Thuế giá trị gia tăng ở Việt Nam một số vấn đề liên quan đến tính công bằng xã hội

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 19, 2003<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> THUẾ GIÁ TRỊ GIA TĂNG Ở VIỆT NAM <br /> MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN TÍNH CÔNG BẰNG XàHỘI <br /> Phan Thị Minh Lý, Lại Xuân Thủy<br /> Trường Đại học Kinh tế, Đại học Huế<br /> <br /> <br /> Luật thuế  GTGT  ở  Việt Nam đã được Quốc hội thông qua ngày 10 tháng 5  <br /> năm 1997 và chính thức áp dụng từ ngày 1 tháng 1 năm 1999. Ngoài các mục tiêu đảm  <br /> bảo nguồn thu cho NSNN và đảm bảo  ổn định thị  trường, đảm bảo tính công bằng <br /> và góp phần phân phối lại thu nhập là một trong những mục tiêu cơ  bản của Luật <br /> thuế  GTGT. Vấn đề  thuế  GTGT và công bằng xã hội đã được nhiều chuyên gia và <br /> quản lý thuế trên thế giới quan tâm nghiên cứu. Những nghiên cứu của họ đã đi đến  <br /> những kết luận khá đồng nhất. Họ  cho rằng thuế  GTGT có tác dụng phân phối lại  <br /> thu nhập nhưng rất hạn chế.  Ở Việt Nam cũng đã có một số nghiên cứu về  chủ đề <br /> này, tuy nhiên chủ  yếu là các nghiên cứu định tính mà chưa có cơ  sở số  liệu cụ thể.  <br /> Vì vậy, trong bài viết này, dựa trên số liệu điều tra thu nhập và ngân sách chi tiêu của <br /> 530 hộ gia đình ở tỉnh Thừa Thiên ­ Huế chúng tôi muốn tập trung trả lời câu hỏi sau <br /> đây: <br /> Phải chăng thuế  GTGT  ở  Việt Nam là một sắc thuế  công bằng, nó có tác  <br /> dụng đáng kể vào phân phối lại thu nhập hay không? <br /> 1. Khái niệm công bằng xã hội: <br /> Công bằng xã hội là một khái niệm rộng lớn và có thể được nghiên cứu dưới <br /> nhiều góc độ khác nhau. Trong mối quan hệ với thuế, công bằng có thể được hiểu là  <br /> gánh nặng thuế đối với các hộ gia đình thay đổi tỷ lệ với vị trí xã hội, kinh tế và quy  <br /> mô nhân khẩu của họ. Tuy nhiên trong bài viết này, chúng tôi chỉ giới hạn xem xét sự <br /> thay đổi của gánh nặng thuế GTGT trong quan hệ với ngân sách chi tiêu của các hộ <br /> gia đình. Để  có sự  thay đổi tỷ  lệ  nói trên, về  mặt lý thuyết, thuế  GTGT cần có các  <br /> mức thuế  suất khác nhau (tất nhiên không quá nhiều để  tránh gây chồng chéo, khó <br /> hiểu trong quá trình thực hiện), trong đó mức thuế  suất thấp áp dụng cho các mặt  <br /> hàng tiêu dùng thiết yếu và mức thuế suất cao áp dụng cho các mặt hàng xa xỉ. Kết  <br /> <br /> 13<br /> quả  là những hộ  có ngân sách chi tiêu thấp sẽ  chịu thuế  GTGT ít hơn những hộ  có <br /> ngân sách chi tiêu cao, từ đó mà tiêu dùng thực tế của họ sẽ xích lại gần nhau hơn,  <br /> hay nói cách khác phân phối ngân sách chi tiêu của họ công bằng hơn.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 14<br />  2.Phương pháp tiếp cận: <br /> Khi nghiên cứu về  công bằng xã hội và đánh giá tác dụng phân phối lại thu  <br /> nhập của thuế nói chung và thuế GTGT nói riêng, các nhà kinh tế thường áp dụng hai <br /> cách tiếp cận: tiếp cận vĩ mô và tiếp cận vi mô. Với phương pháp thứ  nhất các  <br /> nghiên cứu phân tích tổng quát  ảnh hưởng của các sắc thuế  hoặc chính sách thuế <br /> trong mối tương quan của toàn bộ  nền kinh tế  thông qua sử  dụng chủ  yếu các dữ <br /> liệu kinh tế vĩ mô, do vậy tác dụng phân phối lại thu nhập của thuế ở đây được xem  <br /> xét ở mức độ rất chung. Đại diện cho nhóm này là Bloch & Maurel, Darmon & Hardy <br /> (1989). Phương pháp thứ hai được sử dụng rất rộng rãi với đại diện là King (1983),  <br /> Bacouche & Laisney, Barker & cộng tác viên (1990), Nichèle & Robin (1993)… lại sử <br /> dụng các dữ liệu vi mô, tức là sử dụng các thông tin cá nhân để đánh giá ảnh hưởng  <br /> của các chính sách thuế và tác dụng phân phối lại thu nhập của nó dựa trên lý thuyết <br /> kinh tế vi mô về thái độ người tiêu dùng. Trong nghiên  cứu này, để phù hợp với mục  <br /> đích nghiên cứu chúng tôi sử  dụng phương pháp tiếp cận thứ  hai, tức là dựa trên  <br /> thông tin cá nhân từ điều tra thu nhập và ngân sách chi tiêu dùng của các hộ  gia đình  <br /> để từ đó đánh giá tác động của thuế GTGT đến phân phối lại thu nhập.  <br /> 3. Một số nghiên cứu điển hình về thuế GTGT và công bằng xã hội:<br /> Chúng tôi trích dẫn hai nghiên cứu mà chúng tôi cho rằng rất có ý nghĩa về <br /> chủ  đề này. Thứ  nhất, đó là nghiên cứu của Baslé về  “Thuế GTGT: Tăng trưởng và <br /> công bằng”  năm 1974, Cộng hòa Pháp. Trong nghiên cứu này tác giả  đánh giá tác  <br /> động của thuế GTGT  ở Pháp đối với tăng trưởng kinh tế  và công bằng xã hội, đặc <br /> biệt là tác động của cải cách thuế  GTGT năm 1968. Nghiên cứu này đã chỉ  ra rằng  <br /> thuế GTGT ở Pháp trong giai đoạn nghiên cứu đã có tác dụng phân phối lại thu nhập.  <br /> Mới đây, trong báo cáo gửi lên Tổng Thống Pháp năm 2001, Hội đồng Thuế  của <br /> Cộng hòa Pháp kết luận rằng thuế GTGT ở Pháp có tác dụng phân phối lại thu nhập <br /> vì trên thực tế  nếu tính theo ngân sách chi tiêu nó là một loại thuế  lũy tiến mặc dù  <br /> trước đây nhiều nhà nghiên cứu cho rằng nó là loại thuế  lũy thoái. Tuy nhiên tác  <br /> động của thuế GTGT không rõ nét như tác động của thuế thu nhập cá nhân, đặc biệt  <br /> là trong điều kiện các nước phát triển.<br /> 4. Các chỉ  tiêu đo lường và đánh giá công bằng xã hội và tác dụng phân  <br /> phối lại thu nhập của thuế GTGT: <br /> Với khái niệm về  công bằng nêu trên, để  đo được mức độ  tỷ  lệ  của thuế <br /> GTGT và thu nhập cũng như mức độ đóng góp của thuế GTGT vào phân phối lại thu  <br /> nhập, chúng tôi sử dụng các chỉ tiêu và phương pháp sau đây:<br /> 1) Độ  lệch chuẩn của ngân sách chi tiêu có thuế  GTGT và sau khi đã trừ  đi <br /> thuế cho tổng số hộ điều tra. Chỉ tiêu này đo mức độ  phân tán của ngân sách chi tiêu  <br /> 15<br /> của các hộ có thuế và không có thuế GTGT. Chỉ tiêu này càng cao thể hiện độ  phân  <br /> tán, hay nói cách khác là mức độ  bất bình đẳng trong phân phối ngân sách chi tiêu <br /> giữa các hộ càng lớn. <br /> 2) Tỷ  lệ  đánh thuế  GTGT trong tiêu dùng trung bình theo 5 nhóm chi tiêu với <br /> trật tự tăng dần từ nhóm 1 đến nhóm 5, mỗi nhóm chiếm 20% số hộ trong mẫu điều <br /> tra. Chỉ  tiêu này phản ánh gánh nặng thuế  GTGT đối với từng nhóm chi tiêu, tính <br /> bằng phần trăm so với ngân sách tiêu dùng trung bình của từng nhóm. Tỷ lệ này càng <br /> lớn thể hiện gánh nặng thuế GTGT càng cao.<br /> 3) Tỷ  trọng đóng góp thuế  GTGT của mỗi nhóm tính bằng phần trăm của số <br /> thuế GTGT của mỗi nhóm so với tổng số thuế GTGT của tất cả 5 nhóm. <br /> 4) Đường cong Lorenz biểu hiện mức độ  tập trung phân phối ngân sách chi  <br /> tiêu trước và sau thuế GTGT. Đường cong này càng cách xa đường 450 (đường công <br /> bằng tuyệt đối) thể hiện ngân sách chi tiêu dùng của nhóm người nghèo càng cách xa <br /> ngân sách chi tiêu dùng của nhóm người giàu, tức là mức độ bất công bằng càng cao.<br /> Tại sao chúng tôi sử  dụng chỉ  tiêu ngân sách chi tiêu mà không sử  dụng chỉ <br /> tiêu thu nhập ? Bởi vì hai lý do sau đây. Thứ  nhất, thường các hộ  gia đình đánh giá  <br /> thu nhập của họ thấp hơn mức thu nhập thực tế, như vậy s ử d ụng ch ỉ tiêu ngân sách <br /> chi tiêu sẽ chính xác hơn. Thứ hai, phần để dành tiết kiệm cũng sẽ được đưa ra tiêu  <br /> dùng trong tương lai khi họ mua hàng hóa, dịch vụ, lúc đó phần tiết kiệm này cũng sẽ <br /> phải chịu thuế GTGT và sẽ được tính vào ngân sách chi tiêu ở thời điểm đó.<br /> 5. Kết quả nghiên cứu:<br /> Với thông tin từ điều tra, chúng tôi thu được kết quả sau đây:<br /> 1) Độ lệch chuẩn của ngân sách chi tiêu giảm đi đáng kể  giữa trạng thái có  <br /> thuế  GTGT và sau khi đã trừ  đi thuế  GTGT , tương  ứng giảm từ  7.11 xuống 6.52, <br /> chứng tỏ  mức độ  phân tán của ngân sách chi tiêu của các hộ   ở  trạng thái có thuế <br /> GTGT cao hơn so với trạng thái không có thuế GTGT. Hay nói cách khác là mức độ <br /> bất bình đẳng trong phân bổ  chi tiêu của các hộ  gia đình  ở  trạng thái sau thấp hơn  <br /> trạng thái đầu, điều này cũng có nghĩa là ngân sách chi tiêu thực của các hộ  gia đình  <br /> đã được cải thiện hơn và trở nên công bằng hơn so với ngân sách chi tiêu danh nghĩa.<br /> Bảng 1: Độ lệch chuẩn của ngân sách chi tiêu có và không có thuế GTGT<br /> <br /> Chỉ tiêu Tối thiểu Tối đa Trung bình Độ lệch chuẩn<br /> Ngân sách chi tiêu có thuế <br /> 6.00 45.00 18.23 7.11<br /> GTGT<br /> Ngân sách chi tiêu không có <br /> 5.68 41.55 16.97 6.52<br /> thuế GTGT<br /> <br /> 16<br />  Tuy nhiên theo các chuyên gia thống kê, chúng ta cần thận trọng khi sử dụng  <br /> chỉ tiêu này vì nó thường có những sai lệch nhất định, do vậy, chúng tôi sử dụng phối  <br /> hợp với các chỉ tiêu khác để có thể đi đến được kết luận chính xác hơn.<br /> 2) Tỷ lệ đánh thuế GTGT trong tiêu dùng trung bình tăng dần theo 5 nhóm chi  <br /> tiêu.  Nhóm 1 có thu nhập và ngân sách chi tiêu dùng thấp nhất, tương ứng trung bình <br /> 13.53 triệu và 12.35 triệu đồng/hộ/năm chịu mức thuế  GTGT trung bình thấp nhất <br /> (6.65%), nhóm 3 với mức thu nhập và ngân sách chi tiêu dùng trung bình, tương ứng  <br /> là 17.13 triệu và 15.42 triệu đồng/hộ/năm chịu mức thuế  GTGT trung bình là 7.23% <br /> và nhóm 5 có mức thu nhập và ngân sách chi tiêu dùng cao nhất, tương  ứng là 35.64 <br /> triệu   và   30.44   triệu   đồng/hộ/năm   chịu   mức   thuế   GTGT   cao   nhất,   tương   ứng   là <br /> 8.41%. Như  vậy khoảng cách chênh lệch về  tỷ  lệ  đánh thuế  GTGT trong tiêu dùng  <br /> của nhóm chi tiêu thấp nhất và cao nhất là 1,76%, cao hơn mức chênh lệch này  ở <br /> Pháp (1,5%) vào thời điểm cải cách thuế GTGT năm 1968 (Baslé. Thuế GTGT : Tăng <br /> trưởng và công bằng. Luận văn tiến sỹ  năm 1974, trang 402). Nếu so sánh mức <br /> chênh lệch này với mức thuế suất thuế GTGT phổ biến hiện nay  ở Việt Nam thì đây  <br /> là một con số đáng kể. <br /> Bảng 2: Tỷ lệ đánh thuế trong tiêu dùng <br /> và đóng góp thuế GTGT theo các nhóm chi tiêu<br /> <br /> Chỉ tiêu Nhóm 1 Nhóm 2 Nhóm 3 Nhóm 4 Nhóm 5<br /> Thu nhập bình quân (triệu  13.53 15.19 17.13 22.82 35.64<br /> đồng/hộ/năm)<br /> Ngân sách chi tiêu bình quân 12.35 13.88 15.42 19.08 30.44<br /> (triệu đồng/hộ/năm)<br /> Tỷ lệ đánh thuế GTGT bình  6.65 6.88 7.23 7.24 8.41<br /> quân (%)<br /> Tỷ lệ đóng góp thuế GTGT  12.51 14.25 16.34 21.60 35.45<br /> (%)<br /> <br /> 3) Tỷ trọng đóng góp thuế GTGT của các nhóm cũng tăng dần từ nhóm 1 đến  <br /> nhóm 5, trong đó 20% hộ  có ngân sách chi tiêu dùng thấp nhất chỉ chịu 12.51% tổng  <br /> thuế  GTGT và 20% hộ  với ngân sách tiêu dùng cao nhất gánh chịu tới 35.45% tổng  <br /> thuế GTGT. Chênh lệch giữa hai tỷ trọng này thật sự là không nhỏ  (22,94%), tuy có <br /> thấp hơn so với mức chênh lệch  ở Pháp (26.4%) vào năm 1968 (Baslé. Thuế  GTGT:  <br /> Tăng trưởng và công bằng. Luận văn tiến sỹ  năm 1974.Trang 413). Kết quả  là tiêu <br /> <br /> 17<br /> dùng thực của các nhóm hộ sẽ xích lại gần nhau hơn dưới tác động của thuế GTGT,  <br /> tức là làm cho phân phối ngân sách chi tiêu giữa các nhóm hộ trở nên công bằng hơn. <br /> 4) Đường cong Lorenz cho thấy, tiêu dùng thực ­ trạng thái đã loại trừ  thuế  <br /> GTGT gần đường công bằng tuyệt đối hơn, chứng tỏ mức độ bình đẳng của nó cao <br /> hơn phân phối tiêu dùng danh nghĩa – bao gồm cả thuế GTGT. <br /> Phan tr am cong don ti eu dung/ti eu dung thuc<br /> <br /> <br /> <br /> 100<br /> Phần trăm cộng dồn tiêu dùng/tiêu dùng thực<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 80<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 60<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 40<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T I EU DUNG<br /> 20<br /> <br /> T I EU DUNG T HUC<br /> <br /> <br /> 0 DUONG 4 5°<br /> Tiêu<br /> 0 dùng 20 40 60 80 100<br /> Tiêu dùng thực<br /> Phan tr am ho cong don<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Như  vậy, với ba chỉ  tiêu phân tích và biểu đồ  đường cong Lorenz biểu diễn <br /> trên đây, chúng ta có thể  khẳng định rằng thuế  GTGT  ở  Việt Nam hiện nay có tác <br /> động đáng kể  vào phân phối lại thu nhập. Thực tế, thuế  thu nhập cá nhân với các  <br /> mức thuế  suất cao hơn và chênh lệch nhau nhiều về  lý thuyết sẽ  có tác dụng phân  <br /> phối lại thu nhập cao hơn thuế  GTGT. Tuy nhiên, điều này theo chúng tôi chỉ  đúng  <br /> với điều kiện ở các n ước phát triển khi mà thu nhập của dân cư  cao, diện chịu thuế <br /> Phần trăm hộ cộng dồn<br /> <br /> rộng, phạm vi điều chỉnh và tác động phân phối lại thu nhập của thuế thu nhập cá  <br /> nhân mới phát huy được. Đối với các nước thu nhập dân cư  thấp như  Việt Nam,  <br /> diện chịu thuế hẹp thì tác dụng phân phối lại thu nhập của loại thuế này chắc chắn  <br /> còn rất hạn chế. Trong điều kiện như vậy, thuế GTGT sẽ còn đóng vai trò đáng kể <br /> không chỉ cho số thu NSNN mà còn có tác dụng phân phối lại thu nhập, thể hiện tính <br /> công bằng xã hội của loại thuế tiến bộ này. Chúng tôi xin lưu ý một điều là kết luận  <br /> trong nghiên cứu này chỉ dựa trên số liệu điều tra ở phạm vi một tỉnh nên mức độ đại  <br /> diện còn hạn chế. Các mức thuế  suất thuế  GTGT chúng tôi sử  dụng trong nghiên  <br /> cứu   này   được   điều   chỉnh   theo   Nghị   quyết   240/2000/NQ­UBTVQH10   ngày <br /> 27/10/2000 của  Ủy ban thường vụ Quốc hội, do vậy các kết luận trên đây chỉ  đúng  <br /> trong điều kiện đó.  <br /> <br /> <br /> 18<br />  TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Basle M. Taxe sur la TVA française­Croissance et équite. Thèse 1974<br /> 2. Bourguignon   F.  Fiscalité   et   Re­distribution   ­   Rapport   du   Conseil   d’Analyse  <br /> Economique . La Documentation française (1998)<br /> 3. Laisney F., Muhleisen M., Staat M., Vogele S.  Simulation de réformes de la fiscalité  <br /> directe et indirecte des ménages en France. Economie et Prévision, no 110­111 (1993) <br /> 4/5, 129­145<br /> 4. Brashares   E.,   Speyrer   J.F.,   Carlson   g.n. Distributional   Aspects   of   a   Federal   Value­<br /> Added Tax. National Tax Journal. Vol. XLI, no 2 (June 1988)155 ­174<br /> 5. Conseil des Impôts.  La Taxe sur la Valeur Ajoutée. Dix­neuvième rapport au Président  <br /> de la République. Les éditions des Journaux Officiels (2001)<br /> 6. Bộ  Tài chính, Tổng Cục Thuế. Hệ thống hóa các văn bản pháp luật về thuế giá trị  <br /> gia tăng đã được sửa đổi bổ sung. Nhà xuất bản Tài chính, Hà Nội (1­2001).<br /> <br /> <br /> VALUE ­ ADDED TAX IN VIETNAM<br /> SOME ASPECTS RELATED TO EQUITY<br /> <br /> Phan Thi Minh Ly, Lai Xuan Thuy<br /> College of Economics, Hue University<br /> <br /> SUMMARY<br /> <br /> Based on the survey data on income and expenditure budget of 530 households in 2001  <br /> in   Thua   Thien   Hue   and   micro   economic   approach,   this   study   found   that   in   the   current  <br /> conditions in Vietnam, as the people’s income is low, VAT is apparently effective in income  <br /> redistribution, which indicates social equity characteristics of this modern tax. This conclusion,  <br /> however, should be tested  in  a larger sample and updated by the most recently amended Law  <br /> on VAT in Vietnam. <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 19<br />