Thực trạng và giải pháp phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở tỉnh Nghệ An

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 28, 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN<br /> HỢP TÁC XàNÔNG NGHIỆP Ở TỈNH NGHỆ AN<br /> <br /> Mai Văn Xuân<br />            Trường Đại học Kinh tế, Đại học  <br /> Huế <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề <br /> Công cuộc đổi mới cơ chế quản lý kinh tế đã làm thay đổi một cách sâu sắc vai <br /> trò của các tác nhân trong nền kinh tế  nông nghiệp. Hộ  gia đình nông dân trở  thành <br /> một đơn vị  kinh tế  tự  chủ có tư  cách pháp nhân và hợp tác xã trở  thành một đơn vị <br /> dịch vụ. Công cuộc trên đòi hỏi phải đổi mới các mô hình hợp tác xã (HTX) đã có  <br /> trước đây. Vì vậy, ngày 01/01/1997, Luật Hợp tác xã có hiệu lực và đã trở  thành cơ <br /> sở pháp lý để các địa phương thay đổi mô hình hoạt động kinh tế HTX. Nghệ An là  <br /> một trong những địa phương có nhiều nỗ  lực trong việc cũng cố  và phát triển HTX <br /> và bước đầu các HTX đã trở  thành cầu nối chuyển giao khoa học kỹ thuật vào sản  <br /> xuất nông nghiệp, góp phần giải quyết công ăn việc làm cho người lao động, giúp  <br /> kinh tế  hộ  phát triển. Tuy nhiên, các mô hình HTX vẫn còn nhiều tồn tại, năng lực <br /> hoạt động và quản lý của cán bộ  HTX còn hạn chế, hiệu quả  hoạt động và lợi ích  <br /> mang lại cho xã viên chưa nhiều. Nghiên cứu này nhằm phản ảnh một số nét về tình  <br /> hình đổi mới hoạt động kinh tế  HTX và tìm ra một số  giải phát để  đẩy mạnh phát <br /> triển HTX ở Nghệ An. <br /> Phương pháp nghiên cứu: điều tra 12 HTX ở ba huyện Quỳnh Lưu, Đô Lương, <br /> và Nghĩa Đàn (mỗi huyện lựa chọn 4 HTX) để nắm bắt tình hình hoạt động của các <br /> HTX; các báo cáo về  tình hình phát triển HTX của Sở  NN&PTNT, của UBND tỉnh  <br /> Nghệ  An và các nguồn tài liệu có liên quan khác, trao đổi với các chuyên gia và các  <br /> nhà khoa học để đánh giá thực trạng của HTX; các phương pháp thống kê mô tả  và <br /> phân tích kinh tế cũng được sử dụng trong nghiên cứu này.<br /> 2. Thực trạng tình hình phát triển HTXNN ở Nghệ An<br /> a) Tình hình hoạt động của các HTX<br /> <br /> <br /> 5<br />  Sau  hơn  6 năm  thực  hiện  Luật  hợp  tác  xã,  đến nay  toàn  tỉnh  Nghệ  An  đã <br /> chuyển đổi và thành lập mới được 363 HTXNN (trong đó chuyển đổi 311 HTX và <br /> thành lập mới được 52 HTX). Kết quả  hoạt động của các HTX được thể  hiện  ở <br /> bảng 1.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 6<br />  Bảng 1: Tình hình hoạt động của các HTX NN tỉnh Nghệ An, năm 2002<br /> <br /> ĐVT  Số lượng  Tỷ lệ (%)<br /> Tổng số HTXNN toàn tỉnh HTX 363 100<br />  Số xã viên đăng ký vào lại HTX % ­ 86,0<br />  Số xã viên bình quân một HTX Xã viên 1.764 ­<br />  Số cán bộ quản lý/HTX Người  5­6 ­<br />  Số HTX hoạt động hiệu quả khá  HTX 127 35,0<br />  Số HTX hoạt động hiệu quả trung bình  HTX 184 51,0<br />  Số HTX hoạt động kém hiệu quả  HTX 52 14,0<br />   Số   HTX   được   cấp   giấy   đăng   ký   kinh  HTX 231 63,6<br /> doanh<br />  Số HTX có góp vốn mới HTX 24 6,6<br />  Số HTX kinh doanh có lãi HTX 158 43,5<br />  Số HTX có lãi từ 20 triệu trở lên  HTX 74 47,0<br /> <br /> Nguồn: báo cáo của Sở NN&PTNT Nghệ An về kết quả thực hiện đổi mới HTXNN theo<br />  tinh thần Nghị quyết TW lần thứ 5 (khóa IX); tháng 7 năm 2003.<br /> <br /> Số liệu trên chứng tỏ hầu hết các HTX hoạt động còn ở mức trung bình, số hợp <br /> tác xã hoạt động có kết quả tốt còn chiếm một tỷ lệ khiêm tốn (khoảng 35%), trong  <br /> khi đó còn tồn tại một tỷ  lệ  đáng kể  các HTX hoạt động còn yếu kém (14% số <br /> HTX). Tuy nhiên, bước đầu các HTX đã thích  ứng với cơ  chế  mới, số  HTX kinh <br /> doanh có lãi chiếm trên 43% tổng số HTX toàn tỉnh, trong đó gần một nửa (47%) có  <br /> mức lãi từ  20 triệu đồng trở  lên. Rõ ràng, trong bối cảnh thay đổi cơ  chế  quản lý  <br /> kinh tế và đặc biệt là thay đổi nội dung và phương thức hoạt động, phong trào HTX <br /> ở Nghệ An bước đầu đạt được những kết quả đáng kích lệ.<br /> b) Thực trạng về đội ngũ cán bộ quản lý HTX<br /> Trong những năm qua, chính quyền địa phương đã tích cực đào tạo và nâng cao  <br /> trình độ  cho cán bộ cơ sở với các hình thức liên kết với các trường Đại học và Cao  <br /> đẳng, mở  các lớp đào tạo ngắn hạn cho cán bộ. Song nhìn chung, trình độ  của đội  <br /> ngũ cán bộ quản lý HTX còn yếu, phần lớn thiếu kiến thức về quản lý kinh tế, kinh  <br /> doanh. Thậm chí nhiều người, đặc biệt là đội ngũ kế toán trưởng, chưa qua đào tạo  <br /> về  chuyên môn, nghiệp vụ nên đã làm  ảnh hưởng đáng kể đến hiệu quả  hoạt động <br /> kinh doanh của HTX. Số liệu bảng 2 còn cho thấy, thù lao của cán bộ  quản lý HTX  <br /> còn rất thấp, bình quân thu nhập của chủ nhiệm trên 200.000 đồng/tháng. Điều này  <br /> <br /> <br /> 7<br /> đã làm cho một bộ  phận cán bộ  HTX có năng lực muốn chuyển sang hoạt động  ở <br /> chính quyền hoặc đơn vị khác để có thù lao cao hơn và có bảo hiểm.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 8<br />  Bảng 2: Tình hình đội ngũ cán bộ quản lý của HTX  năm 2002<br /> <br /> Chia theo trình độ (%)<br /> Tổng số  Lương<br /> Đại học,  Trung  Sơ cấp Chưa <br /> (người) (1000đ/th)<br /> C.đẳng  cấp đào tạo<br /> 1. Chủ nhiệm  HTX 363 27,0 31,7 9,4 31,9 210<br /> 2. Kế toán trưởng  363 4,2 32,5 55,0 8,3 170<br /> 3. Trưởng Ban kiểm soát  346 2,9 14,7 20,2 62,8 150<br /> <br /> Nguồn: báo cáo của Sở Nông nghiệp phát triển nông thôn Nghệ An  năm 2003<br /> c) Vốn kinh doanh của HTX<br /> Vốn kinh doanh bình quân của HTX còn thấp, trên 1 tỷ  đồng. Điều đáng quan <br /> tâm là hầu hết vốn của HTX đều bị  chiếm dụng (gần 94%) chỉ còn trên 6% là thực <br /> tế đưa vào hoạt động kinh doanh. Khi chuyển sang hoạt động theo mô hình mới, với  <br /> tư cách là đơn vị kinh doanh dịch vụ, hầu hết các HTX đều thiếu vốn. Lý do là phần  <br /> vốn của HTX cũ chuyển sang không đáng kể, hầu hết xã viên có thu nhập thấp vì  <br /> vậy cổ phần thấp, khó khăn trong việc tiếp cận các nguồn vốn của ngân hàng. Kết <br /> quả điều tra 12 HTX ở các huyện cho thấy rằng trên 75% số HTX cho rằng khó tiếp <br /> cận được các nguồn vay từ ngân hàng, tín dụng chính thống, không chính thống.<br /> Bảng 3: Tình hình vốn kinh doanh của các HTX NN tỉnh Nghệ An  năm 2002<br /> <br /> ĐVT Số lượng<br /> ­ Vốn kinh doanh của HTX Triệu đồng 1.100<br /> ­ Trong đó: vốn thực tế đưa vào <br /> % 6,3<br /> KD<br /> Vốn bị chiếm dụng % 93,7<br /> ­ Nợ phải thu bình quân 1 HTX Triệu đồng 159,3<br /> Trong đó: phải thu từ xã viên Triệu đồng 122,6<br /> ­ Nợ phải trả bình quân 1 HTX Triệu đồng 82,5<br /> Trong đó: phải trả cho ngân hàng Triệu đồng 23,3<br /> Nguồn: báo cáo của UBND tỉnh Nghệ An về đề án tiếp tục đổi mới, phát triển và <br /> nâng cao hiệu quả kinh tế hợp tác và HTX NN  năm 2003.<br /> <br /> Do đặc thù của sản xuất nông nghiệp là có lợi nhuận thấp, thời gian thu hồi  <br /> vốn dài và mức độ rủi ro cao...  nên có 75% các HTX đều xác định rằng cần phải có <br /> sự thay đổi tích cực hơn nữa từ các chính sách của Chính phủ về vấn đề vay vốn cho <br /> các HTX và thời gian vay vốn cần phải dài hơn. Ngoài ra, có đến 66,7% các HTX yêu  <br /> cầu cần phải có nhiều nguồn vốn cho vay hơn, thủ  tục đơn giản hơn, thế  chấp ít  <br /> hơn và lãi suất thấp hơn đối với loại hình các HTX nông nghiệp.<br /> 9<br />  d) Các hoạt động của HTX<br /> Kết quả nghiên cứu cho thấy rằng do thủy lợi là một nội dung không thể thiếu  <br /> được trong sản xuất nông nghiệp, mặc khác các công trình thủy lợi lại được Nhà  <br /> nước đầu tư, nên có đến 96% số  HTX đảm nhận dịch vụ  thủy nông; 92% số  HTX  <br /> đảm nhận dịch vụ  bảo vệ  thực vật và khuyến nông, 62% các HTX đảm nhận dịch <br /> vụ điện. Tuy nhiên, hầu hết các HTX đều không đảm nhận dịch vụ thú y (trên 80%), <br /> cung cấp phân bón và giống (73%), đặc biệt là dịch vụ  tiêu thụ  sản phẩm cho nông  <br /> dân (94%). Nguyên nhân chính là do năng lực quản lý của đội ngũ cán bộ  còn hạn <br /> chế, thiếu nhạy cảm với thông tin thị trường, vốn kinh doanh ít ỏi, và khả năng cạnh <br /> tranh của các HTX với tư nhân trong việc thực hiện các dịch vụ này còn yếu.<br /> Bảng 4: Mức độ đảm nhận các hoạt động dịch vụ của các HTX (% số HTX)<br /> <br /> Các hoạt động dịch vụ Số lượng<br /> Thủy nông  96,0<br /> Bảo vệ thực vật và khuyến nông  92,0<br /> Điện (thắp sáng) 62,0<br /> Cung cấp phân bón và giống  27,0<br /> Thú y 19,0<br /> Tiêu thụ sản phẩm 6,0<br /> Số HTX hoạt động dịch vụ từ 5 khâu trở lên. 72,0<br /> Nguồn: báo cáo của Sở NN&PTNT về kết quả thực hiện đổi mới HTXNN<br />  theo tinh thần Nghị quyết TW lần thứ 5 (khóa IX) tháng 7 năm 2003.<br /> e) Một số nét đặc trưng của HTX kiểu mới<br /> Bảng 5.  So sánh một số đặc trưng của mô hình HTX cũ và mới<br /> <br /> Đặc trưng cơ bản HTX kiểu  cũ HTX kiểu mới<br /> Quá trình hình thành  Vận động và bắt buộc  Tự nguyện, bình đẳng<br /> Quy mô HTX Theo đơn vị hành chính Không theo đơn vị hành chính<br /> Cơ chế quản lý  Tập trung, bao cấp  Cơ chế thị trường <br /> Chủ thể quản lý  HTX  Hộ gia đình xã viên, HTX<br /> Chế độ sở hữu  Tập thể  Cổ phần<br /> Lĩnh vực hoạt động  Sản xuất  Dịch vụ, sản xuất<br /> Thước đo hoạt động  Quan hệ sản xuất Hiệu quả kinh tế <br /> Phân phối  Ngày công (công điểm) Vốn góp, lao động<br /> Nguồn để phân phối Thu nhập của HTX Lãi của HTX<br /> <br /> <br /> 10<br />  Sự chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế nông nghiệp đã tác động và làm thay đổi <br /> một cách sâu sắc hình thức tổ chức và nội dung hoạt động của mô hình HTX. Nghiên  <br /> cứu các đặc trưng cơ  bản giữa mô hình HTX kiểu cũ và mới có ý nghĩa lý luận và  <br /> thực tiễn sâu sắc nhằm giúp cho chúng ta phân biệt được hình thức tổ chức sản xuất <br /> kinh doanh, sở hữu về tư liệu sản xuất và tài sản, đặc biệt cách thức phân phối kết <br /> quả hoạt động sản xuất kinh doanh của HTX, giúp cho xã viên thấy được lợi ích và  <br /> trách nhiệm của mình trong quá trình xây dựng HTX. Trên cơ sở tổng hợp ý kiến của  <br /> các chuyên gia, các nhà khoa học và tham khảo những tài liệu liên quan khác, bước <br /> đầu chúng tôi xin nêu ra một số đặc trưng cơ bản giữa hai mô hình HTX ở bảng 5.  <br />  3. Đánh giá chung về kết quả đổi mới và hoạt động của các HTX  <br />   Qua nghiên cứu tình hình phát triển HTXNN trong những năm qua, có thể  thấy <br /> rằng HTXNN đóng vai trò quan trọng trong việc giúp đỡ  kinh tế  hộ  gia đình phát <br /> triển, thúc đẩy dịch chuyển cơ  cấu kinh tế, cơ  cấu cây trồng vật nuôi của các địa  <br /> phương, chuyển giao tiến bộ kỹ thuật và giống mới vào sản xuất. HTXNN cũng góp <br /> phần đáng kể  trong việc xây dựng cơ  sở  hạ  tầng, xóa đói giảm nghèo, giải quyết  <br /> việc làm cho người lao động. Song nhìn chung, quá trình chuyển đổi và thành lập còn  <br /> bộc lộ một số tồn tại sau:<br /> ­ Phương án sản xuất kinh doanh của các hợp tác xã chưa bám sát nhu cầu thực tế <br /> của các hộ  gia đình và trang trại; chưa nắm bắt được nhu cầu thị  trường, thụ  động <br /> trong kinh doanh; liên doanh, liên kết giữa các HTX, giữa HTX với các tổ  chức, cá  <br /> nhân, hộ gia đình và các doanh nghiệp nhà nước còn lỏng lẽo. <br /> ­ Phần lớn cán bộ quản lý HTX chưa qua đào tạo, thiếu kiến thức quản lý và thị <br /> trường; Chế độ thù lao đối với cán bộ HTX chưa được quan tâm đúng mức; Xã viên <br /> chưa tin tưởng vào HTX. <br /> ­ Hầu hết các HTX đều đang trong tình trạng thiếu vốn hoạt động. Việc vay từ <br /> các ngân hàng, kho bạc hay các kênh tài chính khác thường gặp khó khăn do không có  <br /> tài sản thể  chấp. Việc huy động vốn góp từ  xã viên cũng gặp nhiều khó khăn do  <br /> phần lớn dân còn nghèo, hơn nữa xã viên chưa thực sự tin tưởng vào HTX, hầu hết  <br /> có tâm lý lo ngại hoạt động của HTX như mô hình cũ.<br /> ­ Cơ cấu kinh tế nông nghiệp nông thôn chuyển dịch chậm, sản xuất chưa theo  <br /> sát nhu cầu thị trường, đa số  sản phẩm sản xuất ra chất lượng không đảm bảo, giá  <br /> thành cao nên khó tiêu thụ. <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 11<br />  4. Các giải pháp cơ  bản để  nâng cao hiệu quả  hoạt động kinh doanh của  <br /> các HTX <br /> ­ Tăng cường công tác tuyên truyền luật HTX và các văn bản khác để củng cố và  <br /> phát triển các HTX đúng luật. Phát triển kinh tế HTX cần gắn liền với phát huy cơ <br /> chế  dân chủ cơ  sở, đảm bảo công tác kiểm tra, kiểm soát. Tăng cường sự  lãnh đạo <br /> của Đảng, sự quản lý Nhà nước đối với HTX.<br /> ­ Làm tốt công tác qui hoạch, xây dựng được phương án sản xuất kinh doanh  <br /> của HTX. Củng cố  và đổi mới các hoạt động dịch vụ  của HTX (dịch vụ  chế  biến, <br /> tiêu thụ nông sản phẩm, giống và các tiến bộ kỹ thuật, tín dụng...).<br /> ­ Tăng cường đào tạo đội ngũ cán bộ HTX. Cần có chính sách khuyến khích cán  <br /> bộ quản lý, cán bộ KHKT được đào tạo ở các trường đại học, cao đẳng và trung học  <br /> về  làm việc tại các HTX. Tạo khung pháp lý trong việc phân chia lợi nhuận hoạt <br /> động của các HTX và xã viên để khuyến khích hoạt động HTX ngày càng hiệu quả <br /> hơn. <br /> ­ Tăng cường và mở rộng mối liên doanh, liên kết giữa các HTX, giữa HTX với  <br /> các tổ chức kinh tế và khoa học khác. Xây dựng các HTX ngoài chức năng phục vụ <br /> kinh tế hộ còn hoạt động như là doanh nghiệp phục vụ nông nghiệp và là trung tâm  <br /> chuyển giao các tiến bộ  KHKT trên địa bàn. Khuyến khích phát triển các tổ, nhóm <br /> hợp tác (liên gia, liên hộ trong địa phương). Cần xây dựng môi trường thuận lợi cho <br /> các HTX hoạt động, tránh can thiệp sâu vào hoạt động kinh doanh của HTX.<br />    5. Kết luận: <br />   Hợp tác là một quá trình tất yếu trong sản xuất kinh doanh. Việc khẳng định hộ <br /> gia đình là đơn vị  kinh tế  tự  chủ, rõ ràng HTX cần được củng cố  và phát triển để <br /> cung cấp các dịch vụ cho phát triển kinh tế hộ gia đình. Nhờ  thực hiện được những  <br /> đổi mới theo Luật Hợp tác xã năm 1997, quá trình chuyển đổi và thành lập mới các  <br /> HTX ở Nghệ An đã đạt được những thành tích đáng kể, xã viên tìm thấy được lợi ích  <br /> khi tham  gia và tự  nguyện xây dựng HTX. Tuy nhiên, do  ảnh hưởng của nhiều  <br /> nguyên nhân, trong đó đặc biệt là năng lực đội ngũ cán bộ  HTX còn hạn chế, hệ <br /> thống chính sách của Nhà nước còn thiếu đồng bộ... mà nhiều HTX còn lúng túng  <br /> trong việc hoạch định phương hướng hoạt động, hiệu quả  kinh doanh còn thấp, xã  <br /> viên chưa thực sự tin tưởng, tâm lý lo ngại xây dựng theo mô hình HTX kiểu cũ vần <br /> tồn tại. Nghiên cứu đã đề xuất được hệ thống các giải pháp khá đồng bộ để giúp địa <br /> phương trong quá trình chuyển đổi và xây dựng HTX theo mô hình mới.  <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Niên giám thống kê tỉnh Nghệ An (2000 ­ 2003)<br /> 2.  Báo cáo của sở  NN&PTNT về  kết quả  thực hiện đổi mới HTXNN theo tinh thần  <br /> Nghị quyết TW lần thứ 5 khóa IX (7/2003).<br /> <br /> 12<br />  3. Báo cáo của UBND tỉnh Nghệ an về đề  án tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao  <br /> hiệu quả kinh tế hợp tác và HTX NN (2002).<br /> 4. Luật Hợp tác xã (1997).<br /> 5. Đào Thế Tuấn. Kinh tế hộ nông dân. NXB Chính trị Quốc gia. Hà Nội (1997).<br /> 6. Chu Tiến Quang. Việc làm ở nông thôn: Thực trạng và giải pháp. NXB Nông nghiệp. <br /> Hà Nội (2001).<br /> 7. Nguyễn Điền, Trần Đức, Trần Huy Năng. Kinh tế trang trại gia đình trên thế giới và  <br /> Châu Á. NXB Thống kê Hà Nội (1993).<br /> 8. Phạm Đỗ  Chí, Trần Nam Bình, Vũ Quang Việt.  Những vấn đề  kinh tế  Việt Nam:  <br /> Thử thách của Hội nhập. NXB tp. HCM (2002).<br /> 9. Yuan. Sự  phát triển nông trại nhỏ ở  Đài Loan ở  Đài Loan ­ Một chương trình có ý  <br /> nghĩa trên thế giới. NXB Nông nghiệp (1994).<br /> 10. K. Peter & W. Sophia. The Economics of Household Behaviour. Macmillan Press Ltd, <br /> (1997).<br /> 11. E.   Frank.  Peasant   Economics:   Farm   Households   and   Agrarian   Development. <br /> Cambrigge University Press. Second edition.<br /> <br /> <br /> <br /> STATUS AND SOLUTIONS OF THE DEVELOPMENT AGRICULTURAL <br /> COOPERATIVES IN NGHE AN PROVINCE<br /> Mai Van Xuan<br /> College of Economics, Hue University<br /> <br /> SUMMARY<br /> The   innovation   of   economic   mechanism   has   changed   dramatically   the   role   of   the  <br /> agricultural cooperatives. The farming households have become  the  autonomous  grass­root  <br /> unit   of   agricultural   economy   and   the   cooperatives’   service­providing   units.   Therefore,  <br /> reorganizing and restructuring the function of the cooperatives are indispensable. The study  <br /> shows   that   the   agricultural   cooperatives   in   Nghe   An   Province   plays   an   important   role   in  <br /> transferring technical advances into production, building infrastructure, creating jobs as well  <br /> as   making   their   contribution   to   hunger   eradication   and   poverty   reduction.   However,   the  <br /> knowledge and agricultural business doing skills of the cooperative staff are still limited, and  <br /> the operation mode of the cooperatives proves to be poor and inefficient. <br /> In order to enhance the business efficiency of the cooperatives, the following solutions  <br /> should be done: a) improving business planning; b) training the cooperatives’ staff, especially  <br /> their   knowledge   and   business   doing   skills;   c)   strengthening   the   relationship   between   the  <br /> cooperatives and other organizations such as banks, scientific institutions...; and d) creating a  <br /> <br /> 13<br /> favorable   environment   for   their   cooperative   activities,   and   minimizing   the   intervention   in  <br /> cooperative business activities.  <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 14<br />