Thương mại quốc tế của Việt Nam - Chương 2

Chia sẻ: Nguyễn Kiều Trinh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:48

Thêm vào BST

Báo xấu

751
lượt xem 327
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của chương này trong môn thương mại quốc tế là rà soát việc hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam theo trục thời gian từ năm 1988 đến nay, ưu tiên xem xét giai đoạn sau năm 2001. Mời các bạn cùng tham khảo

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thương mại quốc tế của Việt Nam - Chương 2

57 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ CỦA VIỆT NAM TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ Mục tiêu của chương này là rà soát việc hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam theo trục thời gian từ năm 1988 đến nay, ưu tiên xem xét giai đoạn sau năm 2001. Phần 2.1 tổng kết quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam trong lĩnh vực thương mại quốc tế theo các thể chế quốc tế mà Việt Nam tham gia. Phần 2.2 xem xét thực trạng hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam. Phần 2.3 đánh giá việc hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam. 2.1. Quá trình hội nhập thương mại quốc tế của Việt Nam 2.1.1. Đặc điểm thương mại quốc tế của Việt Nam Tăng trưởng thương mại của Việt Nam trong thời gian vừa qua được đánh giá là một yếu tố tích cực góp phần tăng trưởng GDP tại Việt Nam. Tổng kim ngạch xuất nhập khẩu/GDP hiện đã vượt quá 100%, thể hiện mức độ liên kết mạnh mẽ của Việt Nam với nền kinh tế thế giới (Hình 2.1). Các đối tác thương mại của Việt Nam đã chuyển từ Liên Xô và các nước Đông Âu (cũ) ở giai đoạn trước 1991 sang các nước châu Á và các khu vực và quốc gia khác ở giai đoạn sau 1991 đến nay. Trong giai đoạn từ năm 2001 đến nay, Việt Nam đã thực hiện chuyển hướng thương mại sang các khu vực và quốc gia ngoài châu Á như Liên minh châu Âu (EU), Hoa Kỳ. Các đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam là Trung Quốc, Nhật Bản, EU, Hoa Kỳ, Singapore, Đài Loan, Hàn Quốc, Thái Lan, Malaysia và Hồng Công (thuộc Trung Quốc). Các đối tác này chiếm tới 80% tổng kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam trong năm 2005, trong đó tỷ trọng tổng kim ngạch xuất khẩu Việt
58 Nam với 5 đối tác hàng đầu lần lượt là Trung Quốc (12,6%), Nhật Bản (12,3%), EU (11,7%), Hoa Kỳ (9,8%) và Singapore (9,2%). (Hình 2.2) 50 180.00% 45 160.00% 40 140.00% 35 120.00% 30 Tỷ đôla Mỹ 100.00% 25 80.00% 20 60.00% 15 40.00% 10 5 20.00% 0 0.00% Xuất khẩu (tỷ đôla Mỹl) Nhập khẩu (tỷ đôla Mỹ) Tăng trưởng GDP Tổng xuất nhập khẩu/GDP Hình 2.1. Tăng trưởng xuất nhập khẩu và tổng XNK/GDP tại Việt Nam Nguồn: Tính toán của tác giả (2007) trên số liệu của Tổng cục Thống kê và Thời báo kinh tế Việt Nam 100% Các nước khác Trung Quốc 80% Nhật Bản EU 60% Hoa Kỳ Singapore 40% Đài Loan Hàn Quốc Thái Lan 20% Malaysia Hồng Công (TQ) 0% Hình 2.2. Cơ cấu thương mại Việt Nam theo khu vực 1995-2005 Nguồn: Tính toán của tác giả dựa trên số liệu của Tổng cục thống kê (2006)
59 2.1.2 Các giai đoạn hội nhập thương mại quốc tế của Việt Nam Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam đã gần 20 năm. Việt Nam đã là thành viên chính thức của ASEAN, APEC, ký kết Hiệp định thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ, đang đàm phán để trở thành thành viên chính thức của WTO. Quá trình này có thể tóm tắt như ở Bảng 2.1. Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế về thương mại của Việt Nam gắn kết chặt chẽ với quá trình đổi mới chính sách nói chung và chính sách thương mại quốc tế nói riêng. Các giai đoạn hội nhập kinh tế quốc tế về thương mại của Việt Nam được liệt kê chi tiết ở Phụ lục 6, Phụ lục 7 và Phụ lục 8. Các giai đoạn hội nhập kinh tế quốc tế về thương mại ở Việt Nam có thể được khái quát hoá như sau18: Giai đoạn thăm dò hội nhập (1988-1991): Đặc điểm của giai đoạn là việc Việt Nam thực hiện đổi mới, tăng cường thương mại với các nước bên ngoài khối SEV. Giai đoạn khởi động hội nhập (1992-2000): Đặc điểm của giai đoạn là Việc Nam đàm phán, ký kết các hiệp định đa phương bao gồm hiệp định khung với liên minh châu Âu, trở thành quan sát viên của GATT, bắt đầu đàm phán gia nhập WTO, tham gia sáng lập Diễn đàn Á - Âu, trở thành thành viên chính thức của APEC, ASEAN, bình thường hoá quan hệ với Hoa Kỳ và ký hiệp định thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ. Giai đoạn tăng cường hội nhập (2001-nay): Trong giai đoạn từ năm 2001 đến nay, Việt Nam tích cực thực hiện các cam kết đã ký kết trong giai đoạn khởi động hội nhập, giải quyết các vấn đề phát sinh trong việc đẩy mạnh hội nhập (như đương đầu với các cáo buộc bán phá giá, trợ cấp; các tranh luận 18 Cách phân chia giai đoạn và tên của các giai đoạn là do tác giả tự đặt.
60 trong nước về lộ trình hội nhập kinh tế quốc tế) và tích cực đàm phán gia nhập WTO. Bảng 2.1. Quá trình tự do hoá thương mại ở Việt Nam Năm Quá trình tự do hoá thương mại 1992 Hiệp định khung với Liên minh châu Âu 1993 Gia nhập Hội đồng hợp tác hải quan 1994 Quan sát viên của GATT 1995 Thành viên chính thức của ASEAN 1996 Đưa ra danh mục AFTA + Sáng lập diễn đàn Á – Âu (ASEM) 1997 Bắt đầu đàm phán gia nhập WTO 1998 Thành viên chính thức của APEC 2000 Ký kết Hiệp định Thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ 2001 Hiệp định thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ chính thức có hiệu lực 2002 Danh mục CEPT chi tiết (Common Effective Preferential Tariff Scheme); Kỳ đàm phán WTO tại Geneva 2003 Sửa đổi và bổ sung CEPT: Nghị định 78/2003/NĐ-CP 2004 Sửa đổi và bổ sung CEPT; Thuế nhập khẩu trong chương trình khung ASEAN – Trung Quốc (2004-2008) 2005 Sửa đổi bổ sung CEPT 2005-2013; điều chỉnh các công cụ hạn ngạch, hạn ngạch thuế quan, quy trình xét miễn thuế, giảm thuế, hoàn thuế 2006 Kết thúc đàm phán đa phương với các đối tác trong quá trình gia nhập WTO. Thành viên chính thức của WTO từ ngày 11 tháng 1 năm 2007. Nguồn: Tác giả (2007) 2.1.3. Hội nhập với ASEAN Việt Nam tham gia chương trình AFTA từ ngày 1 tháng 1 năm 1996. Việt Nam đồng ý cắt giảm thuế quan xuống mức 0% vào năm 2015 và chậm nhất là 2018. Chính phủ Việt Nam thực hiện chương trình AFTA theo hai giai đoạn và áp dụng hệ thống thuế ASEAN từ ngày 1 tháng 7 năm 2003. Trong giai đoạn 2003-2006, Việt Nam chuyển hầu hết các mặt hàng về mức thuế suất 0-5%. Mức mục tiêu là 0% vào năm 2015 (Bảng 2.2 và Bảng 2.3).
61 Gần đây, Việt Nam đã đẩy nhanh tiến độ thực hiện AFTA. ASEAN-6 có mức thuế trung bình vào năm 2003 là 2,39% (so với 6,38% vào năm 1997). Việt Nam có mức thuế suất trung bình là 6,32% vào năm 2003 so với 9,92% vào năm 1996 và 7,51% vào năm 2000 [76]. Bảng 2.2. Các nội dung cơ bản của AFTA Cam kết Thời gian Lưu ý Danh mục cắt giảm 2003-2006 ngay (IL): 0-5% Danh mục loại trừ Chuyển dần sang Danh mục cắt giảm ngay (IL) vào tạm thời (TEL): 0- 2003-2006 năm 2003 theo 5 lần bắt đầu từ 2000 và giảm tới mức 5% 0-5% vào năm 2006 Bao gồm các sản phẩm nông nghiệp chưa qua chế biến Danh mục nhạy cảm 2003– 2006 và chuyển dần sang danh mục cắt giảm (IL) vào 2003- (SL): 0-5% 2013 06 và đạt mức 0-5% vào 2013 Hàng hoá thoả mãn Điều khoản XX của GATT. Điều Danh mục loại trừ khoản này cho phép sử dụng các lý do như an ninh hoàn toàn (EL) quốc gia, đạo đức, sức khoẻ của người và động vật, các điều khoản về giá trị lịch sử, mỹ thuật và khảo cổ. Nguồn: Tác giả (2007) Trong khuôn khổ chương trình hợp tác công nghiệp ASEAN (AICO), các nhà sản xuất trong khối có thể thực hiện liên kết chế tạo sản phẩm công nghiệp trong ASEAN và hưởng thuế suất ưu đãi CEPT. Bảng 2.3. Mục tiêu cắt giảm thuế theo AFTA của Việt Nam Cắt giảm thuế tới Năm Mục tiêu 2003 80% 0-5% 2005 100% + Linh hoạt 2006 60% 0% 2010 80% 2015 100% Nguồn: Tác giả (2007) 2.1.4. Hội nhập với APEC Việt Nam trở thành thành viên chính thức của APEC vào tháng 11 năm
62 1998. Mục tiêu của APEC là thực hiện tự do thương mại và đầu tư vào năm 2010 đối với các nước phát triển và 2020 đối với các nước đang phát triển. Bảng 2.4. Mục tiêu cơ bản của APEC vào năm 2020 Cam kết Lưu ý 9 nguyên tắc: đầy đủ; phù hợp với WTO; không phân biệt đối xử; so sánh được; rõ ràng; ổn định; bắt đầu và thực hiện liên tục theo một lịch Tự do hoá thương trình; linh hoạt; và hợp tác. mại và đầu tư Tất cả các trở ngại được dỡ bỏ đều phải được áp dụng cho tất cả các nước chứ không chỉ với các thành viên của APEC Nguồn: Tác giả (2007) Việt Nam đặt mục tiêu tăng cường quan hệ kinh tế, mở rộng thị trường xuất khẩu, thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài, nâng cao tính cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam khi tham gia APEC. Mục tiêu lớn nhất của Việt Nam là tăng trưởng nhanh và ổn định. Hiện tại, các quốc gia trong APEC chiếm 70% xuất khẩu của Việt Nam, 75% FDI và 50% viện trợ (ODA). APEC đang trợ giúp Việt Nam cải thiện môi trường đầu tư; nâng cao năng lực ra nhập WTO; hài hoà hoá các thủ tục hải quan, tiêu chuẩn hàng hoá. APEC có ba trụ cột chính (1) Kế hoạch hành động quốc gia (The National Action Plan - IAP); (2) Kế hoạch hành động hợp tác (The Cooperation Action Plan -CAP); và (3) Hợp tác kinh tế và công nghệ (Technology and Economic Cooperation -ECOTECH) (Bảng 2.4). Việt Nam sẽ thực hiện IAP vào năm 2005. Điều này có nghĩa là Việt Nam phải minh bạch hoá chính sách thương mại và đầu tư. Việt Nam đã thực hiện một số chương trình của CAP như thủ tục hải quan, sở hữu trí tuệ, và kinh doanh du lịch. Hợp tác kinh tế trong APEC mới chỉ dừng ở trao đổi thông tin và quan điểm với tư cách là một tổ chức liên chính phủ.
63 2.1.5. Hiệp định Thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ Các cam kết cơ bản của Việt Nam được thể hiện ở Bảng 2.5. Việt Nam và Hoa Kỳ ký kết Hiệp định thương mại song phương vào năm 2000 và chính thức có hiệu lực vào ngày 10 tháng 12 năm 2001. Ba vấn đề chính của Hiệp định là thương mại hàng hoá, sở hữu trí tuệ và thương mại dịch vụ. Theo Hiệp định này, hai bên cần thực hiện quy chế đãi ngộ quốc gia (thuế và phí nội địa, thương mại, vận tải, phân phối, lưu kho và tiêu chuẩn kỹ thuật; quyền kinh doanh xuất nhập khẩu hàng hoá). Trong thời gian từ 2 đến 7 năm, Việt Nam phải dỡ bỏ các hàng rào phi thuế theo tiêu chuẩn của WTO. Các biện pháp tự vệ được sử dụng khi hàng hoá của một bên gia tăng nhanh chóng làm rối loạn thị trường của bên kia. Bảng 2.5. Cam kết cơ bản của Việt Nam trong Hiệp định Thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ Cam kết của Việt Nam với Hoa Thời hạn Ghi chú Kỳ Thương mại hàng hoá: Giảm Hoa Kỳ giảm thuế nhập khẩu hàng hoá thuế nhập khẩu hàng nông 2 - 7 năm Việt Nam bình quân từ 35% nghiệp và công nghiệp từ Hoa Kỳ, xuống dỡ bỏ từ từ các rào cản phi 4,9%. thuế theo các tiêu chuẩn của WTO. Sở hữu trí tuệ: Tuân theo 18 tháng các tiêu chuẩn của WTO về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và chấp nhận các tiêu chuẩn khác như tín hiệu vệ tinh, nhãn hiệu thương mại, bằng phát minh sáng chế. 2 - 10 năm Các nhà đầu tư Hoa Kỳ được thực hiện Thương mại dịch vụ: Tuân theo các đầu tư vào một số ngành nguyên lý và quy định của như viễn thông, tài chính, ngân hàng, GATS (Hiệp định chung về phân phối, xây dựng, và du lịch. Thương mại dịch vụ). Nguồn: Tác giả (2007)
64 2.1.6. Gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO) Việt Nam trình bản Bị vong lục về chính sách thương mại của Việt Nam vào tháng 9 năm 1996. WTO đã thực hiện nhóm họp vào ngày 7 tháng 11 để kết nạp Việt Nam là thành viên chính thức. Việt Nam trở thành thành viên chính thức kể từ ngày 11 tháng 1 năm 2007. Bảng 2.6. Chuẩn bị của Việt Nam trong việc gia nhập WTO Hệ thống Nội dung thay đổi Chấp nhận bị coi là nền kinh tế tế thị trường không muộn hơn ngày 31 tháng 12 năm 2008 Mức thuế bình quân giảm từ 17,4% tới 13,4% trong 5-7 năm Mức thuế bình quân với hàng nông sản giảm từ 23,5% xuống còn 20,9% trong vòng 5-7 năm Mức thuế bình quân với hàng công nghiệp giảm từ 16,8% xuống còn 12,6% Cam kết về trong vòng 5-7 năm thương mại Các mặt hàng nông sản, xi măng, sắt thép, vật liệu xây dựng, ô tô, xe máy, vẫn được duy trì bảo hộ ở mức nhất định Bãi bỏ hoàn toàn các trợ cấp bị cấm như trợ cấp xuất khẩu và nội địa hoá (bảo lưu 5 năm với các ưu đãi đầu tư đã cấp trước khi gia nhập WTO) Không trợ cấp nống sản nhưng được bảo lưu quyền được hưởng ưu đãi của các nước đang phát triển trong 5 năm; duy trì mức trợ cấp không quá 10% giá trị sản lượng; bảo lưu khoản hỗ trợ khoảng 4.000 tỷ đồng/năm. Ngân hàng nước ngoài mua tối đa 30% cổ phần của công ty Việt Nam Các doanh nghiệp nước ngoài trong lĩnh vực khai thác hỗ trợ dầu khí được thành lập công ty 100% vốn nước ngoài sau 5 năm kể từ khi gia nhập Cho phép thành lập liên doanh viễn thông với đa số vốn nước ngoài không gắn với hạ tầng mạng Doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài về phân phối được thành lập kể từ ngày Tự do hoá các 1 tháng 1 năm 2009 và không mở cửa các ngành xăng dầu, dược phẩm, sách ngành dịch vụ báo, tạp chí, bằng hình, thuốc lá, gạo, đường và kim loại quý Công ty chứng khoán 100% vốn nước ngoài được thành lập sau 5 năm kể từ khi gia nhập Các công ty của Hoa Kỳ được thành lập chi nhánh bảo hiểm phi nhân thọ sau 5 năm kể từ ngày gia nhập Ngân hàng con 100% vốn nước ngoài được thành lập trước ngày 1 tháng 4 năm 2007’ Nguồn: Tổng hợp của tác giả giả từ [70]
65 Việt Nam và Hoa Kỳ đã ký được thoả thuận chính thức kết thúc đàm phán WTO vào ngày 31 tháng 5 năm 2006. Việt Nam đã hoàn thành đàm phán đa phương với đối tác. Việt Nam đã trở thành thành viên của WTO vào ngày 11 tháng 1 năm 2007. Thông tin về đàm phán gia nhập WTO và cam kết của Việt Nam có thể tìm thấy tại các trang web dưới đây: WTO: http://www.wto.org/english/thewto_e/acc_e/a1_vietnam_e.htm Uỷ ban quốc gia về hợp tác Kinh tế Quốc tế: http://www.nciec.gov.vn Bộ Thương mại Việt Nam: http:www.mot.gov.vn Điểm khác biệt cơ bản của WTO với các tổ chức quốc tế khác đó là để trở thành thành viên của WTO, Việt Nam cần đàm phán chi tiết các mức thuế, cam kết mở cửa thị trường của Việt Nam với các thành viên và đạt được sự đồng ý của tất cả các thành viên của WTO. Nếu Việt Nam không thực hiện cam kết, Việt Nam phải chịu các khoản phạt bằng tiền. Việt Nam cũng không thể ‘rút lui’ khi đã trở thành thành viên của WTO (trừ trường hợp với Hoa Kỳ). Nếu Việt Nam không muốn thực hiện các cam kết của mình, Việt Nam phải tiếp tục thực hiện đàm phán một lần nữa. Bên cạnh việc được hưởng quy chế tối huệ quốc vô điều kiện, những ưu đãi mà Việt Nam được hưởng khi trở thành thành viên chính thức của WTO là được áp dụng quy chế giải quyết tranh chấp thương mại, được tham gia đàm phán thương mại đa phương trong khuôn khổ WTO, được hưởng chế độ độ ưu đãi thuế quan phổ cập (GSP) vì là nước đang phát triển. 2.2. Thực trạng hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế Phần này làm rõ thực trạng hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế theo khung phân tích đã nêu ra trong chương 1. Trước hết, phần này làm rõ nhận thức về mối quan hệ
66 giữa tự do hoá thương mại và bảo hộ mậu dịch trong quá trình hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam. Tiếp theo xem xét việc hoàn thiện các công cụ của chính sách thương mại quốc tế và việc phối hợp hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế. Phần này cũng luận giải kết quả tính toán lợi thế so sánh hiện hữu và GTAP vào đánh giá việc hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế ở Việt Nam. 2.2.1. Nhận thức về mối quan hệ giữa tự do hoá thương mại và bảo hộ mậu dịch theo các giai đoạn hội nhập 2.2.1.1. Giai đoạn thăm dò hội nhập (1988-1991) Trong giai đoạn này, Việt Nam thực hiện công nghiệp hoá không rõ ràng nhưng có xu hướng thay thế nhập khẩu và cởi bỏ dần các hạn chế xuất khẩu, thực hiện hoàn thiện các chính sách tài chính, thuế như mở cửa sàn giao dịch ngoại hối vào năm 1991, ban hành thuế xuất nhập khẩu, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế doanh thu, thuế lợi nhuận vào năm 1990. Chính sách xuất nhập khẩu và các quy định về thương mại được thông thoáng hơn theo đó các doanh nghiệp tư nhân được trực tiếp tham gia vào thương mại quốc tế vào năm 1991 và thành lập các khu chế xuất. Tuy nhiên, một số hàng hoá vẫn bị giới hạn xuất khẩu ở một số ít công ty và các tổng công ty xuất khẩu vẫn phải đăng ký nhóm hàng hoá xuất khẩu với cơ quan quản lý nhà nước. 2.2.1.2. Giai đoạn khởi động hội nhập (1992-2000) Tính đến năm 2000, các doanh nghiệp tham gia vào thương mại quốc tế ở Việt Nam vẫn chủ yếu là các doanh nghiệp nhà nước. Chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam có xu hướng thay thế nhập khẩu. Đặc điểm nổi bật trong việc hoàn thiện chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam ở giai đoạn này là không có một lịch trình giảm thuế cụ thể [9, tr.51].
67 Trong giai đoạn này, nhận thức về mối quan hệ giữa tự do hoá và bảo hộ mậu dịch của Việt Nam trong chính sách thương mại quốc tế không có nhiều thay đổi so với giai đoạn thăm dò hội nhập. Việt Nam vẫn theo đuổi một chiến lược công nghiệp hoá không rõ ràng. Việt Nam vừa muốn thực hiện công nghiệp hoá thay thế nhập khẩu vừa muốn hướng vào xuất khẩu. Xu hướng hướng vào xuất khẩu được ưu tiên hơn thể hiện ở việc thông thoáng hơn thủ tục xuất khẩu và thủ tục nhập khẩu như bãi bỏ hầu hết các giấy phép nhập khẩu chuyến vào năm 1995, dỡ bỏ quyền kiểm soát buôn bán gạo vào năm 1997, khuyến khích các doanh nghiệp xuất khẩu trong đó có doanh nghiệp FDI. Kể từ năm 1998, các doanh nghiệp FDI được xuất khẩu những hàng hoá không có trong giấy phép đầu tư. Năm 1993, Chính phủ cho phép nợ thuế đầu vào xuất khẩu. Các lệnh cấm nhập khẩu tạm thời hàng tiêu dùng hay cấm nhập khẩu đường vào năm 1997 trong chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam không hoàn toàn nhằm bảo hộ thị trường nội địa. 2.2.1.3. Giai đoạn tăng cường hội nhập (2001-nay) Trong giai đoạn này, Việt Nam là có xu hướng hướng vào xuất khẩu. Tuy nhiên, dường như mục tiêu và phương pháp công nghiệp hoá chưa được thống nhất giữa các cấp, các ngành dẫn đến tình trạng đi theo chứ chưa chủ động hội nhập. Các danh mục hàng hoá và thuế suất nhập khẩu chủ yếu ban hành theo các hiệp định mà Việt Nam đã ký kết với EU, ASEAN, Hoa Kỳ, Canada. Một mặt, Việt Nam đẩy mạnh xuất khẩu như cho phép xuất khẩu không hạn chế theo ngành nghề ghi trong giấy phép kinh doanh vào năm 2001, ban hành danh mục biểu thuế ưu đãi hàng năm, đẩy mạnh đàm phán gia nhập WTO, đàm phán ASEAN và ASEAN mở rộng cũng như ban hành quy trình xét miễn, giảm và hoàn thuế xuất khẩu và nhập khẩu vào năm 2005. Mặt khác, Việt Nam vẫn đang lúng túng trong việc giải quyết việc bảo hộ thị trường nội địa cho một số ngành hàng như ô tô, sắt thép, điện tử.
68 2.2.2. Thực trạng hoàn thiện các công cụ thuế quan 2.2.2.1. Thuế xuất nhập khẩu Thuế xuất nhập khẩu của Việt Nam thay đổi theo hướng phù hợp với các cam kết quốc tế của Việt Nam tham gia. Hiện tại, các văn bản về hệ thống thuế của Việt Nam được Bộ Tài chính xuất bản cũng như bản mềm có thể được truy cập từ trang web của Tổng cục hải quan. Mutrap [55, tr.28- 29] cho thấy biểu thuế hàng hoá nhập khẩu của Việt Nam đã có 3 lần sửa đổi ở các năm 1996, 1998 và 2003 theo đó biểu thuế của Việt Nam ngày càng phù hợp hơn với Hệ thống phân loại hàng hoá và mã số của Tổ chức hải quan thế giới và Hệ thống biểu thuế hài hoà trong ASEAN (AHTN). Hiện tại, biểu thuế nhập khẩu phân nhóm chi tiết đến mã hàng hoá HS 6 số (dựa trên danh mục HS 2002 của Tổ chức hải quan thế giới) và HS 8 số trong cả khối ASEAN (xem Phụ lục 3 và Phụ lục 4). Sự thay đổi của hệ thống thuế xuất nhập khẩu. Năm 1988, luật thuế xuất nhập khẩu được ban hành. Năm 1989, Việt Nam thực hiện giảm thuế xuất khẩu và số mặt hàng tính thuế từ 30 xuống 12 và số mặt hàng tính thuế nhập khẩu giảm từ 124 xuống 80 với biên tính thuế tăng từ 5-50% đến 5-120%. Năm 1991, Việt Nam thực hiện miễn thuế đầu vào đối với hàng xuất khẩu và giảm thuế xuất khẩu gạo từ 10% xuống 1%. Năm 1992, hệ thống thuế quan hài hoà bắt đầu được áp dụng. Năm 1993, Việt Nam cho phép nợ thuế đầu vào xuất khẩu 90 ngày và bổ sung thuế xuất nhập khẩu đối với hàng đi đường. Năm 1994, Bộ Thương mại đảm nhận trọng trách đề xuất chính sách thuế xuất nhập khẩu thay Bộ Tài chính.
69 Năm 1995, Việt Nam công bố danh mục CEPT 1996 và tăng thuế xuất khẩu với 11 mặt hàng. Năm 1996, Việt Nam công bố danh mục CEPT 1997 và giảm thuế ô tô nhập khẩu. Năm 1998, mức thuế suất cao nhất (trong CEPT) chỉ còn 60%. Trong năm này, Việt Nam chính thức giới thiệu lộ trình CEPT không chính thức 2006. Việt Nam bãi bỏ áp dụng tính giá nhập khẩu tối thiểu. Quốc hội thực hiện sửa đổi Luật thuế xuất nhập khẩu vào tháng 5 năm 1998 và theo đó kể từ ngày 1 tháng 1 năm1999, thuế xuất nhập khẩu của Việt Nam bao gồm 3 mức là mức thông thường, mức tối huệ quốc và mức ưu đãi đặc biệt. Năm 2002, Việt Nam áp dụng tính thuế nhập khẩu theo hợp đồng ngoại thương, ban hành danh mục hàng hoá và thuế suất nhập khẩu để thực hiện lộ trình giảm thuế nhập khẩu theo Hiệp định hàng dệt may ký giữa Việt Nam và EU giai đoạn 2002-2005; ban hành mức giá tính thuế đối với hàng nhập khẩu không thuộc danh mục mặt hàng nhà nước quản lý giá tính thuế, không đủ điều kiện áp giá theo giá ghi trên hợp đồng, ban hành Nghị định về giá trị tính thuế nhập khẩu theo điều VII của GATT. Năm 2003, Việt Nam ban hành danh mục hàng hoá và thuế suất để thực hiện CEPT giai đoạn 2003-2006; bãi bỏ áp dụng giá tính thuế nhập khẩu tối thiểu đối với mặt hàng rượu và đồ uống có cồn, có nguồn gốc từ EU; ban hành biểu thuế ưu đãi thay cho biểu 1998 với xe ô tô đã qua sử dụng và bộ linh kiện ô tô, xăng dầu; ban hành danh mục hàng hoá và thuế suất thuế nhập khẩu để thực hiện lộ trình giảm thuế nhập khẩu theo Hiệp định buôn bán hàng dệt, may ký giữa Việt Nam và EU cho giai đoạn 2003-2005. Năm 2004, Việt Nam ban hành danh mục hàng hoá và thuế suất thuế nhập khẩu để thực hiện lộ trình giảm thuế nhập khẩu theo Hiệp định về thương mại
70 hàng dệt, may ký giữa Việt Nam và Hoa Kỳ cho giai đoạn 2003-2005; ban hành danh mục hàng hoá và thuế suất nhập khẩu của Việt Nam để thực hiện Chương trình thu hoạch sớm EHP theo Hiệp định khung về hợp tác kinh tế toàn diện ASEAN – Trung Quốc; sửa đổi thuế suất nhập khẩu một số mặt hàng trong danh mục CEPT 2003-2006. Năm 2005, Việt Nam thực hiện điều chỉnh thuế suất thuế nhập khẩu ưu đãi với một số mặt hàng linh kiện, phụ tùng điện tử; bãi bỏ thuế suất nhập khẩu để áp dụng hạn ngạch với 6 mã hàng; giảm thuế suất thuế nhập khẩu một số mặt hàng để thực hiện thoả thuận giữa Việt Nam và Thái Lan liên quan đến việc Việt Nam hoãn thực hiện hiệp định CEPT đối với một số mặt hàng phụ tùng, linh kiện xe máy và xe ô tô tải nguyên chiếc; sửa đổi, bổ sung Danh mục hàng hoá và thuế suất thuế nhập khẩu của Việt Nam để thực hiện CEPT của các nước ASEAN cho các năm 2005 – 2013; ban hành quy trình xét miễn thuế xuất khẩu và thuế nhập khẩu, giảm thuế, hoàn thuế, không thu thuế đối với hàng hoá xuất khẩu, nhập khẩu. Hiện tại, Luật đầu tư mới ban hành ngày 29 tháng 11 năm 2005 không gắn liền các ưu đãi về thuế với xuất khẩu một cách cụ thể nữa. Năm 2006, Việt Nam thực hiện điều chỉnh thuế suất thuế nhập khẩu ưu đãi đối với hàng linh kiện, phụ tùng điện tử, và ô tô; cho phép nhập khẩu ô tô cũ kể từ ngày 1 tháng 5 và ban hành mức thuế tuyệt đối đối với việc nhập khẩu ô tô cũ. Cam kết cắt giảm thuế của Việt Nam trong ASEAN Lộ trình các hàng hoá thực hiện cắt giảm CEPT thể hiện ở các văn bản Nghị định số 78/2003/NĐ-CP ngày 1 tháng 7 năm 2003; Nghị định số 151/2004/NĐ-CP ngày 5 tháng 8 năm 2004; Nghị định số 213/2004/NĐ-CP ngày 24 tháng 12 năm 2004 và Nghị định số 13/2005/NĐ-CP ngày 3 tháng 2
71 năm 2005. 18.0% 16.0% 16.20% 14.0% 12.0% 10.0% 7.70% 7.10% 7.30% 8.0% 6.80% 7% 6.50% 6.0% 4.70% 4.0% 2.50% 2.0% 0.0% MFN CEPT1999 CEPT2000 CEPT2001 CEPT2002 CEPT2003 CEPT2004 CEPT2005 CEPT2006 Hình 2.3. Thuế suất bình quân của Việt Nam theo lộ trình CEPT Nguồn: [55] Theo Hiệp định CEPT, các thành viên Singapore, Thái Lan, Malaysia, Brunei, Indonesia và Philippines hoàn thành cắt giảm thuế xuống còn 0-5% vào năm 2003. Việt Nam thực hiện vào năm 2006. Lào và Myanmar thực hiện vào năm 2008. Campuchia thực hiện vào năm 2010. Bốn nhóm hàng hoá được phân loại bao gồm danh mục cắt giảm ngay, danh mục loại trừ tạm thời, danh mục nhạy cảm và danh mục loại trừ hoàn toàn. Hàng hoá sản xuất trong ASEAN được hưởng các ưu đãi trong Hiệp định nếu có tối thiểu 40% nội dung ASEAN. Các nước cũng cam kết dỡ bỏ các hạn chế về số lượng đồng thời với việc cắt giảm thuế. Việt Nam đã đưa ra cam kết đầu tiên vào tháng 12 năm 1995. Cam kết ban đầu này bao gồm 1633 hàng hoá thuộc danh mục cắt giảm, 26 hàng hoá thuộc danh mục nhạy cảm, 1189 hàng hoá thuộc danh mục loại trừ tạm thời và 165 hàng hoá thuộc danh mục loại trừ hoàn toàn giảm. Danh mục cắt giảm ngay: Tính đến 2006, toàn bộ các mặt hàng trong danh mục TEL đã được đưa vào danh mục cắt giảm IL (loại trừ 13 mặt hàng phụ tùng ô tô, xe máy thì thực hiện bảo lưu). Danh mục loại trừ tạm thời: Hiện tại, hầu hết các hàng hoá trong danh
72 mục loại trừ tạm thời đã được đưa dần sang Danh mục cắt giảm ngay và đang thực hiện đưa về mức 0-5% vào 2006. Danh mục nhạy cảm: 26 nhóm hàng hoá trong danh mục này sẽ có mức thuế 0-5% vào 2013. Danh mục loại trừ hoàn toàn: theo điều khoản XX của GATT, đây là những hàng hoá liên quan đến an ninh quốc gia, đạo đức xã hội, tính mạng và sức khoẻ của con người và động thực vật, bảo vệ các giá trị nghệ thuật, lịch sử và khảo cổ. CEPT cũng cho phép việc sử dụng danh mục loại trừ hoàn toàn để bảo hộ ngành công nghiệp và doanh thu sản phẩm. Các hàng hoá này bao gồm nhiên liệu, thiết bị thu phát, phương tiện đi lại dưới 16 chỗ ngồi. Ban đầu, Việt Nam thực hiện cam kết cắt giảm thuế quan bằng những hàng hoá đã có mức thuế như cam kết. ASEAN hiện đang xem xét lại về danh sách và thực hiện mặt hàng trong danh mục loại trừ hoàn toàn bởi vì việc lựa chọn những ngành ngày không phù hợp với các nguyên tắc của GATT. Việc diễn giải điều XX của GATT cũng có vấn đề bởi vì mọi sản phẩm có thể được liệt kê vào danh sách theo điều này. Một số mặt hàng Việt Nam lựa chọn như thuốc lá, đồ cũ hay ô tô tay lái nghịch,... trên thực tế có phù hợp với điều XX của GATT không? Khi tham gia WTO, Việt Nam phải thực hiện bảo hộ đơn giản, dễ hiểu qua thuế. Cam kết cắt giảm thuếtheo chương trình thu hoạch sớm ASEAN – Trung Quốc Kể từ ngày ngày 1 tháng 1 năm 2004, Trung Quốc và ASEAN bắt đầu thực hiện cắt giảm thuế theo chương trình thu hoạch sớm (EHP). Thuế suất bình quân của Việt Nam giảm tới 0% cho các mặt hàng trong chương trình vào 2008 (Hình 2.4). Theo chương trình EHP, từ ngày 1 tháng 1 năm 2004, các mặt hàng trong
73 chương 1 đến 8 của Biểu thuế nhập khẩu (nông sản và thuỷ sản) sẽ thực hiện cắt giảm (Bảng 2.7). Bảng 2.7. Cắt giảm thuế theo chương trình EHP Các mặt hàng có thuế suất MFN của ASEAN6 và Trung Quốc 2004 2005 2006 2007 2008 >15% 10% 5% 0% 5% - 15% 5% 0% 0% 30% 20% 15% 10% 5% 0% 15-30% 10% 10% 5% 5% 0% 15% với ASEAN 6 và Trung Quốc; >30% đối với Việt Nam); nhóm thuế suất trung bình (5-15% với ASEAN 6 và Trung Quốc; 15-30% đối với Việt Nam); nhóm thuế suất thấp (
74 Tiếp theo, Bộ Tài chính có Thông tư 16/2004/TT-BTC ngày 10 tháng 3 năm 2004 hướng dẫn thi hành Nghị định 99. Danh mục và lộ trình cắt giảm thuế của Việt Nam được đính kèm cùng Nghị định. 22.90% 20.00% 15.00% 14.10% 11.16% 10.00% 7.35% 5.00% 4.17% 0.00% 0% Hình 2.4. Thuế suất bình quân của Việt Nam theo EHP Nguồn: [55] Cam kết cắt giảm thuế theo Hiệp định thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ Đối với thương mại hàng hoá, Việt Nam cam kết giảm thuế nhập khẩu hàng nông nghiệp và công nghiệp từ Hoa Kỳ. Ngược lại, hàng hoá của Việt Nam sẽ chỉ chịu mức thuế suất bình quân 4,9% thay vì mức 35% (thuế suất không ưu đãi MFN). Hàng năm, Hoa Kỳ vẫn xem xét lại quy chế MFN đối với Việt Nam. Thuế nhập khẩu hàng dệt may của Việt Nam tại thị trường Hoa Kỳ được áp theo mức thuế MFN. Hạn ngạch dệt may hiện vẫn đang được Hoa Kỳ áp dụng đối với Việt Nam vì Việt Nam chưa phải là thành viên của WTO. Cam kết cắt giảm thuế trong WTO Hiện tại Việt Nam chưa hoàn thành đàm phán gia nhập đối với WTO nên những cam kết cắt giảm thuế trong WTO chưa được chính thức công bố. Tuy nhiên, quá trình đàm phán với Hoa Kỳ đã cho thấy Việt Nam đang phải đưa ra
75 những điều kiện cao hơn các thành viên cũ. Cụ thể là mức thuế suất nhập khẩu trung bình của Việt Nam phải thấp hơn mức thuế suất nhập khẩu trung bình mà các thành viên mới của WTO thực hiện trong các bản chào (trước đó). Trên thực tế, Việt Nam đã nhận được sự ủng hộ của nhiều đối tác khi đưa mức thuế suất nhập khẩu trung bình từ 22% xuống còn 18%. Theo thoả thuận trong đàm phán song phương Hoa Kỳ - Việt Nam đạt được vào ngày 31 tháng 5 năm 2006 thì Việt Nam sẽ giảm thuế từ 15% trở xuống cho tới 94% các sản phẩm xuất khẩu của Hoa Kỳ, giảm 50% thuế đánh vào ô tô và 19% thuế đánh vào linh phụ kiện ô tô, giảm 56% thuế đối với phần lớn xe máy và giảm 32% thuế đối với linh kiện xe máy. Thuế trong lĩnh vực nông nghiệp giảm từ mức trung bình 27% xuống còn 15% trở xuống. [91] 2.2.2.2. Thuế gián tiếp Thuế gián tiếp tác động tới hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam bao gồm thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế doanh thu, thuế lợi nhuận và thuế VAT. Năm 1990, Việt Nam ban hành thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế doanh thu, thuế lợi nhuận và áp dụng thuế suất đặc biệt với một nhóm hàng như xe máy và xe du lịch. Năm 1995, Việt Nam thực hiện giảm các mức thuế doanh thu từ 18 xuống 11. Năm 1996, thuế tiêu thụ đặc biệt dành cho ô tô nhập khẩu tăng từ 80% lên 100%. Năm 1998, thuế tiêu thụ đặc biệt được sửa đổi (tăng thuế xe máy nội địa, tăng thuế với hàng xa xỉ). Năm 2000, Việt Nam quy định chi tiết thi hành luật thuế giá trị gia tăng tại Nghị định số 79/2000/NĐ-CP ngày 29 tháng 12 năm 2000. Năm 2003, một lần nữa, thuế tiêu thụ đặc biệt được sửa đổi (14 hàng hoá và dịch vụ chịu thuế này). Việt Nam cũng thực hiện miễn thuế VAT với hàng chuyển khẩu, tạm nhập tái xuất, quá cảnh và hàng xuất khẩu. Năm 2005, thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng ô tô trong nước được đề xuất nâng lên cho bằng với thuế tiêu thụ đặc biệt của ô tô nhập khẩu (50%
76 đối với xe dưới 5 chỗ ngồi). 2.2.3. Thực trạng hoàn thiện các công cụ phi thuế quan của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế Việc áp dụng các công cụ phi thuế quan là một thực tế nhưng hiện tại chưa có một thống kê nào ở Việt Nam về các công cụ này. Theo WTO, để xem xét việc một biện pháp có phải là biện pháp phi thuế không thì biện pháp đó phải làm hạn chế thương mại. Phần dưới đây sẽ xem xét việc vận dụng hệ thống các công cụ phi thuế quan tại Việt Nam. 2.2.3.1. Trợ cấp xuất khẩu Trợ cấp xuất khẩu trực tiếp bằng ngân sách nhà nước tại Việt Nam được chính thức chấm dứt vào năm 1989. Việt Nam hiện đang duy trì Quỹ hỗ trợ xuất khẩu, thưởng kim ngạch, thưởng thành tích. Các nội dung này đều đang được sửa đổi ở Việt Nam. Quỹ hỗ trợ xuất khẩu được thành lập theo Quyết định số 195/1999/QĐ-TTg ngày 27 tháng 9 năm 1999 của Thủ tướng Chính phủ. Quỹ này được sử dụng để hỗ trợ phần lãi vay ngân hàng để thu mua nông sản xuất khẩu; dự trữ hàng nông sản theo chỉ đạo của Chính phủ; hỗ trợ có thời hạn một số mặt hàng xuất khẩu bị lỗ do thiếu sức cạnh tranh và thưởng về tìm kiếm và mở rộng thị trường xuất khẩu. Sự tồn tại của Quỹ này phù hợp với các quy định của WTO vì giá trị thưởng vài ngàn đôla cộng với bằng khen là giá trị nhỏ. Hiện tại mức thưởng đối với các sản phẩm thô chưa qua chế biến và mức thưởng đối với các sản phẩm có giá trị gia tăng cao chưa khác biệt nhiều. Việt Nam hiện đã có Quy chế xây dựng và thực hiện Chương trình xúc tiến thương mại quốc gia giai đoạn 2006-2010 (Quyết định số 279/2005/QĐ- TTg) ngày 3 tháng 11 năm 2005. Theo Quy chế này, Chính phủ Việt Nam sẽ sử dụng một khoản tài chính lấy từ các nguồn như Quỹ hỗ trợ xuất khẩu, đóng