai trục tích hợp chủ yếu, phải xử lí đúng đắn mối quan<br /> hệ giữa cung cấp tri thức lí thuyết với rèn luyện kĩ năng và bồi dưỡng năng lực tiếng Việt cho HS.<br /> Biểu hiện cụ thể là: trên cơ sở trình độ và khả năng vận dụng tiếng Việt vào hoạt động đọc hiểu<br /> và tạo lập các loại văn bản của HS, GV hướng dẫn các em tổng hợp, khái quát hoá thành các tri<br /> thức về khái niệm, quy tắc lí thuyết, tạo tiền đề và phương hướng cho HS tiếp tục tự học. CTGDPT<br /> 25<br /> <br /> Trịnh Thị Lan<br /> <br /> năm 2017 tiến thêm một bước khi xác định cấu trúc chương trình phổ thông môn Ngữ văn được<br /> xây dựng dựa trên các trụ cột chính tương ứng với các năng lực giao tiếp: đọc, viết, nói và nghe.<br /> Các năng lực này sẽ được phân giải thành những yêu cầu cần đạt theo độ khó tăng dần và liên tục<br /> từ các lớp cấp dưới đến cấp học cao hơn. Mục tiêu phát triển năng lực sẽ bám sát đối tượng trung<br /> tâm của bài học là văn bản, định hướng phát triển khả năng đọc, viết, nói và nghe của HS về nhiều<br /> kiểu loại văn bản đa dạng, cần thiết cho cuộc sống như: văn bản văn học (literary texts), văn bản<br /> nghị luận (persuasive texts), văn bản thông tin (informational texts). Những văn bản này chính là<br /> ngữ liệu của bài học Ngữ văn và yêu cầu đầu tiên đối với ngữ liệu phải là thuộc về những đề tài,<br /> chủ điểm phù hợp với trải nghiệm thực tiễn và hứng thú của HS. Như vậy, sức hấp dẫn và hiệu quả<br /> của các bài học Ngữ văn sẽ phụ thuộc không ít vào việc xây dựng các chủ đề dạy học.<br /> Chương trình Ngữ văn THPT chưa bao giờ và không thể thiếu nội dung dạy học kiến thức<br /> về văn học dân gian (VHDG) Việt Nam. Ở chương trình Ngữ văn hiện hành, các văn bản VHDG<br /> được chọn là văn bản dạy học đọc hiểu cho HS THPT ngay từ những bài học Ngữ văn đầu tiên vừa<br /> phù hợp với thông lệ từ trước, vừa đảm bảo tính chất đồng tâm với chương trình Ngữ văn THCS.<br /> Ở những bài học này, HS vừa cần phải hiểu được các vấn đề nội dung, nghệ thuật của văn bản<br /> VHDG, vừa phải nắm được các vấn đề thuộc về kiểu loại văn bản có trong VHDG Việt Nam như<br /> tự sự, trữ tình, kịch; trên cơ sở đó mà hình thành kĩ năng đọc hiểu tất cả các văn bản văn học dân<br /> gian khác và chuẩn bị tri thức một cách chu đáo cho việc làm văn - tạo lập văn bản tự sự trong<br /> chương trình. Như vậy, việc dạy học đọc hiểu văn bản VHDG ở THPT có ý nghĩa rất quan trọng.<br /> Đối với HS, các văn bản VHDG không chỉ là những văn bản văn học cần đọc hiểu đầu tiên ở THPT<br /> mà còn là đối tượng tiếp xúc kéo dài trong suốt cả một học kì.<br /> Trong chương trình Ngữ văn hiện hành, ở lớp 10 có các bài học về VHDG sau:<br /> - Khái quát về VHDG Việt Nam<br /> - Ôn tập VHDG Việt Nam<br /> - Các bài học về văn bản VHDG Việt Nam bao gồm: sử thi, truyền thuyết, truyện cổ tích,<br /> ca dao, chèo. . . [5].<br /> Việc học liên tục các bài học VHDG trong hình thức của các giờ học đọc hiểu văn bản độc<br /> lập về nội dung rất khó cuốn hút HS. Dạy và học như thế nào để việc đọc hiểu văn bản đảm bảo sự<br /> chính xác, đúng đắn mà vẫn đem lại sự hấp dẫn cho mỗi giờ học? Làm thế nào để gắn kết những<br /> giá trị của VHDG Việt Nam với thực tiễn đời sống? Trả lời những câu hỏi này thật không dễ dàng.<br /> Chúng tôi cũng đã từng nghĩ cách tích hợp kiến thức Ngữ - Văn (Tiếng Việt - Văn học) trong các<br /> bài học học về VHDG. Nhưng nếu thiết kế được chủ đề dạy học tích hợp cho chủ điểm Văn học<br /> dân gian Việt Nam, hiệu quả sẽ lớn hơn nhiều.<br /> Chúng tôi đề xuất kết hợp các bài học Tiếng Việt, Làm văn khác để có một chủ đề dạy<br /> học tích hợp VHDG Việt Nam như sau. Chủ đề dạy học này đã được triển khai dạy học ở 2 lớp<br /> 10 (lớp 10D1 và lớp 10D4) - Trường THCS&THPT Nguyễn Tất Thành (Hà Nội) trong năm học<br /> 2016-2017.<br /> Tên chủ đề: Vẻ đẹp và sức sống của VHDG Việt Nam (Chương trình Ngữ văn 10)<br /> * Mục tiêu của chủ đề: Giúp HS<br /> - Hiểu rõ các đặc trưng cơ bản của VHDG Việt Nam, hệ thống thể loại và các giá trị về mặt<br /> nội dung và nghệ thuật của văn học dân gian; sưu tầm và phân loại các văn bản VHDG Việt Nam;<br /> đọc hiểu văn bản VHDG theo đặc trưng thể loại<br /> - Chỉ ra được mối quan hệ giữa VHDG và văn hóa dân gian, vai trò của VHDG trong đời<br /> sống của dân tộc từ xưa đến nay; nhận diện, phân tích, vận dụng giá trị của VHDG vào đời sống<br /> thực tiễn.<br /> - Diễn xướng, viết tiếp, viết lại, sáng tác,... các tác phẩm VHDG; sáng tạo các tác phẩm có<br /> 26<br /> <br /> Thiết kế và triển khai chủ đề dạy học tích hợp Văn học dân gian ở Trung học phổ thông<br /> <br /> sử dụng chất liệu VHDG.<br /> - Vận dụng kết hợp kiến thức liên môn Ngữ văn - Lịch sử - Giáo dục công dân - Nghệ thuật<br /> để giải thích các vấn đề cơ bản của VHDG Việt Nam qua từng thời kì lịch sử; hiểu sâu sắc hơn<br /> về vai trò của VHDG trong việc gìn giữ những giá trị truyền thống của dân tộc. Từ đó, khơi dậy ở<br /> HS niềm yêu thích, trân trọng những sáng tác dân gian của nhân dân lao động xưa; tự hào đối với<br /> những giá trị văn hóa, VHDG ông cha để lại cho đời sau; hình thành thái độ và hành vi phù hợp<br /> để góp phần tuyên truyền, giữ gìn và phát huy vẻ đẹp, sức sống của VHDG Việt Nam.<br /> - Qua quá trình học tập chủ đề này, HS phát triển năng lực tư duy, năng lực giao tiếp xã hội:<br /> làm việc nhóm, tìm hiểu, khảo sát thực tiễn, phỏng vấn, báo cáo, thuyết trình; năng lực cảm thụ và<br /> sáng tạo văn học (năng lực thẩm mĩ); năng lực sử dụng công nghệ thông tin vào nhiệm vụ cụ thể...<br /> Tóm lại, triển khai chủ đề dạy học “Vẻ đẹp và sức sống của VHDG Việt Nam” theo hướng<br /> tích hợp liên môn, bằng phương pháp dạy học dự án sẽ mang đến cho học sinh một cái nhìn toàn<br /> diện và sâu sắc hơn về một vấn đề không chỉ thuộc về văn học mà còn về những vấn đề chung của<br /> đời sống xã hội.<br /> * Các bài học liên quan<br /> Triển khai thành công chủ đề dạy học tích hợp này có thể sẽ đồng thời đạt được mục tiêu<br /> của các bài học trong sách giáo khoa Ngữ văn 10 sau: Khái quát VHDG Việt Nam, Ôn tập VHDG<br /> Việt Nam, Các bài học về văn bản VHDG, Các bài học Làm văn về văn bản tự sự, Luyện tập về<br /> các biện pháp tu từ: ẩn dụ, hoán dụ, so sánh, phép điệp, phép đối... [5].<br /> * Cách thức triển khai: Chúng tôi thiết kế chủ đề dạy học này bằng ý tưởng dạy học theo<br /> dự án (Project- Based Learning) [1]:<br /> (1) Tình huống thực tiễn của dự án (vai thực tiễn của HS): Học sinh là thành viên của một<br /> Ban Văn hóa - Truyền thông, có nhiệm vụ vận động, chuẩn bị làm hồ sơ giới thiệu về VHDG Việt<br /> Nam đề nghị tổ chức UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Mỗi Ban<br /> này có 6-8 người.<br /> (2) Nhiệm vụ cụ thể của các thành viên dự án là: Tìm hiểu về những “trầm tích” VHDG<br /> trong dòng thời gian lịch sử của dân tộc; Khai phá, làm phát lộ vẻ đẹp của những lớp trầm tích ấy,<br /> để thêm ngưỡng mộ, trân trọng; Mài giũa, “chế tác”, đem VHDG đến với cuộc sống hiện tại; Tự<br /> hào giới thiệu với mọi người, để VHDG có chỗ đứng trong lòng mỗi người Việt và bạn bè quốc tế.<br /> (3) Thời gian thực hiện dự án: 5 tuần làm việc (tương ứng với thời gian tiến hành trên lớp<br /> các hoạt động đọc hiểu các văn bản thuộc các thể loại VHDG Việt Nam khác nhau trong sách giáo<br /> khoa.<br /> (4) Sản phẩm dự án (tính với mỗi nhóm gồm 6-8 thành viên) bao gồm:<br /> - Bài thuyết trình trước lớp về “Những vẻ đẹp của VHDG Việt Nam”. Tự chọn công cụ hoặc<br /> hình thức thể hiện: poster, power point, mind map, Prezi. . .<br /> - Tập san tổng hợp, bao gồm: các tác phẩm VHDG Việt Nam đặc sắc, có giá trị trường tồn;<br /> những phân tích, đánh giá, cảm thụ tác phẩm VHDG; các sáng tác thơ, nhạc, họa lấy chất liệu từ<br /> VHDG, mô phỏng VHDG; các tác phẩm tự sự được phỏng tác hoặc viết tiếp truyện dân gian. Tự<br /> chọn hình thức: viết tay hoặc xuất bản. . .<br /> - Tiết mục diễn xướng VHDG (dân ca, hát múa, chèo, tuồng,. . . ) được biểu diễn trực tiếp<br /> hoặc quay clip.<br /> - Nhật kí dự án (dưới dạng phim tư liệu, nhật kí ảnh, nhật kí viết tay, các báo cáo tiến độ. . . ).<br /> - Bảng chấm công, đánh giá của nhóm (đối với mỗi thành viên).<br /> (5) Quá trình triển khai dự án<br /> 27<br /> <br /> Trịnh Thị Lan<br /> <br /> - Hoạt động khởi động dự án (Tuần 1 - Tiết thứ nhất của chủ đề)<br /> - GV nêu vấn đề, giới thiệu dự án và tổ chức cho HS thảo luận để xác định các hoạt động<br /> chính của dự án. HS nhận nhiệm vụ.<br /> - Sắp xếp nhóm theo năng lực, sở thích và điều chỉnh nhóm theo năng lực Ngữ văn và khả<br /> năng ứng dụng CNTT của HS.<br /> - GV hướng dẫn HS lập kế hoạch nhóm, gợi ý cho HS một số nguồn tài liệu có thể tham<br /> khảo giúp các em hoàn thành nhiệm vụ.<br /> <br /> liệu. . .<br /> <br /> thu<br /> <br /> - Các hoạt động triển khai dự án (Từ tiết thứ 2 trở đi)<br /> - HS tìm hiểu thông tin, trải nghiệm thực tế, nhập vai nhân vật, phỏng vấn, thu thập tư<br /> <br /> - GV giám sát HS hoàn thành các sản phẩm, chuẩn bị sản phẩm cho buổi báo cáo nghiệm<br /> <br /> - Trên lớp, GV hướng dẫn HS đọc hiểu văn bản VHDG theo thể loại. Các văn bản đọc hiểu<br /> có thể thuộc sách giáo khoa, có thể ngoài sách giáo khoa. Việc đọc hiểu văn bản VHDG theo thể<br /> loại giúp hoàn thành các sản phẩm của dự án đạt chất lượng tốt nhất.<br /> 28<br /> <br />