Tiến bộ ghép tạng ở Việt Nam: Từ giấc mơ đến hiện thực

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 20 * Số 4 * 2016 Tổng Quan<br /> <br /> <br /> TIẾN BỘ GHÉP TẠNG Ở VIỆT NAM: TỪ GIẤC MƠ ĐẾN HIỆN THỰC<br /> Phạm Gia Khánh*<br /> <br /> Ghép tạng là một trong 10 thành tựu lớn khăn vì đất nước vừa ra khỏi tình trạng bao cấp.<br /> nhất của nhân loại trong thế kỷ 20, nó được đánh Cơ sở hạ tầng bệnh viện thì xuống cấp, các trang<br /> giá như là sự phát minh về máy bay, truyền thiết bị y tế thì thiếu thốn và lạc hậu. Song do<br /> hình, máy tính, năng lượng hạt nhân, internet, tính cấp thiết của ghép thận với sự quyết tâm cao<br /> cấu trúc AND... Ghép tạng được đánh giá cao vì của Bộ y tế; để sớm thực hiện ghép thận trên<br /> đòi hỏi sự phát triển đồng bộ của các chuyên người, ngày 2/2/1991 Bộ Y tế đã ra quyết định<br /> ngành trong lĩnh vực y- dược. Đã có 6 công trình thành lập Ban chỉ đạo ghép thận Quốc gia gồm<br /> được giải thưởng Nobel liên quan đến ghép tạng các nhà y học hàng đầu trong cả nước do GS.<br /> đã chứng minh cho điều này. Nhờ có ghép tạng Phạm Song, Bộ trưởng bộ Y tế làm trưởng ban.<br /> mỗi năm trên thế giới đã có hàng chục nghìn Đồng thời Bộ Y tế cử 10 chuyên gia sang Cu ba<br /> người được cứu sống. học ghép thận và một đề tài nghiên cứu cấp nhà<br /> Ghép tạng ở Việt Nam được các nhà y học nước về ghép thận của bộ KH&CN do Học viện<br /> trong nước quan tâm rất sớm, từ cuối thập Quân y chủ trì được tiến hành. Nhờ chuẩn bị kỹ<br /> niên 60 thế kỷ trước, nhưng do hoàn cảnh càng với quyết tâm cao, ngày 4/6/1992 ca ghép<br /> chiến tranh và nhiều khó khăn khác nên ghép thận đầu tiên ở Việt nam đã thực hiện thành<br /> tạng trên người ở Việt nam chưa thể tiến hành công trong điều kiện vô vàn khó khăn tại bệnh<br /> được. Ghép tạng vẫn là ước mơ của nhiều thế viện 103 với sự giúp đỡ của GS. Chu Shu Lee<br /> hệ thầy thuốc Việt nam trong nhiều thập niên. (Đài Loan) và sự tham gia của các chuyên gia y<br /> Điều đó khiến ghép tạng của chúng ta đi sau học đầu ngành trong cả nước, đánh dấu một<br /> thế giới gần nửa thế kỷ và sau các nước trong mốc mới trong lịch sử phát triển của ngành<br /> khu vực khoảng 20 năm. Quá trình phát triển ngoại khoa và y học Việt nam.<br /> ghép tạng Việt nam có thể chia 2 giai đoạn: từ Sau ca ghép này, ghép thận lần lượt được<br /> 1992 đến 2009 là giai đoạn ghép tạng lấy từ triển khai ở nhiều bệnh viện trong cả nước: Bệnh<br /> người cho sống và từ 2010: Ghép tạng lấy từ viện Chợ Rẫy (12/1992), Việt Đức (8/2000), Huế<br /> người cho sống và chết não. (7/2001), Nhân dân Gia Định (1/2002), BV 115<br /> (2/2004), Nhi TƯ (5/2004), Nhi Đồng II thành phố<br /> GHÉP TẠNG Ở VIỆT NAM TỪ 1992- 2009:<br /> Hồ chí Minh (6/2004), Bạch Mai (10/2005), Đà<br /> LẤY TẠNG TỪ NGƯỜI CHO SỐNG<br /> nẵng (3/2006), Kiên Giang (4/2007), bệnh viện<br /> Cũng như các nước trên thế giới, ghép tạng ở 198 (10/2008), bệnh viện Xanh- Pôn (12/2013) và<br /> Việt nam bắt đầu bằng ghép thận. Đến đầu năm bệnh viện Nghệ An. Mặc dầu có nhiều bệnh viện<br /> 1990 vấn đề ghép thận ở trong nước trở thành ghép như vậy nhưng số bệnh nhân được ghép<br /> cấp bách do nhu cầu ghép thận rất lớn, thêm vào hàng năm còn rất khiêm tốn, tính đến cuối năm<br /> đó có một sự cố phẫu thuật làm cho nhu cầu 2009 (17 năm sau ghép ca đầu tiên) cả nước mới<br /> ghép thận càng trở nên cấp bách. Đó là một bệnh ghép được hơn 300 ca.<br /> nhân nữ 26 tuổi có một thận duy nhất bị cất bỏ Ngay sau khi ghép thận thành công các thầy<br /> do chẩn đoán nhầm là u nang buồng trứng. thuốc Việt nam đã có ý tưởng ghép gan, mặc dầu<br /> Bệnh nhân được sang Cu ba ghép thận nhưng ghép gan ở thời điểm này có rất nhiều khó khăn,<br /> không thành công. khó khăn về hạ tầng cơ sơ, trang thiết bị, vật tư<br /> Ghép thận ở thời điểm này thật vô cùng khó thuốc men, tài chính và cả sự đồng thuận của xã<br /> <br /> * Học viện Quân y<br /> Tác giả liên lạc: GS. TS. Phạm Gia Khánh, ĐT: 0989255773, email: khanhhvqy1@yahoo.com<br /> <br /> 1<br /> Tổng Quan Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 20 * Số 4 * 2016<br /> <br /> hội (vì ghép gan là kỹ thuật khó nhất trong ghép của người hiến tạng được ghép cho 2 bệnh nhân.<br /> tạng và khó hơn rất nhiều so với ghép thận). Để Sau đó ghép tạng từ người cho chết não liên tiếp<br /> thực hiện ý tưởng này hai đề tài nghiên cứu cấp được thực hiện ở các bệnh viện:<br /> nhà nước về ghép gan đã được triển khai. Nhờ Ngày 22/5/2010 bệnh viện Việt Đức đã tiến<br /> chuẩn bị chu đáo, ngày 31/1/2004 ca ghép gan hành ghép gan và thận từ người cho chết não.<br /> trên người đầu tiên đã thực hiện thành công tại Đây là ca ghép gan từ người cho chết não đầu<br /> Học Viện quân y. Sau đó ghép gan được thực tiên ở Việt nam và cũng là ca lấy đa tạng để ghép<br /> hiện tại các bệnh viện: Bệnh viện nhi TƯ cho nhiều bệnh nhân.<br /> (7/2005), Nhi Đồng II TP. Hồ chí Minh (12/2005),<br /> Ngày 17/6/2010, một ngày đáng ghi nhớ<br /> Việt Đức (11/2007) và bệnh viên Chợ Rẫy (2012).<br /> trong lịch sử ghép tạng ở Việt nam: Ca ghép tim<br /> Do chưa lấy tạng từ người cho chết não, nên<br /> đâu tiên ở Việt nam đã thực hiện thành công tại<br /> ghép gan trong giai đoạn này chủ yếu thực hiện<br /> Học viện Quân y với sự giúp đỡ của chuyên gia<br /> ở trẻ em với số lượng còn ít: 18 trường hợp, chỉ<br /> Đài loan.<br /> có 1 trường hợp là người lớn.<br /> Tiếp theo ngày 2/3/2011 ca ghép tim thứ hai<br /> Như vậy đến cuối thập niên của thế kỷ 21<br /> thực hiện thành công tại bệnh viện TƯ Huế<br /> chúng ta đã làm chủ được các kỹ thuật ghép<br /> không có sự giúp đỡ của nước ngoài.<br /> thận và gan từ người cho sống. Đây là một thành<br /> Đặc biệt ngày 1/3/2014 bệnh viện 103 đã tự<br /> tựu đáng ghi nhận của ngành ngoại khoa và y<br /> lập ghép tụy và thận thành công trên người<br /> học nước nhà. Những thành tựu này đã giúp<br /> đầu tiên ở Việt nam. Đây là ca ghép tụy đầu<br /> chúng ta bắt đầu tiếp cận được với trình độ ghép<br /> tiên và cũng là ca ghép đa tạng (cùng một lúc<br /> tạng thế giới, nghĩa là chúng ta đã giải quyết<br /> ghép nhiều tạng trên một người bệnh) đầu<br /> được một số vấn đề cơ bản của ghép tạng. Với<br /> tiên ở Việt Nam.<br /> thành tích này, cụm công trình ghép tạng đã<br /> được nhận giải thưởng Hồ chí Minh năm 2005, Từ đó ghép tạng đã trở thành thường quy.<br /> giải thưởng cao nhất về khoa học và công nghệ Riêng bệnh viên Việt Đức trong hơn 3 năm qua<br /> mà Đảng và Nhà nước trao tặng. (từ 2010 đến 3/2014) đã lấy tạng của 21 bệnh<br /> nhân chết não ghép cho 41 ca thận, 13 ca gan, và<br /> Song sự thực ở thời điểm năm 2009 chúng ta<br /> 7 ca tim. Điều này đã cho thấy sự tiến bộ vượt<br /> còn lạc hậu so với thế giới khoảng nửa thế kỷ và<br /> bậc và tiềm lực ghép tạng của bệnh viện. Điều<br /> chậm hơn các nước trong khu vực hơn 20 năm,<br /> lưu ý cần nói trong các phẫu thuật này là thời<br /> vì ở thời điểm này chúng ta chưa thực hiện được<br /> gian phẫu thuật của mỗi loại ghép, thời gian<br /> ghép tạng từ người cho chết não, do đó chúng ta<br /> sống thêm sau ghép 1 năm và 5 năm tương<br /> không thể ghép các tạng khác như ghép tim,<br /> đương như các ca ghép trên thế giới. Phần lớn<br /> ghép phổi và một vấn đề quan trọng nữa là<br /> các bệnh nhân sau ghép đã trở về với cuộc sống<br /> không giải quyết được một cản trở lớn nhất của<br /> bình thường, có bệnh nhân nữ sinh con. Ca ghép<br /> ghép tạng là thiếu nguồn cho tạng.<br /> thận sống lâu nhất đã bước sang năm thứ 23 và<br /> GHÉP TẠNG Ở VIỆT NAM TỪ 2010: GHÉP ca ghép gan đầu tiêu bước sang năm thứ 12.<br /> TẠNG TỪ NGƯỜI CHO CHẾT NÃO<br /> Như vậy những kết quả nổi bật của ghép<br /> Năm 2010 là bước ngoặt phát triển của ghép tạng trong 5 năm qua là:<br /> tạng Việt nam nhờ thực hiện thành công nhiều<br /> 1- Chúng ta đã giải quyết được những vấn<br /> công trình nghiên cứu về ghép tạng từ người cho<br /> đề về chết não như: chẩn đoán chết não, hồi sức<br /> chết não. Ghép tạng từ người cho chết não đầu<br /> chết não để lấy tạng ghép, chỉ định lấy các tạng<br /> tiên ở Việt nam được thực hiện thành công tại<br /> ghép của bệnh nhân chết não, các kỹ thuật lấy và<br /> bệnh viện Chợ Rẫy ngày 11/2/2010. Hai quả thận<br /> bảo quản tạng ghép ở người chết não… Điều<br /> <br /> <br /> 2<br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 20 * Số 4 * 2016 Tổng Quan<br /> <br /> này đã giúp chúng ta thực hiện được ghép tạng bộ phận cơ thể người” và “Hội ghép tạng Việt<br /> mà không thể lấy từ người cho sống như ghép nam” góp phần quan trọng cho sự phát triển<br /> tim, ghép tụy, ghép phổi, ghép đa tạng... và một ghép tạng trong nước.<br /> điều quan trọng là góp phần giải quyết được vấn Những thành tựu quan trọng của ghép tạng<br /> đề khó khăn nhất của ghép tạng là thiếu nguồn trong hơn 3 năm qua đã tạo đà cho chúng ta<br /> cho tạng. Như vậy luật chết não đã được đưa phấn đấu đến cuối năm 2015 sẽ thực hiện các kỹ<br /> vào cuộc sống sau hơn 3 năm từ khi luật đã được thuật khác của ghép tạng như ghép phổi, ghép<br /> Quốc hội thông qua (12/12/2006). khối tim- phổi và ghép tạng từ người cho chết<br /> 2- Đã thực hiện thành công ghép tim và ghép tim (tim ngừng đập). Các kỹ thuật này đã nằm<br /> tụy trên người, điều mà mọi người mong đợi trong các đề tài nghiên cứu cấp nhà nước<br /> nhất đã thành hiện thực, đã mở ra một hướng (KC.10). Và đến khi đó ghép tạng ở Việt nam<br /> mới điều trị bệnh nhân bị bệnh tim và tụy giai mới thực sự theo kịp với ghép tạng thế giới.<br /> đoạn cuối ở Việt nam. MỘT SỐ SUY NGHĨ VỀ GHÉP TẠNG<br /> 3- Có khả năng lấy đa tạng để ghép cho VIỆT NAM<br /> nhiều bệnh nhân (4 bệnh nhân) và ghép đa tạng<br /> (cùng một lúc ghép 2 tạng trên một người bệnh). Bài học về những ca ghép tạng đầu tiên<br /> Như vậy chúng ta đã làm chủ các kỹ thuật ghép - Muốn phát triển kỹ thuật cao cần phải có<br /> thận, gan tim và tụy từ người cho sống và chết đầu tư khoa học công nghệ đúng mức. Không có<br /> não. Đây là một bằng chứng rõ ràng về sự tiến khoa học công nghệ không thể có các thành tựu<br /> bộ vượt bậc ghép tạng ở trong nước. ghép tạng như ngày nay. Các kết quả đầu tiên về<br /> 4- Ghép tạng đã trở thành thường quy đưa ghép các tạng đều là các sản phẩm khoa học của<br /> số lượng ghép hàng năm tăng nhanh. Trong hơn các đề tài nghiên cứu cấp nhà nước.<br /> 5 năm (từ 2010 đến 5/2015) cả nước đã ghép - Phải tự tin, dám nghĩ, dám làm, chủ động,<br /> được gần 1000 trường hợp, trong đó có gần 900 sáng tạo vượt qua mọi khó khăn.<br /> ca thận, 31ca gan, 11 ca tim, và 1 ca tụy, nhiều - Trong công tác chuẩn bị phải hết sức cụ thể,<br /> hơn ba lần số ghép trong 18 năm trước. Đặc biệt chu đáo về mọi măt: con người, hạ tầng cơ sở,<br /> có 35 bệnh nhân chết não đã hiến tạng ghép cho phương tiện thiết bị, thuốc men, tổ chức…<br /> 100 bệnh nhân bao gồm 67 ghép thận, 21 ghép - Biết đoàn kết, hợp tác giữa các nhà khoa<br /> gan, 11 ghép tim và 1 ghép tụy. Ở bệnh viện Việt học, các đơn vị trong nước và quốc tế.<br /> Đức có thời điểm trong 4 tuần đã tiến hành lấy<br /> đa tạng của 3 bệnh nhân chết não để ghép cho 11<br /> Nguyên nhân thành công<br /> bệnh nhân bao gồm 6 ca thận, 3 ca gan và 2 ca - Các thầy thuốc VN đã nhận thức sâu sắc<br /> tim. nhiệm vụ của mình trong việc chăm sóc và bảo<br /> vệ sức khỏe nhân dân, điều này đã tạo nên sức<br /> 5- Tỷ lệ tai biến, biến chứng của phẫu thuật mạnh vượt qua muôn vàn khó khăn về tinh thần<br /> và thời gian sống sau mổ tương đương với các và vật chất trong ghép tạng ở Việt nam. Chính<br /> nước trên thế giới. điều này đã rút ngắn thời gian tụt hậu của ghép<br /> 6- Đã thành lập “Trung tâm điều phối ghép tạng Việt nam so với thế giới.<br /> tạng quốc gia” có trụ sở tại bệnh viên Việt Đức - Tinh thần say mê, hăng say trong học tập<br /> và đã bắt đầu hoạt động. Điều này có một ý và nghiên cứu để tiếp thu đầy đủ những tri thức<br /> nghĩa quan trọng vì tạo mối gắn kết giữa các về ghép tạng.<br /> trung tâm ghép tạng trong cả nước, nâng cao<br /> - Có tinh thần đoàn kết và hợp tác trong<br /> hiệu quả lấy tạng từ người cho chết não.<br /> nghiên cứu và điều trị để khắc phục các khó<br /> 7-Đã thành lập “Hội Vận động hiến mô và<br /> <br /> 3<br /> Tổng Quan Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 20 * Số 4 * 2016<br /> <br /> khăn về nhân lực và trang thiết bị trong ghép Để làm tốt vấn đề này cần phải làm tốt công tác<br /> tạng ở các bệnh viện. truyền thông, tích cực tuyên truyền vân động để<br /> - Có sự động viên, giúp đỡ to lớn của nhà người dân hiểu biết và ủng hộ. Mạt khác phải có<br /> nước, trực tiếp là Bộ Y tế và bộ Khoa học và công chế độ, chính sách phù hợp và thỏa đáng đối với<br /> nghệ. người hiến tạng.<br /> - Có sự giúp đỡ tận tình của bạn bè quốc tế. - Mặc dầu chi phí cho ghép tạng ở VN ở mức<br /> thấp nhất so với các nước trên thế giới (ít hơn<br /> Triển vọng và thuận lợi ghép tạng ở Việt<br /> khoảng 1/3-1/2 lần) song chi phí cho ghép tạng<br /> nam vẫn còn cao (khoảng 300 triệu đồng cho một ca<br /> Có nhiều lý do để tin rằng ghép tạng ở Việt ghép thận, 1 tỷ cho ghép tim và 1,5 tỷ cho ghép<br /> nam sẽ phát triển trong thời gian tới: gan), trong khi thu nhập của người dân còn thấp.<br /> -Về con người: Có đội ngũ cán bộ được đào Đặc biệt phần lớn những người có nhu cầu ghép<br /> tạo bài bản ở nước ngoài và có chút ít kinh tạng lại là người nghèo. Bảo hiểm y tế cho ghép<br /> nghiệm thực tế qua các ca ghép trong nước, đã tạng còn hạn chế.<br /> làm chủ được các kỹ thuật cơ bản của ghép tạng. - Sự bất cập về mặt tổ chức phục vụ cho ghép<br /> Đặc biệt nhiều người rất tâm huyết trong lĩnh tạng: Nhiều bệnh viện đã tiến hành ghép tạng<br /> vực ghép tạng nhưng chưa có một khoa hoặc một cơ quan, bộ<br /> - Các trang thiết bị phục vụ cho ghép tạng phận nào chuyên trách về ghép tạng trong bệnh<br /> khá đầy đủ và đồng bộ. Nền y học Việt nam có viện. Mỗi một lần ghép là sự tham gia nhất thời<br /> nhiều tiến bộ làm nền tảng cho sự phát triển của của các khoa liên quan. Vì không có một bộ phận<br /> ghép tạng riêng chuyên trách về ghép nên việc ghép không<br /> - Hạ tầng cơ sở của nhiều bệnh viện đã được được quan tâm thường xuyên.<br /> nâng cấp đáp ứng được nhu cầu khắt khe của - Thêm vào đó, các bệnh viện có khả năng<br /> ghép tạng ghép tạng là các bệnh viện có khả năng thực hiện<br /> - Đã có luật và các văn bản hướng dẫn dưới nhiều kỹ thuật công nghệ cao nên thường bị quá<br /> luật liên quan đến ghép tạng. tải trong khám và chữa bệnh. Điều này cũng làm<br /> khó khăn cho công việc ghép tạng vì thiếu nhân<br /> - Đời sống kinh tế xã hội của người dân ngày<br /> lực và thời gian.<br /> càng nâng cao. Bảo hiểm y tế đã quan tâm đến<br /> ghép tạng và chi trả cao hơn. Lợi ích và tác dụng của ghép tạng<br /> - Nhu cầu ghép tạng ở trong nước rất lớn, Ghép tạng là biện pháp duy nhất cứu sống<br /> Theo Nguyễn Tiến Quyết, hiện trong nước có bệnh nhân bị bệnh giai đoạn cuối và nâng cao<br /> 10.000 bệnh nhân phải lọc máu chu kỳ vì suy chất lượng cuộc sống người bệnh. Trong những<br /> thận mạn, khoảng 21.000 người tử vong vì viêm năm qua đã có hàng nghìn người trong nước đã<br /> gan B,C và ung thư gan/ năm. dược cứu sống nhờ ghép tạng.<br /> Những cản trở về ghép tạng ở Việt nam - Ghép tạng đã nâng cao trình độ chuyên<br /> môn, tinh thần phục vụ, ý thức trách nhiệm, tính<br /> - Cũng như các nước trên thế giới, cản trở<br /> kỷ luật, tinh thần đoàn kết hợp tác của các cán<br /> lớn nhất của ghép tạng ở Việt nam hiện nay là<br /> bộ, nhân viên y tế.<br /> thiếu người hiến tạng, đặc biệt là người cho chết<br /> não. Chúng ta đã có luật hiến tạng từ người cho - Có ý nghĩa lớn về mặt kinh tế, xã hội và<br /> chết não đã được quốc hội thông qua từ năm nhân văn.<br /> 2006. Song đến nay số người hiến tạng chết náo - Ghép tạng là động lực thúc đẩy các chuyên<br /> rất ít, chưa đến 50 người; điều này do ảnh hưởng ngành trong lĩnh vực y dược trong nước phát<br /> của tâm lý, tôn giáo, tín ngưỡng trong nhân dân.<br /> <br /> <br /> 4<br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 20 * Số 4 * 2016 Tổng Quan<br /> <br /> triển, đưa nền y học nước nhà phát triển nhanh các thầy thuốc Việt nam. Họ đã vượt qua muôn<br /> theo kịp với trình độ y học thế giới. vàn khó khăn để dạt được đỉnh cao của y học,<br /> Ghép tạng là một kỹ thuật công nghệ cao, chỉ rút ngăn thời gian tụt hậu để đến ngày hôm nay<br /> thực hiện được ở nước có nền y học tiến tiến, đưa ghép tạng việt nam tiếp cân được với trình<br /> điều này đã giải thích tại sao ghép tạng ở Việt độ ghép tạng thế giới, thực hiện được ước mơ<br /> nam lại đi sau thế giới gần nửa thế kỷ và sau các của bao thế hệ thầy thuốc trước đây.<br /> nước trong khu vực khoảng 20 năm. Song chính<br /> điều này đã cho thấy sự cố gắng phi thường của<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 5<br />