Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 16

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:44

Thêm vào BST

Báo xấu

105
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo Giáo trình Thời tiết và khí hậu của Edward Aguado và James E. Burt, nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội do Đặng Thị Hồng Thủy và Nguyễn Lan Anh biên dịch - Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 16 Biến đổi khí hậu : Quá khứ và tương lai

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thời tiết và khí hậu - Phần 6 Khí hậu hiện, quá khứ và tương lai - Chương 16

Ch ¬ng 16 biÕn ®æi khÝ hËu: qu¸ khø v t ¬ng lai H·y t ëng t îng b¹n ®ang sèng ë vïng r×a phÝa nam cña Greenland trong thÕ kû 13. Gi÷a nh÷ng ng êi Viking hoang s¬, sinh ho¹t cña gia ®×nh b¹n chØ xoay quanh viÖc c©u c¸, s¨n b¾n v gia sóc - chñ yÕu l cõu ® îc nu«i d ìng trªn c¸c ®ång cá t ¬i tèt trong nh÷ng ng y hÌ d i. Nh ng dÇn dÇn, tr¶i qua nh÷ng thËp kû, ®iÒu kiÖn khÝ hËu xa sót so víi tr¹ng th¸i b×nh th êng. D«ng b·o mïa ®«ng trë nªn th êng xuyªn v kh¾c nghiÖt h¬n, nh÷ng ®ît tuyÕt nÆng nÒ rÊt phæ biÕn. Mïa sinh tr ëng rót ng¾n v× sè ng y s ¬ng gi¸ t¨ng lªn. B¨ng biÓn gia t¨ng l m h¹n chÕ nghÒ c¸ v buéc ng êi ta ph¶i kÐo d i thêi gian ®i biÓn xa h¬n ®Õn phÝa nam. DÇn dÇn, mïa ®«ng thèng trÞ suèt n¨m v thøc ¨n c¹n kÖt l kh«ng tr¸nh khái. §èi mÆt víi nh÷ng thay ®æi n y, gia ®×nh b¹n sÏ rót lui vÒ c¸c vïng khÝ hËu Scandinavia Êm ¸p h¬n, bá l¹i sau l ng nh÷ng thÕ hÖ ng êi th©n tö vong ® îc ch«n cÊt ë c¸i n¬i m ch¼ng bao l©u sau ®· trë th nh vïng b¨ng vÜnh cöu. Suy ngÉm vÒ ®iÒu n y, ng êi ta kh«ng khái ph©n v©n liÖu nh÷ng thø nh thÕ cã x¶y ra víi h«m nay. MÆc dï c¸c x· héi hiÖn ®¹i ch¾c ch¾n cã kh¶ n¨ng thÝch nghi cao h¬n so víi nh÷ng ng êi Viking, nh ng chóng ta khã tho¸t khái nh÷ng ¶nh h ëng cña biÕn ®æi khÝ hËu. (Dï sao, khÝ hËu thuËn lîi vÉn cÇn thiÕt ®èi víi tÊt c¶ c¸c ng nh s¶n xuÊt thùc phÈm). V× vËy, kh«ng ng¹c nhiªn, chñ ®Ò vÒ biÕn ®æi khÝ hËu ® îc giíi khoa häc v c«ng luËn rÊt chó ý trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Sù chó ý n y kh«ng chØ l xuÊt ph¸t tõ vÊn ®Ò c¸c t¸c ®éng cã thÓ cña con ng êi tíi khÝ hËu, nã cßn do mèi lo vÒ biÕn ®æi khÝ hËu tù nhiªn, nh liªn quan ®Õn nh÷ng ®ît El Nino v phun tr o nói löa. Trong ch ¬ng n y, chóng ta sÏ xem l¹i khÝ hËu trong qu¸ khø, nh÷ng nh©n tè cã thÓ l nguyªn nh©n biÕn ®æi khÝ hËu, nh÷ng ph ¬ng ph¸p dïng ®Ó x¸c ®Þnh khÝ hËu qu¸ khø v viÖc sö dông c¸c m« h×nh ho n l u chung ®Ó nghiªn cøu nh÷ng t¸c ®éng tiÒm n¨ng cña con ng êi. §Þnh nghÜa biÕn ®æi khÝ hËu Chóng ta ®· thÊy ë ch ¬ng 15 r»ng khÝ hËu ® îc ®Þnh nghÜa nh l nh÷ng tÝnh chÊt thèng kª cña c¸c biÕn sè khÝ quyÓn, gåm nhiÖt ®é, l îng m a v giã. VËy, biÕn ®æi khÝ hËu cã thÓ ® îc ®Þnh nghÜa nh l mét biÕn ®æi cña mét tÝnh chÊt thèng kª cña khÝ quyÓn, nh biÕn ®æi vÒ nhiÖt ®é trung b×nh. Chóng ta cßn thÊy ë ch ¬ng 15 r»ng khÝ hËu cßn h¬n l gi¸ trÞ trung b×nh, hay trÞ sè trung b×nh. Nh÷ng biÕn thiªn n¨m ®Õn n¨m, nh÷ng biÕn thiªn mïa v xu thÕ xuÊt hiÖn cña nh÷ng n¨m trªn chuÈn v d íi chuÈn liªn tiÕp còng l mét hîp phÇn quan träng cña khÝ hËu. V× http://www.ebook.edu.vn 568
vËy, nh÷ng biÕn ®æi vÒ khÝ hËu cã thÓ x¶y ra thËm chÝ th«ng qua c¸c gi¸ trÞ trung b×nh cña l îng m a, nhiÖt ®é, cßn giã kh«ng ®æi theo thêi gian. VÝ dô, thËm chÝ trong ®iÒu kiÖn kh«ng thay ®æi l îng m a trung b×nh n¨m, thay ®æi vÒ thêi gian cña nh÷ng n¨m kh« h¹n v m a nhiÒu cã thÓ g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ ®èi víi con ng êi v nªn ® îc xem l biÕn ®æi khÝ hËu. Tr íc hÕt, mét c¸ch rÊt tæng qu¸t, ta xem biÕn ®æi khÝ hËu cã thÓ x¶y ra b»ng c¸ch n o. B»ng c¸ch n o ®ã khÝ hËu Tr¸i §Êt gièng nh mét hÖ thèng thÝch øng víi mét lo¹t c¸c nh©n tè bªn ngo i, th êng ® îc gäi l c¸c ®iÒu kiÖn biªn. Trong tr êng hîp khÝ hËu to n cÇu, c¸c ®iÒu kiÖn biªn gåm c êng ®é ¸nh s¸ng MÆt Trêi, ph©n bè c¸c lôc ®Þa v ®¹i d ¬ng, th nh phÇn cña khÝ quyÓn v.v... Khi mét hoÆc nhiÒu nh©n tè bªn ngo i n y thay ®æi, hÖ thèng sÏ thÝch øng theo. V× vËy, vÝ dô, nÕu nh n¨ng l îng ph¸t ra cña MÆt Trêi t¨ng lªn, chóng ta dù ®o¸n nhiÖt ®é trung b×nh to n cÇu t¨ng. Mét sè n¨m cã thÓ l l¹nh h¬n tr íc, nh ng vÒ trung b×nh, ta kú väng mét khÝ hËu Êm h¬n, ®ã l sù biÕn ®æi cña mét tÝnh chÊt thèng kª. C¸c ®iÒu kiÖn bªn ngo i cã thÓ biÕn ®æi qu¸ nhanh, ph¸ vì mét lo¹i c©n b»ng khÝ hËu n o ®ã, nh ng ta cã thÓ kh«ng bao giê cho r»ng c¸c ®iÒu kiÖn bªn ngo i ®iÒu khiÓn ® îc biÕn ®æi khÝ hËu. NÕu nh×n nhËn sù vËt theo c¸ch ®ã, th× biÕn ®æi khÝ hËu cã thÓ ® îc ®Þnh nghÜa nh l sù thÝch øng cña hÖ thèng Tr¸i §Êt - khÝ quyÓn víi nh÷ng thay ®æi cña c¸c ®iÒu kiÖn biªn. Tr íc khi ¸p dông quan ®iÓm rÊt hÊp dÉn (v rÊt phæ biÕn) n y vÒ biÕn ®æi khÝ hËu, chóng ta cÇn hái hai c©u hái. Thø nhÊt, ta ph©n v©n liÖu mét tæ hîp c¸c ®iÒu kiªn biªn ®ang xÐt cã quyÕt ®Þnh khÝ hËu Tr¸i §Êt mét c¸ch ®¬n trÞ kh«ng. Nãi kh¸c ®i, ta cã thÓ hái “mét tæ hîp duy nhÊt c¸c gi¸ trÞ biªn cã thÓ sinh ra h¬n mét kiÓu khÝ hËu kh«ng?” ThËt thó vÞ, c¶ lý thuyÕt v quan tr¾c ®Òu m¸ch b¶o r»ng c©u tr¶ lêi l “cã”. Ng êi ta ®· biÕt tíi cung c¸ch diÔn biÕn kiÓu ®ã th êng x¶y ra trong c¸c hÖ thèng phøc t¹p, nh khÝ hËu Tr¸i §Êt, v gäi nã l tÝnh kh«ng chuyÓn tiÕp. NÕu khÝ hËu Tr¸i §Êt l kh«ng chuyÓn tiÕp, ch¾c ch¾n sÏ l m phøc t¹p cho c©u hái cã ph¶i c¸c ®iÒu kiÖn biªn ®· g©y nªn sù biÕn ®æi nh ta ®· thÊy kh«ng, v l m cho chóng ta khã m quy kÕt nh÷ng biÕn ®æi n o ®ã cho c¸c nguyªn nh©n cô thÓ. C©u hái thø hai liªn quan tíi c¸ch m chóng ta dïng ®Ó ph¸t hiÖn biÕn ®æi khÝ hËu. H·y t ëng t îng cã mét dông cô ho n h¶o, cã thÓ ®o tr¹ng th¸i cña khÝ quyÓn t¹i thêi ®iÓm bÊt kú trong suèt lÞch sö Tr¸i §Êt. C¸c sè ®o tõ mét thiÕt bÞ nh vËy cã thÓ ® îc dïng ®Ó tÝnh c¸c ®Æc tr ng thèng kª cho nh÷ng thêi kú kh¸c nhau, chóng cung cÊp b»ng chøng vÒ biÕn ®æi khÝ hËu. VÝ dô, ta cã thÓ lÊy trung b×nh c¸c gi¸ trÞ nhiÖt ®é trong c¸c thêi kú 100 n¨m liªn tiÕp ®Ó cã ý niÖm vÒ biÕn thiªn tõ thÕ kû ®Õn thÕ kû. Chóng ta ph©n v©n “liÖu c¸c ®Æc tr ng thèng kª nh thÕ cã kh¶ n¨ng biÕn ®æi theo thêi gian kh«ng, thËm chÝ trong t×nh huèng c¸c ®iÒu kiÖn biªn kh«ng ®æi?” §¸p ¸n l¹i l “cã”. NÕu sö dông lý thuyÕt thèng kª ®¬n gi¶n, dÔ d ng chøng minh ® îc r»ng c¸c sè ®o thèng kª ® îc tÝnh to¸n theo kiÓu ®ã cã bÞ biÕn thiªn, kh«ng phô thuéc v o nh÷ng thay ®æi cña c¸c ®iÒu kiÖn biªn. V× vËy, dï trÞ sè trung b×nh ®Ých thùc l kh«ng ®æi, c¸c trÞ sè trung b×nh 100 n¨m riªng lÎ t¨ng v gi¶m tõ thÕ kû n y ®Õn thÕ kû kh¸c. (C¸c ®Æc tr ng thèng kª kh¸c còng diÔn biÕn t ¬ng tù). VÒ ph ¬ng diÖn vËt lý, vÊn ®Ò l do nh÷ng biÕn thiªn ng¾n h¹n, kh«ng l êng tr íc http://www.ebook.edu.vn 569
® îc g¾n liÒn víi c¸c sù kiÖn thêi tiÕt, ®· g©y nªn nh÷ng biÕn thiªn ë c¸c quy m« thêi gian d i h¬n. * Nh÷ng thiªn lÖch ng¾n h¹n khái trÞ trung b×nh trë th nh nh÷ng thiªn lÖch d i h¹n v l m hçn t¹p nh÷ng thay ®æi nÕu cã do c¸c ®iÒu kiÖn bªn ngo i. Cho nªn, dï ta thÊy nhiÖt ®é trung b×nh 100 n¨m thay ®æi, th× vÉn kh«ng râ cã ph¶i ta ®ang chøng kiÕn biÕn ®æi khÝ hËu hay kh«ng – cã thÓ ®ã l lçi nh©n t¹o do c¸c mÉu cã ®é d i h¹n chÕ. Râ r ng l , kh«ng cã ph ¬ng c¸ch n o cho b i to¸n n y; nÕu dïng c¸c chu kú lÊy trung b×nh d i h¬n th× gi¶m ® îc sai sè mÉu, nh ng l¹i t¨ng x¸c suÊt l m lu mê mÊt c¸c thêi kú khÝ hËu thùc sù kh¸c biÖt (cã nguyªn nh©n do c¸c ®iÒu kiÖn bªn ngo i thay ®æi). Trong bèi c¶nh nh÷ng khã kh¨n nh vËy, chóng ta sÏ ph¶i më réng quan ®iÓm cña m×nh vÒ biÕn ®æi khÝ hËu ®Ó th©u tãm ® îc tÊt c¶ nh÷ng thay ®æi, dï l do c¸c gi¸ trÞ biªn hay l kh«ng. Nãi kh¸c ®i, trong s¸ch n y chóng t«i kh«ng ph©n biÖt gi÷a sù biÕn ®æi do c¸c qu¸ tr×nh néi t¹i v biÕn ®æi do c¸c qu¸ tr×nh bªn ngo i. BÊt chÊp “c«ng cô” m chóng ta sö dông (nhiÖt kÕ, l îng tÝch tô b¨ng trong b¨ng h , ®é réng cña c¸c vßng ®êi trong th©n c©y), nÕu c¸c gi¸ trÞ thèng kª thay ®æi theo thêi gian, chóng ta sÏ gäi ®ã l biÕn ®æi khÝ hËu. B íc ®Çu, ®iÒu n y dï ch a ph¶i l lý t ëng (biÕn ®æi b©y giê phô thuéc mét phÇn v o ®é d i cña mÉu), nh ng nã cã tÝnh thùc tÕ cao v tr¸nh ® îc nh÷ng phøc t¹p nh ®· nªu. C¸c quy m« thêi gian cña biÕn ®æi khÝ hËu C¸c nh khÝ t îng häc hay bÞ hái mét c©u hái rÊt ®¬n gi¶n: KhÝ hËu ®ang nãng lªn? MÆc dï c©u hái ® îc ph¸t biÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n, song kh«ng cã ®¸p ¸n ®¬n gi¶n, mét phÇn bëi v× ®¸p ¸n tïy thuéc v o quy m« thêi gian ® îc xÐt. XÐt xu thÕ gi¶ ®Þnh cña nhiÖt ®é t¹i n¬i n o ®ã, ® îc biÓu diÔn trªn h×nh 16.1. NÕu mét ng êi quan t©m ®Õn xu thÕ nhiÖt ®é trong tÊt c¶ 150 n¨m, th× cã mét xu thÕ râ r ng ®ang Êm dÇn. MÆt kh¸c, ai ®ã kho¶ng 20 tuæi cã thÓ sÏ b¶o r»ng c¸c nhiÖt ®é ®· gi¶m trong suèt thêi gian chÞ Êy sèng. H×nh 16.1. Xu thÕ gi¶ ®Þnh cña nhiÖt ®é theo thêi gian * Chóng ta ®· xÐt ®iÒu n y x¶y ra ra sao ë ch ¬ng 13, trong chñ ®Ò vÒ nh÷ng ngÉu nhiªn. http://www.ebook.edu.vn 570
Trong cuéc sèng thùc, t×nh h×nh phøc t¹p h¬n vÝ dô n y, v× nh÷ng biÕn ®æi trong khÝ hËu x¶y ra cïng lóc víi nhiÒu quy m« thêi gian kh¸c nhau, kh«ng ph¶i chØ cã hai. Mét sè biÕn ®æi diÔn ra ë c¸c quy m« thêi gian h ng tr¨m triÖu n¨m, mét sè kh¸c víi quy m« h ng tr¨m hoÆc h ng chôc ng n n¨m, mét sè t ¬ng øng víi nh÷ng thÕ kû, nh ng mét sè kh¸c thËm chÝ chØ t ¬ng øng víi v i thËp niªn. Kh«ng cã mét quan hÖ chÆt chÏ v ®¬n gi¶n n o gi÷a ®é lín cña mét biÕn ®æi khÝ hËu v quy m« thêi gian cña nã; tuy nhiªn, theo quy luËt chung, c¸c dao ®éng diÔn ra trong nh÷ng kho¶ng thêi gian d i h¬n th êng cã ®é lín lín h¬n so víi nh÷ng dao ®éng ë c¸c quy m« thêi gian ng¾n h¬n. VÊn ®Ò nãng lªn cßn r¾c rèi do mét thùc tÕ l biÕn ®æi khÝ hËu kh¸c nhau theo kh«ng gian trªn ®Þa cÇu. V× vËy, vÝ dô, ë B¾c b¸n cÇu cã thÓ kh«ng cã mét xu thÕ nhiÖt ®é, hoÆc l cã nh ng xu h íng ng îc l¹i so víi ë Nam b¸n cÇu. Mét lÇn n÷a, kh«ng cã mèi liªn hÖ nhÊt ®Þnh, nh ng c¸c vÜ ®é nhiÖt ®íi th êng thay ®æi Ýt h¬n so víi c¸c vÜ ®é cao. Nh÷ng biÕn ®æi ®¸ng kÓ theo kinh ®é còng cã x¶y ra, nªn cã nhiÒu møc chªnh lÖch hßa trén ë trong mét d¶i vÜ ®é. §iÒu n y cã thÓ x¶y ra, vÝ dô, nÕu vÞ trÝ trung b×nh cña c¸c sãng Rossby di chuyÓn tõ ®«ng sang t©y. Ng îc l¹i víi nh÷ng biÕn ®æi trong thêi gian, cã mét xu thÕ phæ biÕn l nh÷ng biÕn ®æi ë c¸c quy m« kh«ng gian bÐ l¹i m¹nh h¬n so víi nh÷ng biÕn ®æi quan tr¾c ® îc trªn nh÷ng khu vùc réng lín. Nh vËy, chóng ta thÊy r»ng c©u tr¶ lêi cho c¸c c©u hái vÒ biÕn ®æi khÝ H×nh 16.2. Cét ®Þa tÇng http://www.ebook.edu.vn 571
hËu t ¬ng lai ph¶i ® îc quy chiÕu tíi c¶ quy m« kh«ng gian v quy m« thêi gian. Mét c¸ch t ¬ng tù, khi xÐt c¸c khÝ hËu qu¸ khø, nh÷ng bøc tranh rÊt kh¸c biÖt nhau hßa trén v o víi nhau tïy thuéc v o khu vùc ® îc xÐt v quy m« thêi gian chÊp nhËn. C¸c nÒn khÝ hËu trong qu¸ khø C¸c nh khoa häc vÒ Tr¸i §Êt ®· ph¸t triÓn mét s¬ ®å phæ dông ®Ó ph©n chia lÞch sö tù nhiªn cña h nh tinh th nh nh÷ng trang thêi gian kh¸c nhau. Cét ®Þa tÇng ®Þa chÊt trªn h×nh 16.2 dïng mét hÖ thèng nhiÒu tÇng ph©n chia thêi gian th nh c¸c ®¹i, kû v kú. Nh÷ng ®o¹n thêi gian n y kh«ng dùa trªn c¸c ®Æc tr ng khÝ hËu, m dùa trªn b»ng chøng ®Þa chÊt v hãa th¹ch chØ thÞ nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr êng v sù kiÖn qu¸ khø. V× vËy, c¸c thêi kú khÝ hËu ®«i khi g¾n liÒn víi nh÷ng ®¹i, kû hoÆc kú cô thÓ - nh÷ng ®o¹n thêi gian m kh«ng nªn ® îc xem nh cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu ®ång nhÊt. H¬n n÷a, nh÷ng sù kiÖn khÝ hËu lín ®«i khi c¾t qua c¸c ranh giíi trong cét ®Þa tÇng, v× thÕ c¸c ph©n vÞ kh«ng cho biÕt c¸c thêi gian b¾t ®Çu v kÕt thóc. §èi víi môc ®Ých cña chóng ta, hÖ thèng thuËt ng÷ ® îc sö dông tèt nhÊt nh l mét lo¹i lÞch, ®Ó ph©n ®Þnh c¸c ®iÓm mèc trong thêi gian, chø kh«ng ph¶i l ®Ó ph©n ®Þnh c¸c khÝ hËu hay c¸c sù kiÖn cô thÓ. Víi tinh thÇn ®ã, chóng ta cã thÓ b n luËn mét sè giai ®o¹n lín cña lÞch sö khÝ hËu Tr¸i §Êt. Nh÷ng thêi kú Êm v nh÷ng kû nguyªn b¨ng h Gièng nh nh÷ng c d©n Viking, chóng ta cã xu h íng cho r»ng thêi kú cña chóng ta l “chuÈn”, nh ng ho n to n kh«ng ph¶i nh vËy. NÕu nh×n l¹i kho¶ng thêi gian d i cña lÞch sö Tr¸i §Êt, chóng ta sÏ ph¶i nãi khÝ hËu hiÖn t¹i rÊt kh«ng b×nh th êng, bëi v× phÇn lín thêi gian h nh tinh cña chóng ta ®· tõng Êm h¬n nhiÒu h¬n so víi ng y nay. Kh«ng gièng nh b©y giê, khi m B¾c B¨ng D ¬ng hÇu nh ®ãng b¨ng quanh n¨m v nh÷ng khiªn b¨ng lín bao phñ kh¾p trªn lôc ®Þa Nam Cùc v Greenland, trong phÇn lín tuæi ®êi cña m×nh, Tr¸i §Êt ®· tõng kh«ng cã th¶m b¨ng vÜnh cöu (quanh n¨m). Mét ph¸c häa chÝnh x¸c h¬n, ®ã l ph¸c häa vÒ mét h nh tinh Êm ¸p, bÞ xen kÏ cã lÏ bëi b¶y kû nguyªn b¨ng h t ¬ng ®èi ng¾n ngñi. Dï kh¸c nhau, nh÷ng thêi kú Êm kÐo d i h ng tr¨m triÖu n¨m ®Õn nhiÒu tû n¨m, trong khi c¸c kû nguyªn b¨ng h chØ kÐo d i cì v i chôc triÖu n¨m ®Õn cã lÏ mét tr¨m triÖu n¨m. TÊt c¶ thêi gian tån t¹i cña lo i ng êi, gåm thêi kú lÞch sö, ®· diÔn ra trong mét kû nguyªn b¨ng h gÇn ®©y nhÊt trong sè nh÷ng kû nguyªn b¨ng h vÜ ®¹i n y. V× vËy, nÕu ai ®ã hái r»ng kû nguyªn b¨ng h s¾p xuÊt hiÖn ph¶i kh«ng, th× c©u tr¶ lêi sÏ l “kh«ng, nã ®· ®ang ë ®©y”. Kû nguyªn b¨ng h sím nhÊt ® îc biÕt ®· cã niªn ®¹i kho¶ng 2,3 tû n¨m vÒ tr íc, tiÕp sau l ba kû nguyªn ë kho¶ng gi÷a 900 v 600 triÖu n¨m trø¬c. Mét kû nguyªn b¨ng h kh¸c cã niªn ®¹i ë kho¶ng 440 ®Õn 300 triÖu n¨m tr íc. Kû nguyªn b¨ng h m chóng ta ®ang sèng, kû nguyªn muén nhÊt, ®· diÔn ra 15 triÖu n¨m gÇn ®©y hoÆc kho¶ng ®ã. Kh«ng cã b»ng chøng n o vÒ c¸c kû nguyªn b¨ng h trong thêi gian 2 tû n¨m http://www.ebook.edu.vn 572
®Çu tiªn cña 4,5 tû n¨m tuæi Tr¸i §Êt. Theo mét íc l îng, trong 2,5 tû n¨m gÇn ®©y, chØ 10 ®Õn 20% tõng l c¸c thêi kú b¨ng h . Mét quan ®iÓm kh¸c, h o phãng h¬n th× cho 50% cña thêi gian n y l nh÷ng thêi kú kû b¨ng h . Nh ng trong c¶ hai tr êng hîp, râ r ng l phÇn lín lÞch sö Tr¸i §Êt ®· tõng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn Êm h¬n so víi ng y nay. §Æc biÖt næi tréi nhÊt vÒ ph ¬ng diÖn n y l ®ît Êm cña kû Creta gi÷a, kÐo d i tõ kho¶ng 120 ®Õn 90 triÖu n¨m tr íc. V o nh÷ng thêi gian Êy, c¸c lo i khñng long d¹o ch¬i ë bªn trªn vßng trßn cùc B¾c. Nh÷ng r¹n san h« chØ phån thÞnh trong c¸c vïng n íc Êm ®· ph¸t triÓn t¹i nh÷ng vÜ ®é 15o cao h¬n vÒ phÝa cùc so víi nh÷ng vÞ trÝ ng y nay cña chóng, mét sè quÇn x· thùc vËt lôc ®Þa còng vËy. Víi rÊt Ýt n íc bÞ gi÷ trong b¨ng lôc ®Þa, mùc n íc cã lÏ 150 ®Õn 200 m cao h¬n, d×m ngËp kho¶ng 20% diÖn tÝch lôc ®Þa. VÒ quy m« mïa, khÝ hËu cã lÏ ®· hîp lý h¬n, ®Æc biÖt t¹i c¸c vÜ ®é trung b×nh v c¸c vÜ ®é cao h¬n. NhiÖt ®é trung b×nh to n cÇu ch¾c ®©u ®ã kho¶ng 5-15oC Êm h¬n so víi hiÖn nay v gra®ien nhiÖt ®é xÝch ®¹o- cùc cã lÏ l 15o nhá h¬n hiÖn nay. MÆc dï kh«ng gièng ho n to n, nh ng nh÷ng thêi kú Êm ch¾c còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t ¬ng tù. TÊt c¶ c¸c kû nguyªn b¨ng h ®èi lËp ho n to n víi “nh÷ng kû nguyªn Êm”, nh kû Creta gi÷a. ë mét th¸i cùc kh¸c, gÇn nh to n bé h nh tinh cã thÓ ®· tõng bÞ phñ b¨ng trong thêi gian kû nguyªn b¨ng h kho¶ng 700 triÖu n¨m tr íc, trong mét ®iÒu kiÖn ® îc gäi rÊt ®óng l “B¨ng cÇu”. B»ng chøng míi vÒ mét b¨ng cÇu to n cÇu l nh÷ng chØ thÞ vÒ s¶n l îng sinh häc, chóng cho thÊy cã thêi kú s¶n l îng sinh häc gi¶m gÇn nh ®Õn sè kh«ng nèi tiÕp sau b»ng mét thêi kú t¨ng lªn chËm theo c¸c khÝ hËu Êm h¬n ngay sau ®ã. NÕu kh«ng ph¶i l th¶m b¨ng gÇn nh to n cÇu, thËt khã m hiÓu ® îc v× sao s¶n l îng thÊp nh thÕ. Tuy nhiªn, cã thÓ cã nh÷ng c¸ch lý gi¶i kh¸c, v gi¶ thuyÕt b¨ng cÇu vÉn cßn l tranh c·i v× l îng b¨ng ® îc ®Ò cËp. Cho dï tranh c·i ® îc gi¶i quyÕt ra sao, râ r ng l tÊt c¶ c¸c kû nguyªn b¨ng h cã b¨ng quanh n¨m dåi d o. VÝ dô, ai còng thõa nhËn r»ng trong thêi gian kû nguyªn b¨ng h gÇn ®©y nhÊt, c¸c khiªn b¨ng lÊn tíi 40o c¸ch xÝch ®¹o, phñ trªn mÆt ®Êt tíi ®é d y mét sè km. Víi nhiÒu n íc nh thÕ bÞ gi÷ trong b¨ng lôc ®Þa, mùc n íc biÓn sÏ thÊp h¬n nhiÒu trong c¸c kû nguyªn b¨ng h . Nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c kû nguyªn b¨ng h v c¸c kû nguyªn Êm thay ®æi m¹nh theo vÜ ®é, c¸c vÜ ®é cao thÓ hiÖn nh÷ng thay ®æi lín h¬n so víi c¸c vïng nhiÖt ®íi. VÝ dô, trong thêi gian mét kû b¨ng h , c¸c nhiÖt ®é n íc mÆt biÓn vïng cùc cã thÓ 10oC thÊp h¬n, nh ng nhiÖt ®é n íc mÆt biÓn vïng nhiÖt ®íi chØ 1-5oC thÊp h¬n. Ngo i nh÷ng quy t¾c ®ã, khã cã thÓ nãi ch¾c ch¾n g× thªm vÒ s¸u kû b¨ng h tr íc. MÆt kh¸c, chóng ta cã th«ng tin quan träng vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn trong kû nguyªn b¨ng h gÇn ®©y nhÊt. Kû nguyªn b¨ng h hiÖn t¹i Mét trong nh÷ng thêi kú hiÖn t¹i cña Tr¸i §Êt, Pleistoxen, th êng ® îc xem nh Kû nguyªn B¨ng h . Tuy nhiªn, nh chóng ta ®· thÊy, Tr¸i §Êt ®· ph¶i tr¶i qua Ýt nhÊt mét sè kû b¨ng h , v hiÖn chóng ta ®ang ë trong mét kû b¨ng h . Ngo i ra, thuËt ng÷ Kû nguyªn B¨ng h Pleistoxen ®ang cßn l tranh c·i v× nguyªn nh©n cña ®ît b¨ng h cuèi cïng ®· xuÊt hiÖn xa h¬n vÒ dÜ v·ng so víi khëi ®Çu cña http://www.ebook.edu.vn 573
Pleistoxen. Thùc tÕ, kû b¨ng h gÇn ®©y nhÊt cã nguån gèc cña nã tõ 55 triÖu n¨m tr íc, khi khÝ hËu to n cÇu b¾t ®Çu l¹nh ®i sau mét pha Êm (h×nh 16.3a). TÝch tô b¨ng lín ®Çu tiªn ®· x¶y ra ë Nam Cùc kho¶ng 34 triÖu n¨m tr íc. Nh ng sù l¹nh ®i ®· diÔn ra rÊt tõ tõ, nªn thËm chÝ 20 triÖu n¨m tr íc, khÝ hËu ®· vÉn ®ñ Êm, c¸c khu vùc rõng cã thÓ thÊy ë Nam Cùc. §Õn kho¶ng 14 triÖu n¨m tr íc, phÇn phÝa t©y cña Nam Cùc l b¨ng vÜnh cöu, ®Õn 10 triÖu n¨m tr íc ®©y, khiªn b¨ng Nam Cùc ®¹t kÝch th íc nh hiÖn cña nã. Cuèi cïng, kho¶ng 5 triÖu n¨m tr íc, mét khiªn b¨ng lôc ®Þa bao phñ gÇn nh to n bé Greenland; v× vËy, cã thÓ nãi r»ng kû nguyªn b¨ng h cuèi cïng ®· ® îc h×nh th nh æn ®Þnh. H×nh 16.3. C¸c chØ sè khÝ hËu cña nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau trong 70 triÖu n¨m gÇn ®©y. § êng (a) l tæ hîp l tr¬n cña nhiÖt ®é ®¹i d ¬ng trung b×nh to n cÇu v thÓ tÝch b¨ng. C¸c ® êng (b) v (c) thÓ hiÖn nh÷ng biÕn ®æi to n cÇu vÒ thÓ tÝch b¨ng. § êng (d) ph¶n ¸nh nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ hËu trªn B¾c §¹i T©y D ¬ng, nh ng ®· ® îc l m hßa hîp víi nh÷ng biÕn ®æi to n cÇu nh cã thÓ thÊy khi so s¸nh víi c¸c ®o¹n sau cïng cña (c) http://www.ebook.edu.vn 574
Trong ph¹m vi kû nguyªn b¨ng h cña chóng ta, khÝ hËu ®· tõng kh«ng ®ång nhÊt, cã rÊt nhiÒu dao ®éng râ rÖt (h×nh 16.3b). B¾t ®Çu tõ kho¶ng 2,5 triÖu n¨m tr íc, c¸c dao ®éng n y b¾t ®Çu t¨ng lªn vÒ biªn ®é, v kho¶ng 800000 n¨m tr íc (h×nh 16.3c) biªn ®é ®· t¨ng lªn mét c¸ch ngo¹n môc, trë th nh kho¶ng 2 lÇn lín h¬n so víi mét triÖu n¨m tr íc ®ã. C¸c dao ®éng vÒ nhiÖt ®é v th¶m b¨ng n y ® îc gäi l chu tr×nh b¨ng v gian b¨ng. Nh cã thÓ thÊy trªn ®å thÞ, chóng ho n to n kh«ng ®Òu. §èi víi ®a sè chu tr×nh, thÓ tÝch b¨ng t¨ng lªn chËm råi sau ®ã kÕt thóc nhanh trong mét sù kiÖn Êm lªn. H¬n n÷a, c¶ ®o¹n t¨ng tr ëng lÉn ®o¹n suy kiÖt b¨ng ®Òu kh«ng ®ång nhÊt, nãi ®óng nhÊt l “biÕn ®æi run rÈy”, víi nh÷ng dao ®éng ng¾n h¹n chång lªn trªn c¸c chu tr×nh d i h¬n. Ba phÇn t cña mét triÖu n¨m cuèi cïng ®· thÞnh h nh nh÷ng chu tr×nh kÐo d i kho¶ng 100000 n¨m víi dao ®éng run rÈy ng¾n h¹n thÓ hiÖn ë quy m« yÕu h¬n. Trong to n bé kû §Ö tø, kû ®Þa chÊt hiÖn t¹i, ®· cã tÊt c¶ kho¶ng 30 chu tr×nh, nh÷ng biÕn thiªn nhiÖt ®é to n cÇu liªn quan b»ng kho¶ng 5oC. Nh÷ng biÕn thiªn thÓ tÝch b¨ng lín nhÊt x¶y ra t¹i B¾c b¸n cÇu víi kÝch th íc c¸c khiªn b¨ng t¨ng v gi¶m 3 lÇn hoÆc ®¹i lo¹i nh vËy trong mçi chu tr×nh b¨ng. MÆc dï khiªn Nam Cùc thay ®æi Ýt h¬n nhiÒu, song nh÷ng biÕn thiªn nhiÖt ®é kh«ng khÝ Nam Cùc cã thÓ t ¬ng ® ¬ng víi ë c¸c vÜ ®é cùc cña B¾c b¸n cÇu (kho¶ng 10oC l¹nh h¬n trong mét chu tr×nh b¨ng). B»ng chøng tõ c¸c ® êng tuyÕt s¬n v¨n cho biÕt r»ng, nh÷ng ®Þa ph ¬ng Nam b¸n cÇu kh¸c thay ®æi nhiÖt ®é còng nhiÒu nh ë nh÷ng n¬i t ¬ng tù ë phÝa b¾c gi÷a c¸c chu tr×nh b¨ng v gian b¨ng, v cã b»ng chøng kh¸c ®Ó cho r»ng tr×nh tù thêi gian cña nh÷ng sù kiÖn Êm lªn v l¹nh ®i th êng l t ¬ng øng trong 150000 n¨m gÇn ®©y. Khi hai b¸n cÇu lÖch pha, th× Nam b¸n cÇu dÉn tr íc B¾c b¸n cÇu chØ kho¶ng h¬n 1000 n¨m. Nh ng nÕu thËm chÝ chÊp nhËn nh÷ng chªnh lÖch nh vËy vÒ tr×nh tù, chóng ta ph¶i kÕt luËn r»ng tÊt c¶ Nam b¸n cÇu ®· tham gia v o c¸c chu tr×nh b¨ng/gian b¨ng gièng nh phÇn cßn l¹i cña h nh tinh. Nh thÊy râ tõ h×nh 16.3, b©y giê h nh tinh ®ang ë trong mét thêi kú gian b¨ng Êm, s¸nh ngang chØ víi mét v i chu tr×nh trong 2 triÖu n¨m gÇn ®©y. RÊt thó vÞ l , mét trong sè chu tr×nh n y l gian b¨ng cuèi cïng, ®¹t ®Ønh ë kho¶ng 125000 n¨m tr íc v cã thÓ ®¹t kû lôc vÒ ®é Êm cña kû Pleistoxen. Mùc n íc biÓn to n cÇu kho¶ng 6 m cao h¬n b©y giê, v cã b»ng chøng r»ng c¸c vïng lôc ®Þa vÜ ®é trung b×nh 1 ®Õn 3OC Êm h¬n. Ng îc l¹i, c¸c nhiÖt ®é n íc mÆt biÓn kh«ng kh¸c qu¸ nhiÒu so víi hiÖn nay. Gi÷a hai thêi kú Êm n y cã thêi kú b¨ng h gÇn nhÊt, mét sù kiÖn ®¹t cùc ®¹i cña m×nh kho¶ng 20000 n¨m tr íc. Kú cùc ®¹i b¨ng h cuèi cïng TiÕp sau thêi kú gian b¨ng cuèi cïng, thÓ tÝch b¨ng ®· t¨ng lªn, nh ng kh«ng ®ång ®Òu. Cã hai xung b¨ng h lín, mét v o kho¶ng 115000 n¨m tr íc v mét v o kho¶ng 75000 n¨m tr íc. ThÊy r»ng, phÇn lín b¨ng ®· ® îc thªm v o c¸c mò b¨ng cùc trong thêi gian xung thø nhÊt v v o c¸c mò b¨ng ë B¾c Mü v lôc ®Þa ¢u ¸ trong thêi gian xung thø hai. T¹i thêi gian xuèng thÊp nhÊt cña kú b¨ng h cuèi cïng, kho¶ng 20000 n¨m tr íc, nhiÒu tiªu chÝ cña hÖ thèng Tr¸i §Êt - khÝ quyÓn kh¸c biÖt víi nhau. DÜ nhiªn, kÞch tÝnh nhÊt l b¨ng lôc ®Þa ®· phñ mét diÖn tÝch lín h¬n rÊt nhiÒu, nh ®· thÊy trªn h×nh 16.4. http://www.ebook.edu.vn 575
H×nh 16.4. B¶n ®å biÓu diÔn diÖn tÝch cùc ®¹i cña b¨ng v o thêi gian b¨ng h cuèi cïng T¹i B¾c Mü, ch¾c ch¾n l b¨ng lÊn s©u xuèng phÝa nam ®Õn Saint Louis ng y nay, nh ng chØ tíi vÜ ®é cña New York v Seattle trªn c¸c bê phÝa t©y v phÝa ®«ng. ThËt nghÞch lý, ng êi ta rÊt nghi ngê vÒ ranh giíi phÝa cùc cña khiªn b¨ng phÝa b¾c, mét sè ng êi cho r»ng phÇn r×a cña B¾c b¨ng d ¬ng kh«ng ®ãng b¨ng. Tuy nhiªn, nh÷ng l îng n íc khæng lå bÞ chuyÓn tõ ®¹i d ¬ng lªn ®Êt liÒn, t¹o nªn nh÷ng khiªn d y 3000 ®Õn 4000 m. Trong thêi gian ®ñ d i, ®iÒu ®ã cã thÓ ®ñ ®Ó l m lón vá lôc ®Þa xuèng h¬n 800 m. Khi b¨ng tan, bÒ mÆt ®Êt liÒn gi·n në trë l¹i tíi mùc ban ®Çu cña nã. (ThËm chÝ ng y nay c¸c lôc ®Þa vÉn ®ang ph¶i phôc håi tiÕp do qu¸ tr×nh lón b¨ng h ). Khiªn b¨ng Laurentide trªn B¾c Mü ë chõng mùc n o ®ã t ¬ng ® ¬ng víi mét d·y nói lín, ch¹y tõ nói Rocky ®Õn §¹i T©y D ¬ng. Mùc biÓn ®· kho¶ng 120 m thÊp h¬n hiÖn nay, do ®ã cÇu nèi ®Êt liÒn ®· tån t¹i gi÷a Siberia v Alaska. (T¹i mùc c©n b»ng, dÞch chuyÓn n íc tõ ®¹i d ¬ng cã thÓ l m cho ®¸y ®¹i d ¬ng n©ng cao lªn kho¶ng 35 m). Còng ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ b¨ng http://www.ebook.edu.vn 576
biÓn, ®Æc biÖt ë Nam B¨ng D ¬ng, n¬i v o mïa ®«ng b¨ng biÓn bao phñ diÖn tÝch gÊp hai lÇn so víi ng y nay. TÊt nhiªn, nh÷ng thay ®æi cña b¨ng biÓn Ýt ¶nh h ëng tíi mùc n íc biÓn, v× n íc kh«ng di chuyÓn gi÷a ®Êt liÒn v c¸c bån chøa ®¹i d ¬ng. Trªn ®Êt liÒn, c¸c biÕn ®æi nhiÖt ®é kh¸c nhau ®¸ng kÓ do sù kÒ cËn víi nh÷ng khiªn b¨ng v víi ®¹i d ¬ng. VÝ dô, t¹i phÇn phÝa t©y cña B¾c Mü, c¸c khèi khÝ ®¹i d ¬ng duy tr× nhiÖt ®é kho¶ng 4 ®Õn 5oC cña ng y nay. Khu vùc m ng y nay l Tennessee v Nam California th× t ¬ng ph¶n h¬n, n¬i ®©y nhiÖt ®é ®· tõng 15 ®Õn 20oC l¹nh h¬n so víi nhiÖt ®é hiÖn nay. Hai vÝ dô n y cã thÓ thÓ hiÖn cho nh÷ng th¸i cùc vÒ nh÷ng biÕn ®æi cña vïng vÜ ®é trung b×nh – mét lo¹t nh÷ng n¬i kh¸c ë vïng vÜ ®é trung b×nh n»m trong kho¶ng 5 ®Õn 8oC l¹nh h¬n. Nh÷ng thay ®æi nhiÖt ®é t¹i c¸c vïng nhiÖt ®íi nhá h¬n, cã lÏ l 4 ®Õn 5oC. § êng tuyÕt s¬n v¨n kho¶ng 1000 m thÊp h¬n, t ¬ng ® ¬ng víi gi¶m nhiÖt ®é 5 ®Õn 6oC ®èi víi nh÷ng ®é cao trªn 2000 m. PhÇn lín c¸c n¬i kh«ng chØ l¹nh h¬n, m chóng cßn cã vÎ kh« h¬n. §iÒu n y ®Æc biÖt ®óng ®èi víi c¸c vÜ ®é cao, n¬i tæng l îng m a th êng thÊp h¬n kho¶ng 50% so víi møc hiÖn nay. Mét sè vïng sa m¹c cña Nam Mü v ch©u Phi réng lín h¬n, v c¸c mùc n íc hå ë ch©u Phi nhiÖt ®íi v Trung Mü thÊp h¬n. Mét hoang m¹c l¹nh bao phñ phÇn lín bé phËn ch a bÞ phñ b¨ng cña T©y ¢u. MÆc dï kh« h¹n ®· l phæ biÕn, song mét sè khu vùc Èm h¬n cã thÓ thÊy trªn tÊt c¶ c¸c lôc ®Þa (ph¶n ¸nh qua nh÷ng biÕn thiªn mùc n íc hå v c¸c chØ sè kh¸c). Nh÷ng biÕn ®æi vÒ gi¸ng thñy ch¾c ch¾n chñ yÕu l do nh÷ng biÕn ®æi vÒ ho n l u quyÕt ®Þnh. Nh÷ng n¬i n o giã thÞnh h nh chuyÓn ®æi h íng thæi tõ c¸c vÜ ®é cao (nh ®èi víi phÇn phÝa ®«ng cña B¾c Mü), th× c¸c ®iÒu kiÖn kh« h¬n. Cã mét Ýt b»ng chøng nãi r»ng c¸c tèc ®é giã khi Êy m¹nh h¬n, ®óng nh dù ®o¸n víi gra®ien nhiÖt ®é xÝch ®¹o-cùc lín h¬n. Ph¶i nhÊn m¹nh r»ng kú b¨ng h n y kh«ng h¼n ®· ®ång nhÊt. Thùc tÕ, nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu ®ét ngét rÊt phæ biÕn trong suèt chu tr×nh n y, víi nhiÖt ®é cùc thay ®æi 5 ®Õn 8oC trong kho¶ng tõ mét sè thËp niªn ®Õn cì thÕ kû (h×nh 16.3d). V× nh÷ng thay ®æi nh thÕ kh«ng chØ x¶y ra trong kú b¨ng h , nªn ë mét môc sau chóng sÏ ® îc b n luËn chi tiÕt h¬n. Kû Holoxen Gièng nh nh÷ng kú chuyÓn tiÕp gi÷a b¨ng h v gian b¨ng, kú Êm lªn tiÕp sau kú cùc ®¹i b¨ng h cuèi cïng ®· rÊt ng¾n ngñi, Ýt ra l so víi nh÷ng kú l¹nh ®i. Sù Êm lªn ®· b¾t ®Çu kho¶ng 15000 n¨m tr íc (tr íc khi b¾t ®Çu thêi kú Holoxen), chÊm døt v o kho¶ng 2000 n¨m sau ®ã khi c¸c ®iÒu kiÖn l¹nh h¬n quay trë l¹i. Sù kiÖn l¹nh cùc ®oan nhÊt (gÇn nh b¨ng h ) trªn vïng B¾c §¹i T©y D ¬ng, nh ng còng cã thÓ t×m thÊy theo c¸c dÊu hiÖu di tÝch t¹i nh÷ng n¬i xa nh Nam Cùc. § îc gäi l Younger Dryas, nã kÐo d i 1200 n¨m. TiÕp theo sau Younger Dryas, b¾t ®Çu kho¶ng 11800 n¨m tr íc, mét thêi kú Êm lªn ®ét ngét ®· xuÊt hiÖn víi c¸c nhiÖt ®é ë Greenland t¨ng lªn v o kho¶ng 1oC/thËp kû, mang theo khÝ hËu gian b¨ng m chóng ta ®ang cã hiÖn nay. Thêi kú n y l¹i bÞ chÊm døt bëi mét ®ît l¹nh ®i ®ét ngét http://www.ebook.edu.vn 577
v ng¾n ngñi n÷a ë kho¶ng 8200 n¨m trø¬c. Ngo i nh÷ng thêi gian ®ã ra, thêi kú Holoxen sím Êm v thËm chÝ Êm h¬n hiÖn t¹i 1oC xÐt theo nhiÖt ®é trung b×nh to n cÇu. MÆc dï vïng b×nh nguyªn Great Plains cña B¾c Mü kh« h¬n, phÇn lín vïng giã mïa ch©u Phi v ch©u ¸ Èm ít h¬n. (ThÝ dô, hãa th¹ch cña nhiÒu lo i ®éng vËt ¨n cá t×m thÊy ë c¸c vïng hoang m¹c hiÖn ®¹i). TÝnh to¸n cho biÕt r»ng c¸c ho n l u giã mïa mïa hÌ ®· tõng m¹nh h¬n, cung cÊp Èm cho nh÷ng khu vùc ®Êt liÒn m c¸c lo¹i giã mïa ng y nay kh«ng ®¹t tíi ® îc. Mùc n íc biÓn cao h¬n so víi ng y nay mét v i mÐt, t ¬ng øng víi mét h nh tinh Êm h¬n. TiÕp sau thêi kú Êm Holoxen sím, c¸c nhiÖt ®é to n cÇu ®· gi¶m ®i phÇn n o, nh ng gi¶m nhiÖt ®é ®· bÞ ®iÒu biÕn bëi mét lo¹t nh÷ng sù kiÖn cã thêi gian kÐo d i v møc ®é thÓ hiÖn kh¸c nhau, tïy thuéc v o thêi gian v vÞ trÝ. VÝ dô, cã mét b»ng chøng r»ng thêi kú 900–1200 n¨m tr íc c«ng nguyªn cã mét ®ît Êm ë trªn B¾c §¹i T©y D ¬ng. § îc gäi l Thêi kú Êm Trung cæ, nã trïng khíp víi thêi gian ng êi Viking ®Þnh c ë Greenland. Nh÷ng nói b¨ng ë ch©u ¢u xuÊt hiÖn tr íc v sau ®ã, nh ng kh«ng trong thêi gian n y, v ®ã l b»ng chøng vÒ sù rót lui cña b¨ng h ë ®©u ®ã (bao gåm c¶ vïng d·y nói Rocky cña Cana®a). Nh ng còng cã nhiÒu th«ng tin vËt thÓ v lÞch sö chØ ra r»ng ®ã kh«ng ph¶i l mét sù kiÖn to n cÇu ®¸ng kÓ. Mét sù kiÖn kh¸c ®¸ng ghi nhí v Ýt nghi ngê h¬n, ® îc gäi l Thêi kú B¨ng nhá. KÐo d i tõ 1450 ®Õn 1850, ®ã l mét thêi kú l¹nh ®èi víi T©y ¢u. Trong nh÷ng n¨m ®ã, b¨ng h trªn nói gia t¨ng v× nhiÖt ®é gi¶m 0,5 ®Õn 1oC. Nh÷ng di tÝch lÞch sö chØ ra r»ng ®ît gi¶m nhiÖt ®é trung b×nh cã vÎ nhÑ n y ®· cã mét ¶nh h ëng ®¸ng kÓ tíi nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng trªn to n ch©u ¢u. C¸c mïa sinh tr ëng bÞ rót ng¾n ®· dÉn ®Õn nh÷ng suy gi¶m vÒ s¶n l îng n«ng nghiÖp, ®Æc biÖt ë B¾c ¢u. T ¬ng ph¶n víi Thêi kú Êm Trung cæ, Thêi kú B¨ng nhá ® îc thÓ hiÖn b»ng c¸c di tÝch nói trªn to n thÕ giíi. MÆc dï nã kh«ng thÓ n o l mét “kú b¨ng h ” thùc thô, song nã thÓ hiÖn sù thay ®æi nhiÖt ®é lín nhÊt trong c¸c thêi kú lÞch sö v ® îc xem l mét sù kiÖn to n cÇu. TÊt nhiªn, cã nh÷ng ®ît biÕn ®æi khÝ hËu kh¸c ë quy m« nhá h¬n, liªn quan tíi c¶ gi¸ng thñy lÉn nhiÖt ®é. VÝ dô, h·y xÐt h×nh 16.5, h×nh n y diÔn t¶ ®iÒu kiÖn Èm cña vïng bê Virginia v B¾c Carolina tõ n¨m 1200 tr íc C«ng nguyªn ®Õn nay. Næi lªn mét lo¹t nh÷ng ®ît dao ®éng so víi ®iÒu kiÖn trung b×nh, mét sè ®ît kÐo d i h ng thËp kû. §Æc biÖt lý thó ph¶i l u ý r»ng ba n¨m kh« h¹n nhÊt cña to n bé thêi kú 800 n¨m trïng khíp víi sù kiÖn biÕn mÊt quÇn x· Roanoke v o ®©u ®ã sau th¸ng 8 n¨m 1587. T ¬ng tù, ®ît kh« h¹n 1606–1612 ®· mang l¹i mét thêi kú 7 n¨m kh« nhÊt kû lôc, trïng khíp vÒ thêi gian diÔn ra víi sù h×nh th nh cña quÇn x· Jamestown v o n¨m 1607. §éc gi¶ Mü sÏ nhí l¹i r»ng quÇn x· Jamestown ®· bÞ tæn thÊt sinh m¹ng to lín (60% chÕt trong n¨m ®Çu) v gÇn nh bÞ tiªu biÕn, chñ yÕu v× lý do thiÕu dinh d ìng. Nh÷ng gi¶i thÝch chÝnh thèng vÒ c¸c th¶m häa n y ®Ò cËp tíi kÕ ho¹ch hãa yÕu, qu¶n lý kÐm, c¸c quan hÖ xÊu víi nh÷ng céng ®ång b¶n ®Þa v c¸c nh©n tè x· héi t ¬ng tù. Trong ®iÒu kiÖn kh« h¹n cùc ®oan, chóng ta cÇn nghÜ r»ng c¸c nh©n tè m«i tr êng Ýt ra còng quan träng nh vËy. http://www.ebook.edu.vn 578
H×nh 16.5. Chuçi thêi gian d i biÓu diÔn ®iÒu kiÖn Èm th¸ng 7 cña vïng Tidewater, Virgina v B¾c Carolina ThÕ kû cuèi cïng Trong thêi gian gi÷a thÕ kû cuèi cïng, mét m¹ng l íi ph¸t triÓn c¸c tr¹m khÝ t îng ®· ® îc x©y dùng trªn to n thÕ giíi. MÆc dï cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò vÒ tËp d÷ liÖu, nh thay ®æi vÞ trÝ c¸c thiÕt bÞ khÝ t îng, song vèn d÷ liÖu cung cÊp nh÷ng íc l îng ban ®Çu vÒ nh÷ng t×nh huèng nhiÖt ®é v l îng m a. Nh ® îc m« t¶ trong chuyªn môc “16-1: Tiªu ®iÓm M«i tr êng: C¸c ®ît nãng lÞch sö trong nh÷ng n¨m 1980-2000”, ®· tõng cã hai thêi kú nãng lªn chung trong thÕ kû xen gi÷a hai giai ®o¹n kÐo d i hai thËp niªn kh«ng cã xu thÕ râ r ng. Cã mét c©u hái rÊt quan träng vÒ c¸c nhiÖt ®é ®ang t¨ng lªn cña v i thËp kû cuèi. Nh chóng ta ®· thÊy, nh÷ng biÕn ®æi vÒ khÝ hËu to n cÇu diÔn ra trªn rÊt nhiÒu quy m« thêi gian, mçi biÕn ®æi cã biªn ®é dao ®éng riªng cña nã. Tõ ®ã chóng ta ph¶i hái: ph¶i ch¨ng sù t¨ng nhiÖt ®é hiÖn nay chØ l mét phÇn cña sù biÕn thiªn tù nhiªn cña khÝ hËu, hoÆc liÖu nã cã ph¶i l dÊu hiÖu b¾t ®Çu cña qu¸ tr×nh nãng lªn nh©n t¹o do ph¸t th¶i “c¸c chÊt khÝ nh kÝnh” v o khÝ quyÓn hay kh«ng. HiÖn t¹i, ch a thÓ kÕt luËn thÕ n y hay thÕ kia mét c¸ch ch¾c ch¾n. Song phÇn lín c¸c nh khoa häc khÝ t îng cho r»ng sù nãng lªn n y cã thÓ chñ yÕu l do hÖ qu¶ t¨ng c¸c khÝ nh kÝnh, cßn nh÷ng ng êi kh¸c th× ®· bÞ thuyÕt phôc ho n to n. C¸c dao ®éng quy m« thiªn niªn kû http://www.ebook.edu.vn 579
C¸c môc tr íc chñ yÕu ® a ra mét c¸i nh×n lÇn l ît, theo dâi khÝ hËu theo thêi gian. Mét c¸ch nh×n nhËn khÝ hËu kh¸c, ®ã l tËp trung v o nh÷ng quy m« biÕn thiªn thêi gian riªng biÖt, kh«ng tÝnh ®Õn tr¹ng th¸i cña hÖ thèng (Êm ng îc víi l¹nh, v.v..). Khi vÊn ®Ò n y ® îc gi¶i quyÕt, nh÷ng dao ®éng æn ®Þnh sÏ xuÊt hiÖn t¹i mäi kho¶ng thêi gian xem xÐt, ng îc thêi gian vÒ tr íc 500000 n¨m. C¸c dao ®éng ® îc gäi l quy m« thiªn nªn kû, bëi v× chóng xuÊt hiÖn t¹i c¸c kho¶ng thêi gian kho¶ng 6000, 2600, 1800 v 1450 n¨m. Trong thêi gian kú b¨ng h gÇn ®©y nhÊt, c¸c dao ®éng ho n to n t ¬ng tù víi nhau; mçi dao ®éng b¾t ®Çu b»ng mét thêi kú t¨ng nhanh nhiÖt ®é, cÇn mét v i thËp niªn ®Õn mét sè thÕ kû ®Ó ph¸t triÓn. C¸c nhiÖt ®é kh«ng khÝ trªn Greenland t¨ng lªn 5–8oC, cßn c¸c nhiÖt ®é n íc mÆt biÓn B¾c §¹i T©y D ¬ng t¨ng lªn 3oC. C¸c nhiÖt ®é duy tr× cao trong 1000 ®Õn 2000 n¨m, sau ®ã chóng h¹ xuèng nhanh tíi nh÷ng gi¸ trÞ thÊp ban ®Çu. Nh vËy, nh÷ng dao ®éng n y gièng h¬n víi c¸c sãng h×nh vu«ng, víi khÝ hËu chuyÓn ®æi gi÷a hai tr¹ng th¸i, h¬n l nh÷ng chu tr×nh trßn. Nh÷ng dao ®éng ®é d i t ¬ng tù ®· x¶y ra trong c¸c thêi kú b¨ng h kh¸c còng nh trong c¸c thêi kú gian b¨ng v chuyÓn tiÕp gi÷a b¨ng h v gian b¨ng. RÊt l¹, chóng lín nhÊt trong nh÷ng thêi kú chuyÓn tiÕp tõ gian b¨ng sang b¨ng h , nhiÖt ®é mÆt n íc biÓn biÕn thiªn víi biªn ®é 4 ®Õn 5oC. Trong nh÷ng thêi kú gian b¨ng, c¸c dao ®éng còng æn ®Þnh nh vËy, nh ng nhá h¬n rÊt nhiÒu, nhiÖt ®é mÆt n íc biÓn cña B¾c §¹i T©y D ¬ng Êm lªn v l¹nh ®i kho¶ng 0,5oC ®Õn 1oC. Chóng xuÊt hiÖn trong suèt thêi kú Holoxen v biÓu hiÖn gÇn ®©y nhÊt d íi d¹ng ®ît l¹nh ®i cña Thêi kú B¨ng nhá. Dao ®éng quy m« thiªn niªn kû rÊt quan träng, v× chóng l m cho hÖ thèng Tr¸i §Êt - khÝ quyÓn cã mét xu h íng nh¶y ng îc l¹i hoÆc tiÕn lªn gi÷a c¸c tr¹ng th¸i Êm v l¹nh, kh«ng phô thuéc v o khÝ hËu h¹n d i ®ang diÔn ra thÕ n o. V× vËy, cø nh thÓ hÖ thèng tù nã bÊt ngê s¾p xÕp l¹i v chuyÓn nhanh sang mét kiÓu kh¸c, chø kh«ng ph¶i l biÕn ®æi tÞnh tiÕn ®Òu ®Æn cã thÓ diÔn ra sau nh÷ng thay ®æi cña mét ®iÒu kiÖn biªn n o ®ã. Kh«ng ai biÕt ® îc t¹i sao l¹i nh thÕ, mÆc dï quan ®iÓm ® îc thõa nhËn réng cho r»ng ®ã l do c¸c qu¸ tr×nh néi t¹i cña hÖ thèng, rÊt cã thÓ liªn quan tíi nh÷ng qu¸ tr×nh ph¶n håi qua l¹i gi÷a khÝ quyÓn v ®¹i d ¬ng. Mét c¸ch nh×n kh¸c quy kÕt cho mét c¸i g× ®ã tõ bªn ngo i, nã bËt v t¾t hÖ thèng víi nh÷ng kho¶ng thêi gian nhiÒu hoÆc Ýt, víi c¸c hiÖu øng ® îc “khuÕch ®¹i” trong c¸c thêi kú chuyÓn tiÕp v b¨ng h . BÊt chÊp nguyªn nh©n l g× ®i n÷a, th× kÝch th íc v tèc ®é cña sù biÕn thiªn l mét vÊn ®Ò cÇn quan t©m. NÕu nh h nh tinh thùc sù cã h nh vi l ìng cùc, th× sù chuyÓn ®æi tõ tr¹ng th¸i Êm hiÖn t¹i sang tr¹ng th¸i kh¸c sÏ cã nh÷ng ¶nh h ëng tíi nhiÒu hÖ thèng x· héi. Tr íc khi kÕt thóc môc n y, chóng ta cÇn nhÊn m¹nh mét lÇn n÷a r»ng nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu kh«ng giíi h¹n ë c¸c gi¸ trÞ trung b×nh; cßn cã thÓ cã nh÷ng thay ®æi vÒ tÇn suÊt cña nh÷ng sù kiÖn hiÕm. VÝ dô, c¸c m« h×nh m¸y tÝnh m¸ch b¶o r»ng nhiÒu vïng cã thÓ tr¶i qua mét giai ®o¹n t¨ng tÇn suÊt xuÊt hiÖn m a lín v kh« h¹n nÆng kÕt hîp víi t¨ng nhiÖt ®é. Mét nghiªn cøu míi ®©y ®· cho thÊy r»ng mét sù t¨ng nh thÕ ®· x¶y ra trªn B¾c Mü trong thÕ kû tr íc. Tû phÇn gi¸ng thñy http://www.ebook.edu.vn 580
n¨m do nh÷ng sù kiÖn m a lín ®· t¨ng lªn mét c¸ch ®¸ng kÓ trªn hÇu kh¾p n íc Mü cïng víi t¨ng nhiÖt ®é. Nh÷ng sù kiÖn cùc ®oan hiÖn nay chiÕm kho¶ng 12% l îng gi¸ng thñy n¨m, trong khi v o n¨m 1910 chóng chiÕm kho¶ng 9%. Nh÷ng nh©n tè tham gia v o biÕn ®æi khÝ hËu Nh chóng ta ®· thÊy, khÝ hËu Tr¸i §Êt ®· tr¶i qua nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ víi c êng ®é v quy m« thêi gian kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh tån t¹i cña nã. DÜ nhiªn, c©u hái lín ®Æt ra l t¹i sao? Mét sè nguyªn nh©n kh¶ dÜ dÔ d ng nªu ra ë ®©y. §ã l nh÷ng biÕn thiªn vÒ c êng ®é bøc x¹ cña MÆt Trêi, nh÷ng thay ®æi trong quü ®¹o cña Tr¸i §Êt, nh÷ng thay ®æi cña bÒ mÆt ®Êt v nh÷ng kh¸c biÖt th nh phÇn c¸c chÊt khÝ v son khÝ cña khÝ quyÓn. Mçi nguyªn nh©n t¸c ®éng víi quy m« thêi gian kh¸c nhau, nh chóng ta sÏ thÊy sau ®©y. Trong khi xem xÐt danh s¸ch c¸c nh©n tè ¶nh h ëng tíi biÕn ®æi khÝ hËu, ®iÒu quan träng l ph¶i hiÓu r»ng, nhiÒu nh©n tè trong sè ®ã kh«ng thÓ vËn h nh mét c¸ch ®éc lËp. Cã nghÜa l , thø nhÊt, chóng ho¹t ®éng ®ång thêi. V× vËy, trong khi mét t¸c nh©n cã thÓ l ®ang dÉn tíi nãng lªn, t¸c nh©n kh¸c cã thÓ t¸c ®éng ng îc l¹i hoÆc gãp phÇn l m gia t¨ng sù nãng lªn ®ã. Thø hai, c¸c t¸c nh©n l m thay ®æi cã thÓ t ¬ng t¸c víi nhau, nªn c¸c hiÖu øng kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn céng dån. VÝ dô, t¸c ®éng cña son khÝ trong ®èi l u quyÓn do con ng êi sinh ra cã thÓ kh¸c nhau tïy thuéc v o chç chóng cã céng thªm víi mét luång son khÝ nói löa ë b×nh l u quyÓn hay kh«ng. C¸c vÊn ®Ò nh÷ng t¸c nh©n ®ång thêi v t ¬ng t¸c sÏ trë nªn ®Æc biÖt râ trong khi b n luËn vÒ nh÷ng thay ®æi c¸c ®Æc tr ng quü ®¹o Tr¸i §Êt. Trong to n thÕ kû 20, c¸c nhiÖt ®é bÒ mÆt to n cÇu ®· t¨ng víi tèc ®é 0,6oC/thÕ kû, nh ng trong quý t cña thÕ kû tèc ®é t¨ng lín h¬n nhiÒu, kho¶ng 16-1 Tiªu ®iÓm m«i tr êng: C¸c ®ît 2,0oC/thÕ kû. nãng lÞch sö trong nh÷ng n¨m 1980-2000 ThËp kû cuèi cïng cña thÕ kû 20 v 3 n¨m ®Çu cña thÕ kû 21 ®· Êm lªn ®¸ng Ch¾c ch¾n r»ng nhiÖt ®é to n cÇu ®· kÓ. Tõng n¨m trong 13 n¨m gi÷a 1990 v t¨ng lªn trong thÕ kû 20 nh h×nh 1 biÓu 2002 n»m trong sè 18 n¨m nãng nhÊt kÓ diÔn. C¸c gi¸ trÞ trªn trôc tung chØ hiÖu tõ khi cã sè liÖu ghi nhËn, v tÊt c¶ 9 gi÷a nhiÖt ®é mét n¨m cô thÓ v “trung trong sè 10 n¨m nãng nhÊt kû lôc ®· x¶y b×nh khÝ hËu” cña giai ®o¹n 1880-2001. ra trong kho¶ng thêi gian n y. C¸c n¨m Mçi n¨m tõ n¨m 1880 ®Õn gi÷a nh÷ng 1998, 2002 v 2001 l ba n¨m nãng nhÊt n¨m 1920 cã c¸c nhiÖt ®é d íi-chuÈn, kû lôc. Sù nãng lªn chung cña thêi kú n y nh ng nhiÖt ®é b¾t ®Çu t¨ng lªn tõ ®· cã thÓ thËm chÝ cßn m¹nh h¬n nÕu kho¶ng n¨m 1990. TiÕp theo, trong c¸c kh«ng x¶y ra vô phun nói löa Pinatubo ë n¨m cuèi thËp niªn 1930, ®a sè c¸c n¨m Philipine n¨m 1991. C¸c son khÝ trong cã nhiÖt ®é trªn-chuÈn, víi sù nãng lªn râ b×nh l u quyÓn tõ vô nói löa ®· l m gi¶m rÖt xuÊt hiÖn tõ cuèi nh÷ng n¨m 1970. http://www.ebook.edu.vn 581
H×nh 1. C¸c nhiÖt ®é kh«ng khÝ trung b×nh to n cÇu tõ 1890 ®Õn 2002 cña to n bé bÒ mÆt Tr¸i §Êt (a), trªn ®¹i d ¬ng (b) v trªn lôc ®Þa (c) l îng bøc x¹ MÆt Trêi ®¹t tíi bÒ mÆt B¾c so víi d÷ liÖu nhiÖt ®é t¸ch riªng ®· m¸ch b¸n cÇu trong c¸c n¨m 1992 v 1993, t¹o b¶o. Mét sè nghiªn cøu c«ng bè míi ®©y th nh hai n¨m l¹nh nhÊt cña thËp kû ®· xem xÐt c¸c xu thÕ cña c¶ nhiÖt ®é v (mÆc dï vÉn Êm h¬n so víi trung b×nh d i nhiÖt ®é biÓu kiÕn (dùa trªn kÕt hîp gi÷a h¹n). V mÆc dï chóng ta kh«ng cã nhiÖt ®é v ®é Èm nh ®· m« t¶ ë ch ¬ng nh÷ng ghi chÐp tin cËy ®èi víi c¸c n¨m 3) t¹i Mü trong c¸c n¨m 1949-1995. tr íc 1880, mét ph©n tÝch sö dông c¸c kü Nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn r»ng, ph¹m vi thuËt ®· ® îc m« t¶ võa råi cho biÕt r»ng ¶nh h ëng cña c¸c nhiÖt ®é biÓu kiÕn cùc 5 n¨m cña thËp kû 90 cã lÏ l nh÷ng n¨m ®oan ®· t¨ng lªn mét c¸ch kÞch tÝnh h¬n nãng nhÊt ®èi víi B¾c Mü trong 6 thÕ kû so víi ph¹m vi ¶nh h ëng cña c¸c nhiÖt gÇn ®©y! RÊt thó vÞ, mÆc dï nhiÖt ®é ®Êt ®é cùc ®oan ®øng t¸ch riªng. §Ó l m cho liÒn v ®¹i d ¬ng ®Òu t¨ng m¹nh v o vÊn ®Ò tåi tÖ h¬n, l îng t¨ng nhiÖt ®é nh÷ng n¨m 90, chóng kh«ng ho n to n biÓu kiÕn ban ®ªm lín h¬n l îng t¨ng ®ång bé víi nhau. nhiÖt ®é biÓu kiÕn ban ng y, cã nghÜa l c¸c nhiÖt ®é biÓu kiÕn cao, thay v× gi¶m Søc kháe con ng êi bÞ ®e däa do t¨ng xuèng v o lóc ho ng h«n, l¹i duy tr× v o nhiÖt ®é cã thÓ trë nªn nghiªm träng h¬n http://www.ebook.edu.vn 582
c¸o ®¸nh gi¸ thø ba cña m×nh, ®· tæng ban ®ªm. §iÒu n y quan träng, v× c¸c quan nh÷ng hiÓu biÕt hiÖn nay vÒ nãng chuyªn gia cho r»ng nguy c¬ lín nhÊt ®èi lªn to n cÇu. Nhãm nh khoa häc uy tÝn víi søc kháe kh«ng ph¶i tõ nh÷ng nhiÖt n y d íi sù ®ì ®Çu cña Tæ chøc KhÝ ®é ban ng y rÊt cao, m tõ sù kÐo d i cña t îng ThÕ giíi v Ch ¬ng tr×nh M«i c¸c nhiÖt ®é biÓu kiÕn cao trong mét sè tr êng cña Liªn hîp quèc ®· kh¼ng ®Þnh ng y kh«ng cã nh÷ng ®ªm l¹nh xen gi÷a. r»ng “nãng lªn trong 100 n¨m qua rÊt cã KÕt qu¶ nghiªn cøu thËm chÝ cßn ®¸ng thÓ l kh«ng chØ do sù biÕn thiªn néi chó ý h¬n khi ng êi ta tÝnh tíi chuyÖn t¹i...”. Hä cßn cho biÕt thªm r»ng, “phÇn r»ng d÷ liÖu tõ nh÷ng n¨m nãng kû lôc lín sù nãng lªn ®· thÊy trong 50 n¨m qua 1997 ®Õn 1999 ®· kh«ng ® îc gép v o. cã lÏ l do t¨ng nång ®é c¸c chÊt khÝ nh C©u hái lín liªn quan ®Õn nãng lªn, kÝnh”. Th¸ng 6 n¨m 2002, C¬ quan B¶o ®ã l , nãng lªn do hËu qu¶ c¸c ho¹t ®éng vÖ M«i tr êng cña Mü ®· kÕt luËn thªm con ng êi hay ®ã l sù biÕn thiªn tù r»ng nãng lªn trong c¸c thËp kû cuèi “chñ nhiªn. Trong khi ch a biÕt ch¾c c©u tr¶ yÕu l do c¸c ho¹t ®éng cña con ng êi...”. lêi, mçi n¨m nãng míi l¹i cñng cè thªm B¸o c¸o ®· bæ sung thªm r»ng thËm chÝ cho c¸c dù b¸o cña c¸c m« h×nh ho n l u nÕu nh ph¸t th¶i nh kÝnh sÏ gi¶m ®i chung cña mét khÝ quyÓn Êm thÝch øng trong nh÷ng n¨m tíi, th× ¶nh h ëng cña víi nång ®é c¸c chÊt khÝ nh kÝnh gia sù t¨ng trong khÝ quyÓn ë mÊy thËp kû t¨ng. N¨m 2001, C¬ quan Liªn chÝnh phñ võa qua vÉn kh«ng sím ®¶o ng îc ® îc. vÒ BiÕn ®æi KhÝ hËu (IPCC) c«ng bè b¸o BiÕn thiªn cña n¨ng l îng MÆt Trêi Nh chóng ta ®· rót ra tr íc ®©y, khÝ hËu Tr¸i §Êt rÊt nh¹y c¶m víi ®Çu ra cña MÆt Trêi. NÕu xem l îng n¨ng l îng do MÆt Trêi ph¸t ra kh«ng thùc sù l kh«ng ®æi, c¬ chÕ n y cña biÕn ®æi khÝ hËu cã tÝnh lý thuyÕt quan träng. VÝ dô, c¸c biÕn thiªn n o ®ã vÒ n¨ng l îng MÆt Trêi, cì 0,1 ®Õn 0,2 % cã lÏ l do sù xuÊt hiÖn c¸c vÕt ®en MÆt Trêi. Nh ®· ®Ò cËp ë ch ¬ng 2, c¸c vÕt ®en MÆt Trêi l nh÷ng vïng t ¬ng ®èi l¹nh cña quyÓn s¸ng, cã kÝch th íc cì ® êng kÝnh Tr¸i §Êt. Sè vÕt ®en MÆt Trêi t¨ng hoÆc gi¶m theo mét v i quy m« thêi gian, bao gåm chu tr×nh râ nhÊt 10,7 n¨m. (Th«ng th êng, chóng ta gäi ®ã l chu tr×nh 11 n¨m). C¸c quan tr¾c vÖ tinh cho thÊy r»ng nÕu quan s¸t trong mét sè tuÇn, bøc x¹ MÆt Trêi gi¶m khi sè vÕt ®en MÆt Trêi t¨ng. §iÒu n y phï hîp víi c¸c vÕt ®en MÆt Trêi l¹nh – khi phÇn nhiÒu MÆt Trêi ® îc bao phñ bëi nh÷ng vïng l¹nh, bøc x¹ MÆt Trêi ph¸t ra Ýt. Nh ng ë c¸c quy m« thêi gian d i h¬n, nh cì mét chu tr×nh 11 n¨m ®Çy ®ñ, th× sè vÕt ®en t¨ng l¹i t ¬ng quan víi bøc x¹ lín h¬n. Râ r ng, t¹i c¸c quy m« thêi gian d i n y, ph¶i cã nh÷ng thay ®æi ë MÆt Trêi ®Î bï l¹i diÖn tÝch t¨ng lªn cña c¸c vÕt ®en. (Gi¶i thÝch tháa ®¸ng nhÊt l t¨ng c¸c vïng s¸ng xung quanh). Sù kÕt nèi gi÷a ho¹t ®éng vÕt ®en v n¨ng l îng MÆt Trêi ®· dÉn tíi mét kÕt luËn quan träng r»ng hiÖn t îng n y cã thÓ l nguyªn nh©n cña mét sè biÕn ®æi khÝ hËu ®· diÔn ra trªn Tr¸i §Êt. VÝ dô, nh÷ng ®ît kh« h¹n t¹i b×nh nguyªn Great Plains cña n íc Mü thÓ hiÖn mét xu thÕ lÆp l¹i sau mét kho¶ng thêi gian gÇn t ¬ng øng víi mét chu tr×nh kÐp vÕt ®en MÆt Trêi, cßn nghiªn cøu tr íc ®©y ®· chØ ra nh÷ng chu tr×nh tuÇn ho n t ¬ng tù vÒ l u l îng s«ng Nile. Ngo i ra, c¸c nhiÖt ®é kh«ng khÝ trªn phÇn ®«ng cña B¾c Mü t¨ng v gi¶m kho¶ng 0,2 oC mét c¸ch ®ång http://www.ebook.edu.vn 583
bé râ nÐt víi chu tr×nh 11 n¨m. Mét sè b»ng chøng ñng hé cho sù liªn quan gi÷a khÝ hËu v ho¹t ®éng MÆt Trêi cßn thÓ hiÖn qua mét thùc tÕ l giai ®o¹n cùc tiÓu ho¹t ®éng vÕt ®en MÆt Trêi gi÷a c¸c n¨m tõ 1645 ®Õn 1715 (Maunder Minimum), trïng khíp víi mét trong nh÷ng thêi kú l¹nh nhÊt cña Thêi kú B¨ng nhá (xem chuyªn môc 2-3: Nh÷ng nguyªn lý vËt lý: MÆt Trêi). Tuy nhiªn, ®· tõng cã nh÷ng giai ®o¹n trong ®ã c¸c biÕn thiªn vÒ ho¹t ®éng vÕt ®en kh«ng trïng khíp víi c¸c ®ît biÕn ®æi khÝ hËu, v c¸c gi¶i thÝch kh¸c ®· ® a ra nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu 22 n¨m biÓu kiÕn. Mét b»ng ®¸ng ngê ®èi víi mèi liªn hÖ MÆt Trêi - khÝ hËu ®· trë nªn m¹nh h¬n v o cuèi nh÷ng n¨m 1980, khi mét v i nh khoa häc nhËn thÊy r»ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®iÒu kiÖn cña ®èi l u quyÓn v ho¹t ®éng vÕt ®en MÆt Trêi m¹nh h¬n khi tÝnh tíi h íng giã trong ®èi l u quyÓn trªn c¸c vïng nhiÖt ®íi. C¸c tr êng giã n y cã xu thÕ ®æi h íng ng îc l¹i víi c¸c chu tr×nh xÊp xØ hai n¨m theo mét kiÓu m ng êi ta gäi l dao ®éng tùa hai n¨m (quasi-biennial oscilation – QBO). Ch¼ng h¹n, khi QBO ë trong kiÓu tõ t©y sang ®«ng, th× sÏ cã mét quan hÖ gi÷a sè vÕt ®en MÆt Trêi v ®iÒu kiÖn mïa ®«ng trªn phÇn phÝa b¾c cña Cana®a. ¸p suÊt bÒ mÆt t¨ng lªn v gi¶m ®i theo sè vÕt ®en MÆt Trêi v ® êng ®i trung b×nh cña d«ng dÞch chuyÓn lªn phÝa b¾c hoÆc xuèng phÝa nam. Tuy nhiªn, khi QBO ë trong pha ®«ng sang t©y cña nã, th× kh«ng thÊy râ mèi quan hÖ nh vËy. MÆc dï nh÷ng mèi liªn hÖ nh vËy rÊt hÊp dÉn v rÊt m¹nh vÒ thèng kª, song ch a cã mét c¬ chÕ nh©n qu¶ n o gi¶i thÝch ® îc chóng. Trªn mét quy m« thêi gian ho n to n kh¸c, ng êi ta biÕt r»ng suÊt bøc x¹ tõ MÆt Trêi ®· t¨ng lªn kho¶ng 1/3 kÓ tõ khi h×nh th nh hÖ thèng MÆt Trêi. §iÒu n y g©y nªn mét nghÞch lý thó vÞ, bëi v×, nh ta ®· thÊy tr íc ®©y trong ch ¬ng n y, Tr¸i §Êt ® îc biÕt l ®· tõng nãng h¬n so víi ng y nay trong suèt phÇn lín lÞch sö cña nã. Mèi liªn quan kh¸c th êng n y gi÷a mét MÆt Trêi Ýt ph¸t x¹ v mét Tr¸i §Êt nãng h¬n ® îc gäi l “nghÞch lý MÆt Trêi yÕu ít giai ®o¹n sím”. Cã hai c¸ch gi¶i thÝch rÊt kh¸c nhau vÒ nghÞch lý n y ®ang rÊt thÞnh h nh. Mét nh¾c tíi hiÖu øng nh kÝnh cña khèi khÝ CO2, khÝ quyÓn tr íc ®©y cã ¸p suÊt riªng phÇn CO2 tíi 10 lÇn lín h¬n ¸p suÊt bÒ mÆt tæng céng ng y nay. C¸c ph©n tö h÷u c¬ rÊt khã cã thÓ sinh ra trong mét khÝ quyÓn nh vËy; nh vËy, ý t ëng n y l m cho sù xuÊt hiÖn sù sèng khã m hiÓu ® îc. H¬n n÷a, cã b»ng chøng ®Þa chÊt nãi r»ng c¸c møc CO2 nh thÕ kh«ng bao giê ®¹t ® îc. Do ®ã, mét quan ®iÓm kh¸c còng kh«ng kÐm phÇn phæ biÕn, ng êi ta nh¾c tíi c¸c møc am«niac cao ®· t¹o nªn mét nh kÝnh tr íc ®©y. V× ngê r»ng am«niac bÞ bøc x¹ cùc tÝm ph¸ hñy, quan ®iÓm n y ®· bÞ coi l mét gi¶i thÝch ®¸ng nghi. Tuy nhiªn, v o n¨m 1997, ng êi ta ®· chøng minh r»ng khiªn che ch¾n trªn cao bëi c¸c chÊt khÝ kh¸c cã thÓ ®· cho phÐp am«niac tÝch lòy t¹i c¸c mùc thÊp. BÊt chÊp gi¶ thuyÕt n o (hay c¶ hai) l ®óng, ®iÒu thó vÞ l mèi liªn hÖ MÆt Trêi - khÝ hËu vËn h nh tõ th¸i cùc ngê vùc liÖu (c¸c vÕt ®en) cã mét hiÖu øng n o ®ã hay kh«ng ®Õn ph©n v©n v× sao hiÖu øng tr íc ®©y l¹i yÕu nh vËy (MÆt Trêi yÕu giai ®o¹n sím). Nh÷ng thay ®æi cña quü ®¹o Tr¸i §Êt Trong ch ¬ng 2 chóng ta ®· thÊy r»ng c¸c mïa xuÊt hiÖn chñ yÕu do ®é nghiªng trôc xoay cña Tr¸i §Êt so víi MÆt Trêi. NÕu ta t ëng t îng mét mÆt ph¼ng http://www.ebook.edu.vn 584
trªn ®ã Tr¸i §Êt quay xung quanh MÆt Trêi, ta cã thÓ thÊy r»ng trôc xoay ®Þnh h íng lÖch 23,5o so víi ® êng vu«ng gãc tíi mÆt ph¼ng (tøc l , nã cã mét ®é nghiªng 23,5o). H íng cña trôc xoay kh«ng ®æi trong suèt n¨m, cho nªn dï Tr¸i §Êt n»m ë ®©u so víi MÆt Trêi, th× trôc cña nã vÉn h íng tíi sao B¾c §Èu. Trong 6 th¸ng tiÕp sau ®iÓm Xu©n ph©n, B¾c b¸n cÇu nghiªng vÒ phÝa MÆt Trêi, trong thêi gian cßn l¹i cña n¨m, Nam b¸n cÇu cã kho¶ng lé lín h¬n tíi MÆt Trêi. §©y l nh©n tè chÝnh g©y nªn c¸c mïa. Râ r ng, nÕu nh trôc xoay nghiªng h¬n 23,5o, hiÖu øng n y sÏ m¹nh h¬n v dÉn ®Õn mét tÝnh mïa lín h¬n. T ¬ng tù, hiÖu øng sÏ biÕn mÊt nÕu nh trôc ho n to n vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng quü ®¹o. Chóng ta cßn thÊy r»ng, quü ®¹o Tr¸i §Êt l ® êng ellip, kh«ng ph i l ® êng trßn, nªn v o kho¶ng ng y 4/1 Tr¸i §Êt kho¶ng 3% gÇn víi MÆt Trêi h¬n so víi v o ng y 4/7 (h×nh 2.10). Sù thay ®æi n y vÒ kho¶ng c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt Trêi l m cho to n bé h nh tinh nhËn ® îc bøc x¹ MÆt Trêi t¹i ®Ønh khÝ quyÓn v o ®Çu th¸ng 1 (cËn ®iÓm) kho¶ng 7% nhiÒu h¬n so víi v o ®Çu th¸ng 7 (viÔn ®iÓm). DÔ thÊy r»ng, ®é lÖch t©m lín h¬n sÏ g©y nªn nh÷ng kh¸c biÖt lín h¬n vÒ bøc x¹ tíi t¹i ®Ønh cña khÝ quyÓn trong mét n¨m. Chõng n o chóng ta quan t©m tíi B¾c b¸n cÇu, kho¶ng c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt Trêi l lín nhÊt trong thêi gian mïa hÌ v nhá nhÊt trong thêi gian mïa ®«ng, l m cho c¸c mïa ®«ng Êm h¬n v c¸c mïa hÌ m¸t h¬n so víi ë Nam b¸n cÇu. Nh vËy, kh«ng chØ ®é lÖch t©m quan träng ®èi víi tÝnh mïa, m c¸c thêi gian x¶y ra kho¶ng c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt Trêi cùc tiÓu v cùc ®¹i so víi kú xu©n ph©n v kú thu ph©n còng quan träng (nh sÏ ® îc gi¶i thÝch ngay sau ®©y). Tãm l¹i, cã ba nh©n tè thiªn v¨n ¶nh h ëng tíi thêi gian v c êng ®é cña c¸c mïa: ®é lÖch t©m cña quü ®¹o, ®é nghiªng cña trôc Tr¸i §Êt so víi ® êng vu«ng gãc cña mÆt ph¼ng quü ®¹o v thêi gian diÔn ra cña viÔn ®iÓm v cËn ®iÓm so víi c¸c kú nhËt ph©n. Nh ta thÊy trong thùc tÕ, tÊt c¶ ba nh©n tè n y thay ®æi chËm theo thêi gian víi nhiÒu quy m« thêi gian kh¸c nhau. §é lÖch t©m. §é lÖch t©m cña quü ®¹o Tr¸i §Êt biÕn thiªn mét c¸ch tuÇn ho n theo mét sè quy m« thêi gian, víi mét chu tr×nh kho¶ng 100000 n¨m ®Æc biÖt râ rÖt. MÆc dï kho¶ng c¸ch Tr¸i §Êt - MÆt Trêi t¹i viÔn ®iÓm hiÖn nay v o kho¶ng 3% lín xa h¬n so víi kho¶ng c¸ch t¹i cËn ®iÓm, kho¶ng c¸ch t ¬ng ®èi biÕn thiªn kho¶ng 1 ®Õn 11% trong kho¶ng 600000 n¨m gÇn ®©y. Trong kho¶ng 15000 n¨m gÇn ®©y ®· cã mét sù gi¶m ®é lÖch t©m mét c¸ch æn ®Þnh v sÏ tiÕp diÔn kho¶ng 35000 n¨m n÷a. §é nghiªng trôc. Gãc xiªn cña trôc Tr¸i §Êt, ®é nghiªng trôc, còng biÕn thiªn tuÇn ho n, nh ng víi mét chu kú ¸p ®¶o b»ng kho¶ng 41000 n¨m, trong thêi gian ®ã nã thay ®æi gi÷a 22,1o v 24,5o so víi ® êng vu«ng gãc. MÆc dï biªn ®é cña ®é nghiªng cã thÓ tá ra nhá, song nã cã thÓ t¹o ra nh÷ng kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ l îng bøc x¹ trong mïa hÌ v mïa ®«ng. Cô thÓ, c¸c vïng vÜ ®é cao cã thÓ tr¶i nghiÖm nh÷ng biÕn thiªn vÒ bøc x¹ tíi t¹i ®Ønh khÝ quyÓn kho¶ng 15 % do biÕn thiªn vÒ ®é nghiªng. §Ønh ®iÓm gÇn ®©y nhÊt cña ®é lÖch x¶y ra kho¶ng 10000 n¨m tr íc. Nh vËy, chóng ta ®ang ë trong kho¶ng gi÷a cña nöa chu tr×nh tõ ®é nghiªng cùc ®¹i http://www.ebook.edu.vn 585
sang ®é nghiªng cùc tiÓu. TuÕ sai. MÆc dï kú h¹ chÝ ®èi víi B¾c b¸n cÇu hiÖn nay ®ang x¶y ra v o thêi gian gÇn víi viÔn ®iÓm, nã thay ®æi theo thêi gian do trôc l¾c l theo mét chu kú kho¶ng 27000 n¨m. Nãi kh¸c ®i, trôc xoay håi chuyÓn sao cho trong kho¶ng 13500 n¨m nã sÏ h íng ®Õn mét ng«i sao kh¸c, sao Chøc Nò (Vega), thay v× sao B¾c §Èu (h×nh 16.6). Sù thay ®æi n y vÒ ®Þnh h íng cña trôc Tr¸i §Êt ® îc gäi l tuÕ sai (tiÕn ®éng), nã trùc tiÕp l m thay ®æi thêi gian x¶y ra v c êng ®é cña c¸c mïa. KÕt hîp víi nh÷ng thay ®æi vÒ ®Þnh h íng cña quü ®¹o Ho ng ®¹o, nã g©y nªn mét chu tr×nh bøc x¹ 23000 n¨m. NÕu nh ®Þnh h íng cña trôc h íng vÒ sao Chøc N÷ nh ®ang diÔn ra ng y nay cïng víi thêi gian hiÖn nay cña viÔn ®iÓm v cËn ®iÓm, th× kú ®«ng chÝ ®èi víi B¾c b¸n cÇu sÏ gÇn trïng khíp víi ng y viÔn ®iÓm. Sù t¨ng kÕt qu¶ vÒ tÝnh mïa sÏ g©y nªn c¸c mïa hÌ nãng h¬n v c¸c mïa ®«ng l¹nh h¬n ë B¾c b¸n cÇu. §ång thêi, Nam b¸n cÇu sÏ cã tÝnh mïa yÕu h¬n do kú h¹ chÝ cña nã sÏ x¶y ra gÇn víi ng y viÔn ®iÓm. H×nh 16.6. TuÕ sai Còng cÇn l u ý r»ng, tÇm quan träng cña tuÕ sai tíi ¶nh h ëng bøc x¹ nhËn ® îc cßn phô thuéc v o ®é lín cña ®é lÖch t©m cña quü ®¹o. Nh÷ng gi¸ trÞ nhá cña ®é lÖch t©m (c¸c quü ®¹o gÇn trßn) l m gi¶m møc ®é quan träng cña tuÕ sai; ®é lÖch t©m lín h¬n sÏ khuÕch ®¹i nã. Víi xu thÕ hiÖn h nh h íng vÒ phÝa c¸c ®é lÖch t©m gi¶m, chóng ta cã thÓ kú väng hiÖu øng n y sÏ t ¬ng ®èi nhá trong thêi gian 50000 n¨m tíi hoÆc ®¹i lo¹i nh thÕ. Ba chu tr×nh n y kÕt hîp l¹i ® îc gäi l c¸c chu tr×nh Milankovitch, ®Ó t«n vinh nh thiªn v¨n häc ®Çu thÕ kû 20, ng êi ®· gi¶i thÝch vÒ ¶nh h ëng tiÒm n¨ng cña nh÷ng chu tr×nh n y tíi khÝ hËu Tr¸i §Êt. HÇu hÕt c¸c nh khoa häc tin r»ng c¸c chu tr×nh Milankovitch ®· cã mét vai trß quan träng trong kÐo d i v rót ng¾n cña c¸c thêi kú b¨ng h trong §Ö tø do c¸i c¸ch chóng kÕt hîp cïng nhau t¸c ®éng tíi tÝnh mïa. Nh÷ng kû nguyªn b¨ng h lín, nh c¸c kû nguyªn hiÖn t¹i ®ang chiÕm lÜnh phÇn lín Greenland v Nam Cùc, rÊt cã thÓ l kÐo d i ra khi tÝnh mïa yÕu. Víi tÝnh mïa yÕu, c¸c nhiÖt ®é mïa ®«ng Êm h¬n t¹o thuËn lîi cho tuyÕt r¬i http://www.ebook.edu.vn 586
nhiÒu h¬n trªn phÇn lín c¸c khiªn b¨ng l îng h¬i n íc cã nhiÒu h¬n. C¸c mïa hÌ m¸t mÎ h¬n còng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn b¨ng h do tèc ®é tan b¨ng ë c¸c vïng r×a cña khiªn b¨ng thÊp h¬n. B»ng chøng quan s¸t quan träng vÒ vai trß cña c¸c chu tr×nh Milankovitch ® îc thÊy trong hå s¬ khÝ hËu cña Pleistoxen. NÕu sö dông bøc x¹ ë c¸c vÜ ®é trung b×nh B¾c b¸n cÇu nh mét ®¹i l îng thay thÕ cho t¸c ®éng quü ®¹o, ta thÊy cã mét sù trïng khíp kh¸ tèt gi÷a c¸c thêi gian b¨ng tiÕn v b¨ng tho¸i. Ngo i ra, khi ®é biÕn ®éng trong hå s¬ khÝ hËu gi¶m sót tu©n theo mét sè quy m« thêi gian kh¸c nhau, th× ba thêi kú Milankovitch chÝnh hîp nhÊt l¹i víi nhau ®Ó duy tr× phÇn lín sù biÕn ®æi khÝ hËu. V× nh÷ng nguyªn nh©n n y v c¸c nguyªn nh©n kh¸c, sù biÕn ®æi cña c¸c tham sè quü ®¹o ® îc thõa nhËn réng r·i nh l c¬ chÕ ®iÒu khiÓn c¸c chu tr×nh b¨ng h /gian b¨ng. ë møc ®é n o ®ã, c¸c giai ®o¹n b¨ng h tiÕn v b¨ng h tho¸i chÞu ¶nh h ëng bëi c¸c chu tr×nh Milankovitch, v viÔn c¶nh ®èi víi chóng ta l quay l¹i mét giai ®o¹n b¨ng h tiÕn kh¸c trong mét v i thiªn niªn kû s¾p tíi. Nh ng häc thuyÕt cña Milankovitch kh«ng ph¶i kh«ng cã vÊn ®Ò, vÊn ®Ò chÝnh cña nã l g× ®ã liªn quan ®Õn chu tr×nh ®é lÖch t©m. Chu tr×nh 100000 n¨m cã t¸c ®éng yÕu nhÊt tíi l îng bøc x¹ ®¹t tíi h nh tinh, nh ng xuÊt hiÖn nh mét chu tr×nh m¹nh nhÊt trong hå s¬ khÝ hËu. NÕu nh ®©y l nguyªn nh©n thùc sù, th× c¸c qu¸ tr×nh cßn ph¶i ® îc ® îc gi¶i thÝch ®Çy ®ñ ph¶i l m khuÕch ®¹i chu tr×nh bøc x¹ nhá t ¬ng ®èi. Mét vÊn ®Ò cã liªn quan liªn quan tíi nh÷ng gia t¨ng biªn ®é ®· thÊy trong chu tr×nh khÝ hËu 100000 n¨m. NÕu nh c¸c chu tr×nh ®é lÖch t©m l nguyªn nh©n, th× t¹i sao chóng ®ét ngét trë nªn quan träng h¬n ë kho¶ng 800000 n¨m tr íc? Cuèi cïng, cã mét c©u hái vÒ tuÕ sai, nã lÖch pha gi÷a B¾c b¸n cÇu v Nam b¸n cÇu. C¸c hiÖu øng tuÕ sai n o ®· g©y nªn nh÷ng ®iÒu kiÖn l¹nh ®i ë mét b¸n cÇu th× ph¶i g©y nªn ¶nh h ëng ng îc l¹i ë b¸n cÇu kia. Tuy nhiªn, nh chóng ta ®· thÊy, c¸c biÕn ®æi khÝ hËu ®· t ¬ng tù ë c¶ hai b¸n cÇu, chø kh«ng ph¶i l ®èi ng îc víi nhau. Nh÷ng thay ®æi vÒ h×nh d¹ng lôc ®Þa v c¸c ®Æc tr ng cña bÒ mÆt NhiÒu nh khÝ hËu tin r»ng nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu diÔn ra trong c¸c thêi gian d i nhÊt th× Ýt nhÊt còng ph¶i phÇn n o ph¶n håi l¹i ®Ó l m thay ®æi kÝch th íc v vÞ trÝ c¸c lôc ®Þa trªn Tr¸i §Êt. Quan ®iÓm cò r»ng sù tr«i lôc ®Þa l mét biÕn t¸c ®éng chñ yÕu ®· kh«ng cßn ®øng v÷ng tr íc nh÷ng íc l îng ®Þnh l îng vÒ møc ®é biÕn ®æi do c¸c m« pháng m¸y tÝnh thu ® îc. Sù tan vì cña lôc ®Þa Pangaea (siªu lôc ®Þa tr íc ®©y) v sù di chuyÓn chËm cña c¸c lôc ®Þa kÕt qu¶ ch¾c ch¾n ®· ph¶i g©y nªn nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu lín, thËm chÝ nÕu nh kh«ng lín nh ta ®· thÊy trong hå s¬ ®Þa chÊt. DÜ nhiªn, ph¶i nh vËy, bëi v× tÊt c¶ nh÷ng nh©n tè n o ¶nh h ëng tíi nhiÖt ®é v c¸c biÕn khÝ hËu kh¸c (nh vÜ ®é v tÝnh lôc ®Þa) tù chóng còng ph¶i chÞu ¶nh h ëng m¹nh bëi sù di chuyÓn cña c¸c lôc ®Þa. MÆc dï rÊt kÞch tÝnh, nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu do hËu qu¶ di dÞch c¸c lôc ®Þa sÏ cùc kú chËm. Gièng nh c¸c thay ®æi vÒ vÞ trÝ, c¸c giai ®o¹n t¹o nói trªn lôc ®Þa ®· ch¾c ch¾n g©y nªn sù biÕn ®æi khÝ hËu ®¸ng kÓ. VÝ dô, m« h×nh m¸y tÝnh m¸ch b¶o r»ng sù hiÖn diÖn cña c¸c vïng nói lín (d·y Rocky, Himalaya, Andes) sÏ khuÕch ®¹i c¸c sãng Rossby http://www.ebook.edu.vn 587