Thực trạng và một số yếu tố liên quan đến vệ sinh nguồn nước và nhà tiêu hộ gia đình tại Tây Nguyên năm 2013

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 2-2016<br /> <br /> THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN<br /> VỆ SINH NGUỒN NƢỚC VÀ NHÀ TIÊU HỘ GIA ĐÌNH<br /> TẠI TÂY NGUYÊN NĂM 2013<br /> Nguyễn h Bích Hảo*; Nguyễn h<br /> <br /> h nh*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Muc tiêu: nghiên cứu thực trạng và một số yếu tố liên quan đến vệ sinh nguồn nước và nhà<br /> tiêu hộ gia đình (HGĐ) tại Tây Nguyên. Đối tượng và phương pháp: nghiên cứu mô tả cắt ngang<br /> 2.013 HGĐ của 5 xã thuộc 5 tỉnh Tây Nguyên về vệ sinh nguồn nước và nhà tiêu. Kết quả và<br /> kết luận:<br /> - Nguồn nước sinh hoạt chính của các HGĐ tại Tây Nguyên là nước giếng khơi (85,3%).<br /> Không có HGĐ nào sử dụng nguồn nước sinh hoạt chính là nước mưa hoặc nước máng lần.<br /> Nguồn nước sinh hoạt được các HGĐ bổ sung khi thiếu nước là: nước mưa (47,4%) và giếng<br /> khoan (15,8%). 93,4% HGĐ có đủ nước sử dụng. 82% HGĐ đang sử dụng nguồn nước hợp vệ<br /> sinh. Nguy cơ bị ô nhiễm khác nhau tùy theo từng loại nguồn nước: với nước giếng khoan là<br /> 45,5%; nước giếng khơi 14,0%; nước mưa 21,2%; nước máng lần 8,8% và nước bề mặt 3,0%.<br /> - Tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu 82%, trong đó tỷ lệ nhà tiêu tự hoại 40%; tỷ lệ nhà tiêu hợp vệ sinh<br /> đạt 84%.<br /> - Một số yếu tố liên quan đến thực hành vệ sinh nguồn nước sạch và bảo đảm nhà tiêu hợp<br /> vệ sinh tại các HGĐ Tây Nguyên là trình độ học vấn, điều kiện kinh tế và tình trạng chăn nuôi<br /> gia súc, gia cầm tại hộ gia đình.<br /> * Từ khoá: Nguồn nước; Vệ sinh nguồn nước; Nhà tiêu; Tây Nguyên.<br /> <br /> Current Situation and Factors Related to Sanitation of Water Source<br /> and Household Latrine in Taynguyen in 2013<br /> Summary<br /> Objectives: To study situation and factors related to sanitation of water source and household<br /> latrine in Taynguyen. Subjects and methods: The cross-sectional descriptive study was conducted<br /> on 2,013 households in 5 communes of 5 Taynguyen provinces on water source and latrine<br /> sanitation. Results and conclusion:<br /> - The major running water source of households in Taynguyen is from deep wells, which is<br /> commonly used by 85.3% of households. Other additional water sources include: rain-water<br /> (47.4%) and borehole water (15.8%). More than 93% of households have enough water for<br /> usage. 82% of households have access to sanitary water. The risk of water contamination<br /> varies across water sources: borehole water (45.5%), deep-well water (14.0%), rain-water<br /> (21.2%), gravity flow (8.8%) and surface water (3.0%).<br /> * Trường Cao đẳng Y tế Hà Đông<br /> Người phản hồi (Corresponding): Nguyễn Th Th nh (ntthinhhd@gmail.com)<br /> Ngày nhận bài: 28/11/2015; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 19/01/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 28/01/2016<br /> <br /> 28<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 2-2016<br /> - The ratio of households using latrines is 82%, of which flush toilets account for 40%. Sanitary<br /> latrines comprise 84%.<br /> - Some factors related to the practice of water source and latrine sanitation at households in<br /> Taynguyen are educational levels, economic conditions, livestock and poultry breeding in the<br /> households.<br /> * Key words: Water resource; Santination of water source; Latrine; Taynguyen.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Nước sạch và vệ sinh môi trường là<br /> nhu cầu cơ bản, thiết yếu trong đời sống<br /> hàng ngày của con người, là vấn đề thời<br /> sự, cấp thiết được quan tâm trên phạm vi<br /> toàn cầu.<br /> Những năm gần đây, quá trình đô thị<br /> hóa, sự gia tăng dân số, vấn đề nước<br /> sạch và vệ sinh môi trường là vấn đề cần<br /> được giải quyết một cách cơ bản, toàn<br /> diện. Tại nông thôn, các công trình vệ sinh,<br /> cơ sở chăn nuôi gia súc, gia cầm làm<br /> tăng nguy cơ ô nhiễm nguồn nước. Việc<br /> sử dụng nguồn nước bị ô nhiễm, không<br /> đảm bảo vệ sinh là một yếu tố nguy cơ<br /> ảnh hưởng đến sức khỏe người dân.<br /> Tây Nguyên là vùng cao nguyên có<br /> đặc điểm về tự nhiên rất đặc thù. Khí hậu<br /> Tây Nguyên chia ra hai mùa rõ rệt: mùa<br /> mưa và mùa khô, mùa khô gây thiếu nước<br /> trầm trọng. Tình trạng khan hiếm nước<br /> phục vụ đời sống sinh hoạt vào mùa khô<br /> hàng năm đang là nỗi lo của hàng triệu hộ<br /> đồng bào khu vực Tây Nguyên.<br /> Nghiên cứu thực trạng và các yếu tố<br /> liên quan đến nguồn nước sinh hoạt và<br /> nhà tiêu HGĐ khu vực Tây Nguyên đặc<br /> biệt cần thiết, góp phần bảo vệ sức khỏe<br /> cộng đồng.<br /> <br /> ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tƣợng nghiên cứu.<br /> - 2.013 HGĐ ở 5 xã thuộc 5 tỉnh Tây<br /> Nguyên: Đạ Mri (Lâm Đồng), Cư Nê (Đắk<br /> Lắk); K’Dang (Gia Lai), Ngọc Linh (Kon Tum)<br /> và Đắk D’rông (Đắk Nông).<br /> - Các loại nguồn nước đang được sử<br /> dụng phục vụ ăn uống và sinh hoạt, các<br /> nhà tiêu tại HGĐ.<br /> Đề tài nghiên cứu được thực hiện<br /> từ tháng 6 đến tháng 12 - 2013 tại 5 tỉnh<br /> Tây Nguyên.<br /> 2. Phƣơng pháp nghiên cứu.<br /> * Thiết kế nghiên cứu: mô tả cắt ngang.<br /> * Cỡ mẫu và chọn mẫu: tính theo công<br /> thức tính cỡ mẫu cho một nghiên cứu<br /> mô tả để xác định tỷ lệ tính cho một xã<br /> nghiên cứu. Chọn mẫu theo phương<br /> pháp kết hợp chọn chủ đích với chọn<br /> ngẫu nhiên hệ thống (chủ đích chọn 5 xã<br /> thuộc 5 tỉnh Tây Nguyên, chọn ngẫu<br /> nhiên hệ thống với các HGĐ trong xã<br /> được chọn).<br /> * Phương pháp và kỹ thuật thu thập<br /> thông tin: phỏng vấn trực tiếp chủ HGĐ<br /> bằng bộ phiếu đã chuẩn bị sẵn, có thử<br /> nghiệm và chỉnh sửa trước khi điều tra,<br /> 29<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 2-2016<br /> <br /> kết hợp với quan sát trực tiếp và sử dụng<br /> <br /> Đa số các HGĐ sử dụng nước giếng<br /> <br /> các bảng kiểm đánh giá nguồn nước và<br /> <br /> khơi là nguồn chính (85,3%). Một số nghiên<br /> <br /> nhà tiêu tại HGĐ.<br /> <br /> cứu cho thấy tỷ lệ người dân sử dụng<br /> <br /> * Tiêu chuẩn đánh giá: theo tiêu chuẩn<br /> vệ sinh nước sạch của Bộ Y tế (Quyết<br /> định số 09/2005/QĐ-BYT ngày 11/3/2005)<br /> và Quy định Kỹ thuật Quốc gia về nhà tiêu điều kiện đảm bảo hợp vệ sinh (Thông tư<br /> số 27/2011/TT-BYT ngày 24/6/2011).<br /> - Xử lý số liệu bằng phần mềm Epi,info<br /> 6.04.<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ<br /> BÀN LUẬN<br /> 1. Thực tr ng vệ sinh nguồn nƣớc<br /> HGĐ.<br /> Đánh giá cơ cấu nguồn nước để đánh<br /> giá độ bao phủ nước sạch là việc làm cần<br /> thiết và thường xuyên, vì nó là cơ sở để<br /> các nhà quản lý lập kế hoạch cung cấp<br /> nước sạch tới từng vùng, từng địa phương<br /> được hợp lý.<br /> <br /> nước giếng khơi dao động từ 36,6 - 78,7%,<br /> thấp hơn kết quả của chúng tôi. Có thể do<br /> địa bàn nghiên cứu khác nhau, đặc điểm<br /> địa lý khác nhau.<br /> * Các loại nguồn nước sinh hoạt bổ<br /> sung của HGĐ (n = 627):<br /> Nước mưa: 297 HGĐ (47,3%); nước<br /> giếng khơi: 132 HGĐ (21,0%); nước giếng<br /> khoan: 99 HGĐ (15,8%); nước máy:<br /> 33 HGĐ (5,3%); nước máng lần: 33 HGĐ<br /> (5,3%); nước bề mặt: 33 HGĐ (5,3%).<br /> Nguồn nước sinh hoạt được các HGĐ<br /> bổ sung khi thiếu nước là nước mưa, sau<br /> đó đến nước giếng khơi, giếng khoan,<br /> một số ít sử dụng nước máy, nước bề<br /> mặt và nước máng lần.<br /> * Tự đánh giá của HGĐ về mức độ đ y<br /> đủ nước sinh hoạt (n = 2.013):<br /> Sử dụng thoải mái: 726 HGĐ (36,1%);<br /> đủ dùng: 1.155 HGĐ (57,3%); thiếu: 132<br /> HGĐ (6,6%). Đa số HGĐ cho rằng về số<br /> lượng nước đủ dùng (93,4%). Kết quả<br /> nghiên cứu của Đặng Thanh Huyền có tới<br /> 79,2% HGĐ đủ nước dùng.<br /> * Đánh giá của chủ HGĐ về chất lượng<br /> nguồn nước (n = 2.013):<br /> <br /> Biểu đồ 1: Tỷ lệ các loại nguồn nước<br /> sinh hoạt chính của HGĐ (n = 2.013).<br /> 30<br /> <br /> Hợp vệ sinh: 1.650 HGĐ (82,0%); không<br /> hợp vệ sinh: 165 HGĐ (8,2%); không biết/<br /> không trả lời: 198 HGĐ (9,8%). Kết quả<br /> nghiên cứu của Đặng Thanh Huyền là<br /> 63,2%, của Trần Quốc Hùng 45,2% [5].<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 2-2016<br /> <br /> Bảng 1: Đánh giá chung vệ sinh nguồn nước.<br /> Giếng khơi<br /> (n = 1.716)<br /> <br /> Giếng khoan<br /> (n = 66)<br /> <br /> Nước mưa<br /> (n = 297)<br /> <br /> Nước máng<br /> lần (n = 34)<br /> <br /> Nước bề<br /> mặt (n = 33)<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> Nguy cơ rất cao<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> Nguy cơ cao<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> 4<br /> <br /> 1,33<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,9<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,0<br /> <br /> 240<br /> <br /> 14,0<br /> <br /> 30<br /> <br /> 45,5<br /> <br /> 59<br /> <br /> 19,9<br /> <br /> 2<br /> <br /> 5,9<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3,0<br /> <br /> Nguy cơ thấp<br /> <br /> 1.476<br /> <br /> 86,0<br /> <br /> 36<br /> <br /> 54,5<br /> <br /> 234<br /> <br /> 78,8<br /> <br /> 31<br /> <br /> 91,2<br /> <br /> 32<br /> <br /> 97,0<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 1.716<br /> <br /> Nguy cơ trung bình<br /> <br /> 66<br /> <br /> 297<br /> <br /> 34<br /> <br /> 33<br /> <br /> Đa số nước nguồn nước đều có nguy cơ ô nhiễm mức trung bình và thấp. Nguy cơ<br /> bị ô nhiễm khác nhau tùy theo từng loại nguồn nước: nguy cơ cao và trung bình ở<br /> nước mưa là 21,2%; nước máng lần 8,8%. Nguy cơ trung bình nước giếng khoan là<br /> 45,5%, giếng khơi 14,0% và nước bề mặt 3,0%.<br /> Có nhiều nguy cơ gây ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt: có thể do khoảng cách xây<br /> dựng nhà tiêu và cách giếng gần nhau (< 10 m) hoặc nhà tiêu cao hơn giếng hoặc có<br /> nguồn ô nhiễm khác cách giếng không xa (< 10 m) hoặc bán kính sân giếng < 1 m và<br /> thiếu hàng rào chắn xung quanh bơm nên tạo điều kiện gia súc vào.<br /> * Thực trạng vệ sinh nhà tiêu HGĐ:<br /> Không có<br /> nhà tiêu<br /> 18,0%<br /> <br /> Có nhà tiêu<br /> 82,0%<br /> <br /> Biểu đồ 3: Tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu ở 5 xã nghiên cứu (n = 2.013).<br /> Trong tổng số 2.013 HGĐ được điều tra, tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu là 1.650 (82,0%),<br /> vẫn còn 363 HGĐ (18,0%) không có nhà tiêu.<br /> Đến nay đã có nhiều nghiên cứu về vấn đề này, theo kết quả nghiên cứu tại 12 huyện<br /> các tỉnh phía Bắc của Nguyễn Huy Nga, Lê Thị Tuyết: tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu là 89,2% [1];<br /> của Dương Chí Nam tại Hà Tĩnh 93,3%. Các nghiên cứu trên đều có kết quả cao<br /> hơn nghiên cứu của chúng tôi. Tuy nhiên, kết quả của Đặng Thanh Huyền là 57,7%,<br /> Trần Quốc Hùng 25% lại thấp hơn [4], điều này có thể do các nghiên cứu được thực<br /> hiện trên những địa bàn, thời điểm, điều kiện kinh tế khác nhau.<br /> 31<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 2-2016<br /> <br /> Tình trạng nhà tiêu HGĐ của một số<br /> dân tộc thiểu số ở các vùng miền khác<br /> nhau, dân tộc khác nhau cũng rất khác<br /> nhau. Theo Nguyễn Huy Nga và Đào Huy<br /> Khuê (2006), HGĐ dân tộc sống ở vùng<br /> thấp và có điều kiện kinh tế phát triển hơn<br /> thì tỷ lệ có nhà tiêu cao hơn (74,5 - 93%).<br /> Những dân tộc cư trú ở vùng cao ở miền<br /> núi phía Bắc và Tây Nguyên có trình độ<br /> phát triển kinh tế xã hội còn hạn chế, tỷ lệ<br /> HGĐ không có nhà tiêu chiếm tỷ lệ khá<br /> cao (H’Mông 75,9%, M’Nông 58,9%, Dao<br /> 49,6%, Thái 21,5%.<br /> <br /> 41,7% nhà tiêu tự hoại đạt tiêu chuẩn<br /> hợp vệ sinh về xây dựng. Tỷ lệ đạt tiêu<br /> chuẩn hợp vệ sinh về sử dụng và bảo<br /> quản thấp hơn (17,4%).<br /> <br /> * Tỷ lệ các loại nhà tiêu (n = 1.650):<br /> Tự hoại: 660 nhà tiêu (40,0%); nhà<br /> tiêu hai ngăn ủ phân tại chỗ: 66 nhà tiêu<br /> (4,0%); nhà tiêu chìm có ống thông hơi:<br /> 363 nhà tiêu (22,0%); thấm dội nước:<br /> 297 nhà tiêu (18,0%); biogas: 0 nhà tiêu;<br /> một ngăn: 132 nhà tiêu (8,0%); khác:<br /> 132 nhà tiêu (8,0%). Kết quả nghiên cứu<br /> của chúng tôi cho thấy đã có nhiều HGĐ<br /> sử dụng nhà tiêu tự hoại (40%), đây là<br /> một trong những loại nhà tiêu đảm bảo<br /> tiêu chuẩn và thuận tiện cho việc đi ngoài,<br /> cần khuyến khích để nâng cao hơn nữa<br /> số hộ sử dụng loại hình nhà tiêu này.<br /> <br /> Biểu đồ 5: Tỷ lệ chung các loại nhà tiêu<br /> đạt tiêu chuẩn vệ sinh (n = 1.386).<br /> Có 23,6% nhà tiêu đạt tiêu chuẩn vệ<br /> sinh về xây dựng, tỷ lệ đạt tiêu chuẩn về<br /> sử dụng và bảo quản rất thấp (10,2%).<br /> Về tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu hợp vệ sinh:<br /> theo Thông tư số 27/2011/TT-BYT của<br /> Bộ Y tế có 4 loại nhà tiêu hợp vệ sinh là<br /> nhà tiêu tự hoại, nhà tiêu khô chìm, nhà<br /> tiêu khô nổi và nhà tiêu thấm dội nước.<br /> Kết quả của chúng tôi, 84% HGĐ có nhà<br /> tiêu thuộc loại hình hợp vệ sinh.<br /> Do đặc điểm địa lý, điều kiện kinh tế,<br /> dân tộc thiểu số chiếm tỷ lệ cao (90,2%),<br /> trình độ dân trí thấp, hầu hết kinh tế gia<br /> đình ở mức nghèo, điều này ảnh hưởng<br /> đến việc sử dụng loại hình nhà tiêu hợp<br /> vệ sinh.<br /> <br /> Biểu đồ 4: Tỷ lệ nhà tiêu tự hoại đạt các<br /> tiêu chuẩn vệ sinh (n = 660).<br /> 32<br /> <br /> Một nhà tiêu được đánh giá hợp vệ<br /> sinh khi nó phải đạt các tiêu chuẩn về xây<br /> dựng, sử dụng và bảo quản. Tiêu chí xây<br /> dựng liên quan đến kỹ thuật và chất<br /> lượng, còn sử dụng và bảo quản liên<br /> <br />