Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại - Phác họa một số xu hướng chủ yếuTiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại - Phác họa một số xu hướng chủ yếu

TIÓU THUYÕT LÞCH Sö VIÖT NAM §¦¥NG §¹I -<br /> PH¸C HO¹ MéT Sè XU H¦íNG CHñ YÕU<br /> <br /> NGUYÔN V¡N D¢N (*)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1. TiÓu thuyÕt lÞch sö - mét thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt chñ chèt Pushkin (1831)... Trong tinh thÇn ®ã,<br /> tiÓu thuyÕt lÞch sö cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt.<br /> Tõ thêi x−a, t×nh tr¹ng v¨n – triÕt –<br /> sö bÊt ph©n ®· trë nªn phæ biÕn trªn Theo Encyclopaedia Britannica, tiÓu<br /> thÕ giíi. Bãng d¸ng lÞch sö lu«n tån t¹i thuyÕt lÞch sö lµ “tiÓu thuyÕt lÊy mét<br /> trong nhiÒu thÓ lo¹i v¨n häc. §ång thêi, giai ®o¹n lÞch sö lµm khung c¶nh vµ<br /> tÝnh v¨n häc còng cã mÆt trong sö ký. mong muèn truyÒn b¸ c¸i tinh thÇn,<br /> Sö ký cña T− M· Thiªn (Trung Quèc, kiÓu c¸ch, vµ c¸c ®iÒu kiÖn x· héi cña<br /> thÕ kû II-I tr−íc CN) hay LiÖt truyÖn ®èi mét thêi kú qu¸ khø víi nh÷ng chi tiÕt<br /> chiÕu cña Plutark (Hy L¹p, thÕ kû I-II) hiÖn thùc vµ trung thµnh víi sù thËt lÞch<br /> cã thÓ ®−îc coi nh− lµ nh÷ng t¸c phÈm sö (tuy nhiªn trong mét sè tr−êng hîp sù<br /> v¨n häc... DÇn dÇn, lo¹i h×nh v¨n häc trung thµnh nµy chØ lµ gi¶ t¹o). C«ng<br /> lÞch sö tiÕn tíi ®−îc ®Þnh h×nh râ rµng, tr×nh s¸ng t¹o ®ã cã thÓ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng<br /> trong ®ã cã: truyÖn th¬ lÞch sö, kÞch lÞch nh©n vËt lÞch sö cã thËt... hoÆc cã thÓ bao<br /> sö, vµ ®Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt lÞch sö. hµm mét sù pha trén nh©n vËt lÞch sö víi<br /> LÞch sö v¨n häc thÕ giíi ®· ghi nhËn nh©n vËt h− cÊu” (1).<br /> (*)<br /> nh÷ng ®ãng gãp quan träng cña c¸c Trong thÓ lo¹i v¨n häc nµy, lÞch sö<br /> truyÖn th¬ lÞch sö trung ®¹i næi tiÕng trë thµnh mét nguån c¶m høng cho tù<br /> mang ©m h−ëng sö thi cæ ®¹i nh−: Dòng do s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng. Nh−ng gi¸ trÞ<br /> sÜ kho¸c ¸o da hæ cña Shostaveli thÈm mü cña t¸c phÈm kh«ng n»m ë<br /> (Gruzia), Bµi ca Roland cña d©n téc ch©n lý lÞch sö mµ n»m ë ch©n lý nghÖ<br /> Ph¸p, Khóc ca vÒ cuéc hµnh binh Igor thuËt. Tuy nhiªn, ch©n lý nghÖ thuËt l¹i<br /> cña d©n téc Nga, v.v... Ta còng kh«ng chÞu sù rµng buéc cña ch©n lý lÞch sö.<br /> thÓ kh«ng nh¾c ®Õn ®ãng gãp quan ë ph−¬ng §«ng, tiÓu thuyÕt lÞch sö<br /> träng cña c¸c vë kÞch lÞch sö næi tiÕng, chÝnh thøc xuÊt hiÖn vµo ®êi Nguyªn-<br /> nh− mét lo¹t vë kÞch lÞch sö cña Minh cña Trung Quèc (thÕ kû XIV-XVI)<br /> Shakespeare (thÕ kû XVI-XVII) trong ®ã víi nh÷ng bé tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi cì<br /> ®Æc biÖt lµ vë Vua Lear, nh− vë Le Cid lín nh− Tam quèc chÝ cña La Qu¸n<br /> cña nhµ so¹n kÞch cæ ®iÓn Ph¸p<br /> Corneille (thÕ kû XVII), vë Hernani cña<br /> Hugo (1830), vë Boris Godunov cña (*)<br /> PGS.TS., ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi.<br /> TiÓu thuyÕt lÞch sö... 33<br /> <br /> Trung, §«ng Chu liÖt quèc cña Phïng cña chñ nghÜa l·ng m¹n. Tõ ®ã nã<br /> Méng Long, Thuû hö truyÖn cña Thi N¹i nhanh chãng trë thµnh ph−¬ng tiÖn<br /> Am,... Trong khi ®ã ë ph−¬ng T©y, ph¶i nghÖ thuËt cña nhiÒu trµo l−u, chñ<br /> ®Õn giai ®o¹n cña chñ nghÜa l·ng m¹n nghÜa kh¸c, chiÕm mét vÞ trÝ quan träng<br /> th× tiÓu thuyÕt lÞch sö míi ra ®êi, víi trong hÖ thèng c¸c thÓ lo¹i v¨n häc, t¹o<br /> ng−êi më ®−êng lµ n÷ v¨n sÜ ng−êi §øc ra nh÷ng ®Ønh cao v¨n häc vµ cã ¶nh<br /> Benedikte Naubert (1752-1819). h−ëng s©u réng ®Õn c¸c thÓ lo¹i vµ giai<br /> Naubert ®· cã ¶nh h−ëng lín ®Õn ®o¹n v¨n häc. Nã ®−a v¨n häc trë vÒ víi<br /> Walter Scott, nhµ v¨n l·ng m¹n Anh xø ®êi sèng thùc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn<br /> Scotland (thÕ kû XVIII-XIX), nh−ng lÞch ®¹i cña loµi ng−êi. V× thÕ, thÓ lo¹i<br /> chÝnh Scott míi lµ ng−êi ®−îc coi lµ nhµ v¨n häc lÞch sö nãi chung vµ tiÓu thuyÕt<br /> tiªn phong cña tiÓu thuyÕt lÞch sö vµ cã lÞch sö nãi riªng ®ang vµ sÏ lu«n chiÕm<br /> ¶nh h−ëng s©u réng ®Õn c¸c nhµ v¨n mét chç ®øng quan träng trong lÞch sö<br /> l·ng m¹n ch©u ¢u. Trong c¸c bé tiÓu v¨n häc cña mçi d©n téc vµ cña toµn<br /> thuyÕt lÞch sö cña Scott, næi tiÕng nhÊt nh©n lo¹i. C¸c nhµ v¨n lín trªn thÕ giíi<br /> lµ bé Ivanhoe. lu«n quan t©m ®Õn ®Ò tµi lÞch sö. C¸c<br /> cuèn tiÓu thuyÕt lÞch sö cæ ®iÓn Trung<br /> Nh− vËy ë ph−¬ng §«ng, tiÓu thuyÕt<br /> Quèc lu«n ®−îc coi lµ nh÷ng t¸c phÈm<br /> lÞch sö còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng<br /> khëi nguån cña thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt nãi mÉu mùc. ë ph−¬ng T©y, c¸c cuèn<br /> truyÖn dµi nh− Taras Bulba cña Nikolai<br /> chung. Trong khi ®ã ë ph−¬ng T©y, tiÓu<br /> thuyÕt hiÖn ®¹i cã nguån gèc tõ tiÓu Gogol, cïng c¸c cuèn tiÓu thuyÕt nh−<br /> Nh÷ng ng−êi khèn khæ, Nhµ thê §øc bµ<br /> thuyÕt thêi Phôc H−ng, víi hai bé tiÓu<br /> thuyÕt næi tiÕng Pantagruel vµ ë Paris cña Victor Hugo, Hoµng hËu<br /> Margot, Ba ng−êi lÝnh ngù l©m cña<br /> Gargantua cña Rabelais vµ bé §«n<br /> Kih«tª cña Cervantes, vµ ph¶i ®Õn thêi Alexandre Dumas (cha), ChiÕn tranh vµ<br /> hoµ b×nh cña Lev Tolstoi, Quo vadis?<br /> l·ng m¹n th× tiÓu thuyÕt lÞch sö míi<br /> xuÊt hiÖn. TiÓu thuyÕt lÞch sö ph¸t triÓn cña Henryk Sienkiewicz... ®· trë thµnh<br /> nh÷ng cét mèc quan träng cña thÓ lo¹i<br /> sím ë ph−¬ng §«ng lµ do t×nh tr¹ng<br /> chuyªn m«n ho¸ ë ®©y xuÊt hiÖn chËm tiÓu thuyÕt lÞch sö nãi riªng vµ cña tiÓu<br /> thuyÕt nãi chung, bÊt kÓ chóng thuéc<br /> h¬n, sù lÉn lén gi÷a v¨n – triÕt – sö vÉn<br /> lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt chñ nghÜa l·ng m¹n hay hiÖn thùc.<br /> trong ®êi sèng tinh thÇn. 2. VÞ trÝ cña tiÓu thuyÕt lÞch sö trong v¨n häc ViÖt<br /> Nam ®−¬ng ®¹i<br /> ë ph−¬ng T©y, mÆc dï ®· xuÊt hiÖn<br /> truyÖn th¬ lÞch sö vµ kÞch lÞch sö, nh−ng Trong giai ®o¹n ®Çu cña thêi trung<br /> ph¶i ®Õn thÕ kû XVIII-XIX, khi quan ®¹i, v¨n häc ViÖt Nam vÉn tu©n thñ<br /> ®iÓm “duy lÞch sö” trë nªn thÞnh hµnh quan ®iÓm cæ ®iÓn lµ ®Ò cao th¬ ca vµ coi<br /> trong giíi trÝ thøc, th× thÓ lo¹i tiÓu nhÑ v¨n xu«i. V× thÕ, ë giai ®o¹n ®ã, tiÓu<br /> thuyÕt lÞch sö míi chÝnh thøc ra ®êi. thuyÕt v¨n xu«i vÉn ch−a ph¸t triÓn,<br /> HiÖn t−îng nµy g¾n liÒn víi chñ nghÜa míi chØ cã nh÷ng bé truyÖn truyÒn kú<br /> l·ng m¹n. Bëi v×, mét trong nh÷ng kÓ nh÷ng chuyÖn “kú qu¸i d©n gian”.<br /> ph−¬ng ch©m cña chñ nghÜa l·ng m¹n Ph¶i ®Õn cuèi thÕ kû XVII, tiÓu thuyÕt<br /> lµ ®i t×m c¸i ngo¹i lai vµ trë vÒ víi lÞch v¨n xu«i n−íc ta míi b¾t ®Çu h×nh<br /> sö. Do ®ã tiÓu thuyÕt lÞch sö trë thµnh thµnh víi cuèn gia ph¶ lÞch sö viÕt d−íi<br /> mét ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt chñ yÕu d¹ng tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi Hoan ch©u<br /> 34 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2011<br /> <br /> ký (kh«ng râ t¸c gi¶). Nh−ng cuèn tiÓu thuéc hµng kinh ®iÓn cho v¨n häc thiÕu<br /> thuyÕt cã gi¸ trÞ quan träng thùc sù th× nhi: L¸ cê thªu s¸u ch÷ vµng (1960).<br /> ph¶i ®Õn cuèi thÕ kû XVIII míi xuÊt VÒ mÆt lý luËn, trong thêi gian nãi<br /> hiÖn, ®ã lµ cuèn tiÓu tuyÕt Hoµng Lª<br /> trªn tiÓu thuyÕt lÞch sö hÇu nh− còng<br /> nhÊt thèng chÝ cña Ng« gia v¨n ph¸i. Vµ ch−a ®−îc bµn luËn. Sau khi chiÕn<br /> ®ã l¹i lµ mét cuèn tiÓu thuyÕt lÞch sö.<br /> tranh kÕt thóc, chóng ta cã mét c«ng<br /> §Õn thÕ kû XX, tiÓu thuyÕt b¾t ®Çu tr×nh kh¶o cøu cña GS Phan Cù §Ö<br /> cã chç ®øng v÷ng ch¾c vµ trë thµnh lùc xuÊt b¶n n¨m 1975: TiÓu thuyÕt ViÖt<br /> l−îng nßng cèt cho sù ph¸t triÓn v¨n häc Nam hiÖn ®¹i. Nh−ng trong cuèn<br /> ViÖt Nam hiÖn ®¹i. TiÓu thuyÕt lu«n lµ chuyªn kh¶o nµy, GS. Phan Cù §Ö<br /> mét thÓ lo¹i tiªu biÓu cho mét nÒn v¨n kh«ng ®Ò cËp riªng ®Õn tiÓu thuyÕt lÞch<br /> häc, nã cã kh¶ n¨ng bao qu¸t réng lín sö. §Õn ®Çu nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû<br /> vµ th©u tãm mäi thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c. XX, viÖc bµn luËn ®Õn tiÓu thuyÕt lÞch<br /> Còng vËy, tiÓu thuyÕt lÞch sö còng lµ sö hÇu nh− vÉn rÊt hiÕm. Trong thêi<br /> mét trong nh÷ng thÓ lo¹i cã kh¶ n¨ng gian nµy, chóng t«i thÊy cã mét bµi viÕt<br /> bao qu¸t vµ th©u tãm mäi thÓ lo¹i v¨n ®¸ng quan t©m cña t¸c gi¶ ng−êi<br /> häc lÞch sö kh¸c. Rumani Ion Maxim ®−îc dÞch sang<br /> tiÕng ViÖt: Nh÷ng viÔn c¶nh cña tiÓu<br /> Tuy nhiªn, trong mét thêi gian dµi<br /> thuyÕt lÞch sö (“Les perspectives du<br /> tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1940 ®Õn gi÷a nöa<br /> roman historique”, Cahiers roumains<br /> cuèi thÕ kû XX, do viÖc v¨n häc n−íc ta<br /> d’Ðtudes littÐraires, 1979, No. 4, Thu Hµ<br /> ph¶i ®¶m nhiÖm vai trß phôc vô tr−íc<br /> dÞch), t¹p chÝ Th«ng tin KHXH, 1982, sè<br /> m¾t hai cuéc chiÕn tranh cøu n−íc vµ<br /> 11. Trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ ñng hé<br /> gi¶i phãng d©n téc, cho nªn thÓ lo¹i v¨n<br /> triÓn väng cña lo¹i tiÓu thuyÕt lÞch sö<br /> häc lÞch sö hiÖn ®¹i ch−a ph¸t triÓn<br /> lÊy triÕt häc lÞch sö vµ triÕt häc v¨n ho¸<br /> m¹nh. Thêi gian nµy, sè nhµ v¨n quan<br /> lµm ph−¬ng ch©m chØ ®¹o, chø kh«ng ®i<br /> t©m ®Õn thÓ lo¹i v¨n häc lÞch sö ch−a<br /> vµo “nh÷ng sù viÖc nhá nhÆt, l¹ lïng”,<br /> nhiÒu. Trong t×nh h×nh ®ã, NguyÔn Huy<br /> kÓ c¶ nh÷ng giai tho¹i. ¤ng cho r»ng<br /> T−ëng næi lªn nh− mét tr−êng hîp ®Æc<br /> tiÓu thuyÕt lÞch sö ph¶i diÔn gi¶i c¸c<br /> biÖt. Ngay tõ khi më ®Çu sù nghiÖp v¨n<br /> vÊn ®Ò, c¸c quy luËt vËn ®éng cña lÞch<br /> häc, NguyÔn Huy T−ëng ®· quan t©m<br /> sö vµ v¨n ho¸ cña mét d©n téc.<br /> ®Õn lÞch sö. Liªn tôc trong thËp kû<br /> 1940, «ng ®· s¸ng t¸c mét lo¹t t¸c phÈm §Õn thêi kú §æi míi (tõ cuèi nh÷ng<br /> v¨n häc lÞch sö nh− §ªm héi Long Tr× n¨m 80 cña thÕ kû XX), víi viÖc tù do<br /> (tiÓu thuyÕt, 1942), Vò Nh− T« (kÞch, s¸ng t¸c ®−îc më réng, lÜnh vùc ®Ò tµi<br /> 1943), An T− (tiÓu thuyÕt, 1944), B¾c lÞch sö b¾t ®Çu sèng l¹i vµ trë thµnh<br /> S¬n (kÞch, 1946). Kh¸c víi c¸c nhµ v¨n mét trong nh÷ng ®Ò tµi chñ chèt cña<br /> l·ng m¹n thêi bÊy giê, NguyÔn Huy v¨n häc. TiÓu thuyÕt lÞch sö nhanh<br /> T−ëng viÕt lÞch sö kh«ng ph¶i ®Ó trèn chãng chiÕm vÞ trÝ quan träng víi nh÷ng<br /> vµo lÞch sö, mµ «ng khai th¸c lÞch sö tõ bé tiÓu thuyÕt cì lín, nh− muèn chøng<br /> gãc ®é hiÖn thùc ®−¬ng thêi vµ phôc vô minh cho tiÒm n¨ng bÞ bá quªn cña nã.<br /> cho cuéc sèng hiÖn t¹i. Sau ngµy hoµ Nã ®· ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña thêi ®¹i<br /> b×nh «ng vÉn theo ®uæi m¶ng ®Ò tµi nµy lµ gi¸o dôc lÞch sö vµ gãp phÇn gi¶i<br /> vµ ®· ®ãng gãp thªm nhiÒu t¸c phÈm, quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cña thêi hiÖn t¹i.<br /> trong ®ã cã cuèn truyÖn dµi lÞch sö Yªu cÇu gi¸o dôc lÞch sö b»ng tiÓu<br /> TiÓu thuyÕt lÞch sö... 35<br /> <br /> thuyÕt xuÊt hiÖn lµ do sù thóc b¸ch cña vang, kÓ c¶ cña n−íc ngoµi ®−îc dÞch<br /> thùc tÕ ®êi sèng. NhÊt lµ tõ ngµy §æi sang tiÕng ViÖt lÉn c¸c t¸c phÈm trong<br /> míi, trong bèi c¶nh giao l−u vµ héi n−íc, trong ®ã cã t¸c phÈm ®−îc tÆng<br /> nhËp, phim lÞch sö n−íc ngoµi ®· th©m Gi¶i th−ëng cuéc thi tiÓu thuyÕt lÇn thø<br /> nhËp å ¹t vµo ViÖt Nam. Trong khi ®ã nhÊt 1998-2000 cña Héi Nhµ v¨n ViÖt<br /> chóng ta l¹i kh«ng ph¸t triÓn ®−îc c¸c Nam (Hå Quý Ly cña NguyÔn Xu©n<br /> lo¹i h×nh nghÖ thuËt lÞch sö mang tÝnh Kh¸nh, trao gi¶i n¨m 2000); Gi¶i<br /> x· héi ho¸ cao. §iÒu nµy dÉn ®Õn viÖc th−ëng “Bïi Xu©n Ph¸i – v× t×nh yªu Hµ<br /> ng−êi d©n n−íc ta, nhÊt lµ líp trÎ, cã xu Néi” lÇn thø nhÊt (2008) cña Quü Bïi<br /> h−íng th«ng th¹o sö n−íc ngoµi h¬n sö Xu©n Ph¸i (bé tø tiÓu thuyÕt B·o t¸p<br /> ViÖt Nam. triÒu TrÇn cña Hoµng Quèc H¶i [®Õn lÇn<br /> t¸i b¶n 2010 ®−îc bæ sung thªm hai<br /> N¨m 1997, nhµ v¨n Hoµng Quèc<br /> tËp]); Gi¶i th−ëng h¹ng A cuéc thi tiÓu<br /> H¶i ®· tr¨n trë thæ lé: “...d©n téc ta cã<br /> thuyÕt lÇn thø ba 2006-2009 (Héi thÒ<br /> mét qu¸ khø dùng n−íc vµ gi÷ n−íc ®Çy<br /> cña NguyÔn Quang Th©n, trao gi¶i n¨m<br /> nhäc nh»n vµ kiªu dòng, kh«ng thua<br /> 2010). Cã thÓ nãi kh«ng ngoa r»ng tiÓu<br /> kÐm mét d©n téc nµo, nh−ng sao thÕ giíi<br /> thuyÕt lÞch sö ®ang lªn ng«i trªn. ThÕ<br /> biÕt ®Õn ta qu¸ Ýt. Còng bëi bé m«n tiÓu<br /> nh−ng trong lÜnh vùc lý luËn th× m¶ng<br /> thuyÕt lÞch sö cña ta chËm ph¸t triÓn.<br /> s¸ng t¸c nµy vÉn ch−a ®−îc quan t©m<br /> §Õn nçi thanh thiÕu niªn cña chóng ta<br /> tho¶ ®¸ng.<br /> rÊt th«ng th¹o sö TÇu, sö Ên, sö Hy -<br /> La, sö Anh, sö Ph¸p, v.v...”. Trong khi Thùc tÕ lµ c¸c cuèn s¸ch tra cøu<br /> ®ã hä l¹i kh«ng biÕt râ c¸c nh©n vËt lÞch còng kh«ng nãi ®−îc nhiÒu vÒ tiÓu<br /> sö cña n−íc nhµ (2, tr.9-10). §iÒu nµy thuyÕt lÞch sö. Cuèn s¸ch Tõ ®iÓn thuËt<br /> ®· th«i thóc c¸c nhµ v¨n s¸ng t¸c tiÓu ng÷ v¨n häc (1992) do c¸c GS. Lª B¸<br /> thuyÕt lÞch sö ®Ó gi¸o dôc lÞch sö cho H¸n, TrÇn §×nh Sö vµ NguyÔn Kh¾c<br /> ng−êi d©n ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ líp trÎ. Phi chñ biªn, ®· ®−a ra mét sè nhËn<br /> ®Þnh kh¸i qu¸t vÒ tiÓu thuyÕt lÞch sö.<br /> Ngoµi ra, tiÓu thuyÕt lÞch sö cßn cã Trong cuèn s¸ch nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· xÕp<br /> môc ®Ých lµ m−în lÞch sö ®Ó bµn vÒ hiÖn “tiÓu thuyÕt lÞch sö” vµo mét môc tõ<br /> t¹i. LÞch sö gièng nh− mét kho kinh chung lµ “thÓ lo¹i v¨n häc lÞch sö”, vµ<br /> nghiÖm cho con ng−êi cña thêi ®¹i ngµy cho r»ng tiÓu thuyÕt lÞch sö lµ “c¸c t¸c<br /> nay. Cã vÎ nh− cã nhiÒu vÊn ®Ò cña phÈm v¨n häc nghÖ thuËt, s¸ng t¸c vÒ<br /> ngµy nay, nÕu ®−îc nãi b»ng h×nh t−îng c¸c ®Ò tµi vµ nh©n vËt lÞch sö” (3, tr.205).<br /> lÞch sö th× sÏ cã hiÖu qu¶ thÈm mü h¬n. Quan niÖm nµy cña cuèn s¸ch ®Õn lÇn<br /> V× thÕ t¸c ®éng thÈm mü vµ t¸c ®éng x· t¸i b¶n míi nhÊt (2009) vÉn kh«ng cã g×<br /> héi cña tiÓu thuyÕt lÞch sö trong giai thay ®æi. Trong cuèn s¸ch 150 thuËt ng÷<br /> ®o¹n ®−¬ng ®¹i ®ang tá ra cÇn thiÕt h¬n v¨n häc (1999) cña L¹i Nguyªn ¢n, t¸c<br /> bao giê hÕt. V× thÕ, tiÓu thuyÕt lÞch sö gi¶ kh«ng ®Ò cËp ®Õn tiÓu thuyÕt lÞch sö.<br /> ®ang nhËn ®−îc sù quan t©m cña nhiÒu Cßn trong c¸c cuèn s¸ch vÒ lý luËn v¨n<br /> nhµ v¨n h¬n bÊt cø giai ®o¹n nµo trong häc ë ta, c¸c nhµ lý luËn chØ bµn ®Õn tiÓu<br /> lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam. thuyÕt nãi chung chø kh«ng bµn riªng vÒ<br /> tiÓu thuyÕt lÞch sö.<br /> Qu¶ thùc, giai ®o¹n ®−¬ng ®¹i n−íc<br /> ta ®ang chøng kiÕn sù xuÊt hiÖn cña Cã thÓ nãi, c¸c c«ng tr×nh chuyªn<br /> mét lo¹t tiÓu thuyÕt lÞch sö cã tiÕng kh¶o mang tÝnh lý luËn vÒ tiÓu thuyÕt<br /> 36 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2011<br /> <br /> nãi chung vµ vÒ tiÓu thuyÕt lÞch sö nãi thuyÕt lÞch sö, n¨m 1997 nhµ v¨n<br /> riªng cßn rÊt th−a thít. GÇn ®©y chóng Hoµng Quèc H¶i cho r»ng trªn thÕ giíi<br /> ta míi cã mét sè bµi viÕt vÒ tiÓu thuyÕt cã n¨m “tr−êng ph¸i”: - Tr−êng ph¸i t«n<br /> lÞch sö nh−: “Nh÷ng ®ãng gãp cña träng c¸c sù kiÖn lÞch sö, t¸i t¹o vµ<br /> NguyÔn Tö Siªu cho lo¹i h×nh tiÓu dùng l¹i lÞch sö nh− nã vèn cã: Alexey<br /> thuyÕt lÞch sö giai ®o¹n ®Çu thÕ kû” Tolstoi (Piotr §¹i §Õ, Con ®−êng ®au<br /> (NguyÔn HuÖ Chi, Vò Thanh), T¹p chÝ khæ); - Tr−êng ph¸i coi lÞch sö chØ lµ c¸i<br /> v¨n häc, 1996, sè 5; “VÒ tiÓu thuyÕt lÞch cí ®Ó biÓu ®¹t quan ®iÓm cña nhµ v¨n:<br /> sö ViÖt Nam nöa ®Çu thÕ kû XX” (Bïi Alexandre Dumas (cha); - Tr−êng ph¸i<br /> V¨n Lîi), Th«ng tin KHXH, 1998, sè 1; dùa vµo sù thËt vµ truyÒn thuyÕt lÞch sö<br /> “VÒ tiÓu thuyÕt lÞch sö vµ vÊn ®Ò gi¶ng nh−ng viÕt theo nh·n quan chÝnh trÞ<br /> d¹y tiÓu thuyÕt lÞch sö trong nhµ tr−êng chÝnh thèng cña thêi ®¹i t¸c gi¶: La<br /> phæ th«ng” (Bïi V¨n Lîi), Nghiªn cøu Qu¸n Trung (Tam quèc chÝ); - Tr−êng<br /> gi¸o dôc, 1998, sè 8; “Mèi quan hÖ gi÷a ph¸i dùa vµo sù thËt lÞch sö nh−ng lµm<br /> tÝnh ch©n thùc lÞch sö vµ h− cÊu nghÖ biÕn d¹ng nã ®i mét c¸ch tù nhiªn chñ<br /> thuËt trong tiÓu thuyÕt lÞch sö ViÖt Nam nghÜa, biÕn thµnh tiÓu thuyÕt d· sö:<br /> nöa ®Çu thÕ kû XX” (Bïi V¨n Lîi), T¹p §−êng rõng cña Lan Khai (ViÖt Nam),<br /> chÝ v¨n häc, 1999, sè 9. Vµ ®Æc biÖt lµ Phong thÇn, BÝ mËt m¶ Tµo Th¸o, Chinh<br /> chóng ta còng ®· cã mét sè luËn v¨n ®«ng, Chinh t©y,... (Trung Quèc); -<br /> th¹c sÜ vµ luËn ¸n tiÕn sÜ vÒ tiÓu thuyÕt Tr−êng ph¸i kÓ chuyÖn lÞch sö. Lo¹i nµy<br /> lÞch sö, nh− luËn ¸n tiÕn sÜ TiÓu thuyÕt ch−a ®¹t tr×nh ®é tiÓu thuyÕt (2, tr.15).<br /> lÞch sö ViÖt Nam tõ 1945 ®Õn nay cña<br /> §©y lµ kiÓu ph©n lo¹i theo ®èi t−îng<br /> NguyÔn ThÞ TuyÕt Minh (ViÖn V¨n häc,<br /> ph¶n ¸nh. Tuy nhiªn theo chóng t«i,<br /> Hµ Néi, 2009). Nh−ng nh×n chung, trong<br /> c¸ch ph©n lo¹i nµy kh«ng ®¶m b¶o ®−îc<br /> bèi c¶nh cña nÒn v¨n häc ®−¬ng ®¹i ViÖt<br /> sù r¹ch rßi mét c¸ch râ rµng. Víi c¸i<br /> Nam, khi mµ tiÓu thuyÕt lÞch sö ®ang<br /> nh×n tæng thÓ vÒ bøc tranh s¸ng t¸c tiÓu<br /> ®−îc giíi s¸ng t¸c nhiÖt t×nh h−ëng øng,<br /> thuyÕt lÞch sö trong nÒn v¨n häc ViÖt<br /> th× giíi lý luËn gÇn nh− ch−a quan t©m<br /> Nam ®−¬ng ®¹i, vµ xÐt theo gãc ®é môc<br /> tho¶ ®¸ng ®Õn lÜnh vùc nµy.<br /> ®Ých vµ quan niÖm nghÖ thuËt cña nhµ<br /> 3. Mét sè xu h−íng chñ yÕu cña tiÓu thuyÕt lÞch sö v¨n, chóng t«i cho r»ng cã thÓ nhËn<br /> ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i thÊy cã ba xu h−íng râ nÐt trong tiÓu<br /> thuyÕt lÞch sö nh− sau.<br /> KÓ tõ ngµy §æi míi, trong giíi lý<br /> luËn n−íc ta ®ang cã ý kiÕn ®Æt vÊn ®Ò a. TiÓu thuyÕt lÞch sö ch−¬ng håi<br /> ®¸nh gi¸ l¹i lÞch sö. Cïng víi lo¹i ý kiÕn kh¸ch quan<br /> ®ã, ®Ò tµi lÞch sö trë thµnh mét ®Ò tµi<br /> N»m trong vïng v¨n ho¸ §«ng ¸,<br /> chñ chèt trong s¸ng t¸c v¨n häc. NhiÒu<br /> tiÓu thuyÕt lÞch sö n−íc ta ban ®Çu còng<br /> nhµ v¨n ®· m¹nh d¹n ®Ò xuÊt nh÷ng<br /> chÞu ¶nh h−ëng cña tiÓu thuyÕt lÞch sö<br /> c¸ch nh×n míi vÒ lÞch sö, më réng c¸i<br /> ch−¬ng håi Trung Quèc. Cã thÓ nhËn thÊy<br /> nh×n ®èi víi nhiÒu thêi ®¹i trong qu¸<br /> m« h×nh tiÓu thuyÕt lÞch sö ch−¬ng håi<br /> khø. Tõ ®ã, tiÓu thuyÕt lÞch sö ®−îc<br /> cña La Qu¸n Trung ®· ®Ó dÊu Ên trong<br /> ph¸t triÓn phong phó vµ ®a d¹ng víi<br /> nhiÒu bé tiÓu thuyÕt lÞch sö cña n−íc ta<br /> nhiÒu xu h−íng kh¸c nhau.<br /> tõ cuèi thÕ kû XVII ®Õn nay. Trong<br /> Nãi ®Õn ph©n lo¹i xu h−íng tiÓu Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, mét cuèn tiÓu<br /> TiÓu thuyÕt lÞch sö... 37<br /> <br /> thuyÕt lÞch sö tiªu biÓu cña thêi kú ®Çu, ®Ò tõ nh−: “NghiÖp lín thuéc vÒ ng−êi<br /> c¸ch kÓ chuyÖn cña Ng« gia v¨n ph¸i tµi ®øc (Lêi nhµ hiÒn triÕt)” [1]; “Bªn<br /> còng lÆp l¹i v¨n phong kÓ chuyÖn cña La d−íi cã s«ng, bªn trªn cã chî / Ta c−íi<br /> Qu¸n Trung. Trong cuèn tiÓu thuyÕt nµy, m×nh lµm vî, nªn ch¨ng? (Ca dao cæ)”<br /> më ®Çu mçi håi ®Òu cã hai c©u v¨n theo [2]; hay ë ch−¬ng 10 khi nãi vÒ giai ®o¹n<br /> thÓ biÒn ngÉu tãm l−îc tinh thÇn néi lµm nghÒ ®èt than cña TrÇn Kh¸nh D−<br /> dung cña håi ®ã, vÝ dô: “§Æng Tuyªn Phi th× l¹i cã hai c©u th¬ cña «ng ®Ò ë ®Çu<br /> ®−îc yªu dÊu, ®øng ®Çu hËu cung / ch−¬ng: “Mét g¸nh kiÒn kh«n qu¶y<br /> V−¬ng ThÕ Tö bÞ truÊt ng«i, ra ë nhµ xuèng ngµn / Hái r»ng chi ®ã, göi r»ng<br /> kÝn” (Håi thø nhÊt). Ngoµi ra, nhãm t¸c than”. Theo phong c¸ch nµy, sù viÖc vµ<br /> gi¶ th−êng dïng nh÷ng mÉu lêi dÉn hiÖn t−îng lÞch sö tù m×nh dÉn d¾t c©u<br /> nh− “L¹i nãi...”, “Mét h«m...” ®Ó chuyÓn chuyÖn ë ng«i thø ba, kh«ng cã sù can<br /> ®o¹n. KÕt thóc mçi håi ®Òu cã c©u kÕt thiÖp cña t¸c gi¶.<br /> më: “Muèn biÕt viÖc tíi thÕ nµo? H·y<br /> §Æc biÖt gÇn ®©y cã bé tiÓu thuyÕt<br /> xem håi sau ph©n gi¶i”. Xu h−íng nµy<br /> T©y S¬n bi hïng truyÖn cña Lª §×nh<br /> kÐo dµi cho ®Õn tËn ngµy nay.<br /> Danh (2 tËp, Nxb. V¨n ho¸ - Th«ng tin,<br /> 2006). Nã ®Æc biÖt lµ v× t¸c gi¶ ®· tu©n<br /> Cô thÓ lµ ®Õn thêi ®−¬ng ®¹i, mét sè<br /> thñ kh¸ nghiªm ngÆt m« h×nh tiÓu<br /> nhµ v¨n vÉn viÕt tiÓu thuyÕt lÞch sö<br /> thuyÕt lÞch sö ch−¬ng håi. Lª §×nh<br /> theo cÊu tróc ch−¬ng håi. §iÓn h×nh cho<br /> Danh ®· lÆp l¹i c¸ch viÕt cña La Qu¸n<br /> xu h−íng nµy lµ Ng« V¨n Phó, mét t¸c<br /> Trung nh−ng cã biÕn tÊu ®«i chót.<br /> gi¶ say s−a viÕt tiÓu thuyÕt lÞch sö<br /> Gièng nh− Ng« V¨n Phó, t¸c gi¶ còng<br /> (G−¬m thÇn V¹n KiÕp [1991], Ên kiÕm<br /> chØ ®Æt ra c¸c “ch−¬ng” chø kh«ng gäi lµ<br /> trêi ban [1998], Cê lau dùng n−íc<br /> “håi”. Tuy nhiªn ë ®Çu mçi ch−¬ng, t¸c<br /> [1999], Uy ViÔn t−íng c«ng [2003], Lý<br /> gi¶ vÉn ®Æt hai c©u v¨n ®èi ngÉu nh−<br /> C«ng UÈn [2006]). Còng gièng nh−<br /> tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi cæ ®iÓn. VÝ dô më<br /> NguyÔn Huy T−ëng tr−íc ®ã, Ng« V¨n<br /> ®Çu ch−¬ng mét, t¸c gi¶ viÕt: “T¹i §µng<br /> Phó kh«ng rËp khu«n theo m« h×nh tiÓu<br /> Ngoµi, TÜnh §« V−¬ng léng hµnh giÕt<br /> thuyÕt ch−¬ng håi. ¤ng kh«ng ®Æt ra<br /> chÕt Th¸i tö / ë §µng Trong, Tr−¬ng<br /> c¸c “håi” mµ gäi lµ “ch−¬ng”, thËm chÝ cã<br /> Phóc Loan lËp m−u ®o¹t quyÒn §«<br /> cuèn tiÓu thuyÕt trong ®ã «ng chØ ®Æt<br /> Thèng”. T¸c gi¶ còng sö dông lèi<br /> tªn ch−¬ng b»ng c¸c ch÷ sè; «ng còng<br /> chuyÓn ®o¹n cña tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi<br /> kh«ng lÆp l¹i c¸c c©u më ®Çu ®èi ngÉu<br /> cæ ®iÓn, nh−ng cã thay ®æi mét chót cho<br /> vµ c¸c mÉu lêi dÉn vµ lêi kÕt më nh−<br /> cã s¾c th¸i riªng, vÝ dô nh− t¸c gi¶<br /> tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi cæ ®iÓn, nh−ng<br /> th−êng sö dông côm tõ mµo ®Çu: “Nãi<br /> lèi kÓ chuyÖn cña «ng vÉn mang phong<br /> vÒ...”, “Mét h«m...” ®Ó chuyÓn tiÕp sang<br /> c¸ch cña tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi. Cã lóc,<br /> mét sù kiÖn kh¸c.<br /> d− ©m cña m« h×nh tiÓu thuyÕt ch−¬ng<br /> håi vÉn cßn ®−îc gi÷ l¹i khi t¸c gi¶ thay Nh×n chung, trong c¸c cuèn tiÓu<br /> c¸c c©u v¨n ®èi ngÉu ë ®Çu mçi ch−¬ng thuyÕt tõ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®Õn<br /> b»ng mét lêi ®Ò tõ trÝch tõ nh÷ng c©u tiÓu thuyÕt lÞch sö cña NguyÔn Huy<br /> c¸ch ng«n, ch©m ng«n, ca dao cæ, th¬ ca, T−ëng, cña Ng« V¨n Phó hay cña Lª<br /> v.v... VÝ dô trong G−¬m thÇn V¹n KiÕp, §×nh Danh, mÆc dï viÖc t¸i hiÖn lÞch sö<br /> suèt toµn bé 21 ch−¬ng cña cuèn tiÓu vÉn tu©n thñ c¸i nh×n chñ quan cña<br /> thuyÕt, ë ®Çu mçi ch−¬ng ®Òu cã mét lêi ng−êi viÕt, nh−ng c¸c t¸c gi¶ ®· cè g¾ng<br /> 38 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2011<br /> <br /> thùc hiÖn nhiÖm vô t¸i hiÖn tuÇn tù c¸c «ng ®· viÕt liÒn mét m¹ch bèn cuèn tiÓu<br /> sù kiÖn lÞch sö theo mét bót ph¸p kh¸ch thuyÕt vÒ triÒu TrÇn: HuyÒn Tr©n c«ng<br /> quan, kh«ng cã sù can thiÖp trùc tiÕp chóa (1987), B·o t¸p cung ®×nh (1989),<br /> cña ng−êi viÕt. C¸c t¸c gi¶ ®Ó cho c¸c sù Th¨ng Long næi giËn (1991), V−¬ng<br /> kiÖn vµ nh©n vËt tù thÓ hiÖn bèi c¶nh, triÒu sôp ®æ (1994), ®−îc gäi chung lµ bé<br /> tinh thÇn vµ ý nghÜa cña thêi ®¹i theo B·o t¸p triÒu TrÇn. TiÕp ®ã, ®Ó phôc vô<br /> diÔn biÕn tuyÕn tÝnh cña thêi gian thùc kû niÖm 1.000 n¨m Th¨ng Long-Hµ Néi,<br /> tÕ. Trong suèt cuèn tiÓu thuyÕt chØ cã «ng l¹i miÖt mµi viÕt bé tiÓu thuyÕt bèn<br /> giäng v¨n kÓ chuyÖn ë ng«i thø ba vµ tËp T¸m triÒu vua Lý kho¶ng 3.000<br /> c¸c ®o¹n ®èi tho¹i gi÷a c¸c nh©n vËt. trang, b¾t ®Çu tõ 1994 ®Õn 2009 th×<br /> Cuèn tiÓu thuyÕt diÔn ra nh− mét bé hoµn thµnh, víi t©m nguyÖn duy nhÊt lµ<br /> phim lÞch ®¹i. Søc hÊp dÉn cña nã n»m ®Ó d©n ta hiÓu sö ta, kh¬i dËy lßng tù<br /> ë c¸c sù kiÖn vµ hµnh ®éng cña nh©n hµo d©n téc cho con d©n ViÖt Nam.<br /> vËt chø kh«ng ph¶i ë lêi b×nh luËn cña §ång thêi «ng còng viÕt bæ sung thªm<br /> t¸c gi¶, cho dï lµ b×nh luËn th«ng qua hai tËp tiÓu thuyÕt vÒ triÒu TrÇn (§uæi<br /> lêi nh©n vËt. V× thÕ ý nghÜa gi¸o dôc qu©n M«ng – Th¸t, HuyÕt chiÕn B¹ch<br /> lÞch sö cña tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi §»ng) ®Ó cïng víi bèn tËp cò lµm thµnh<br /> nghiªng vÒ tÝnh thô ®éng, tøc lµ hoµn bé s¸u B·o t¸p triÒu TrÇn hoµn chØnh<br /> toµn phã mÆc cho sù tiÕp nhËn cña ®éc (cïng xuÊt b¶n víi T¸m triÒu vua Lý<br /> gi¶. ChÝnh v× kh«ng dµnh cho t¸c gi¶ n¨m 2010). Cã thÓ nãi, Hoµng Quèc H¶i<br /> mét vai trß luËn bµn, cho dï lµ luËn bµn hiÖn ®ang lµ ®¹i diÖn tiªu biÓu cho xu<br /> th«ng qua ng«n ng÷ nh©n vËt, nªn kiÓu h−íng tiÓu thuyÕt lÞch sö gi¸o huÊn.<br /> viÕt cæ ®iÓn nµy cã vÎ nh− Ýt hÊp dÉn c¸c Trong tiÓu thuyÕt lÞch sö cña m×nh,<br /> t¸c gi¶ hiÖn ®¹i.<br /> th«ng qua c¸c nh©n vËt, Hoµng Quèc<br /> b. TiÓu thuyÕt lÞch sö gi¸o huÊn H¶i dµnh kh¸ nhiÒu ®o¹n ®Ó béc b¹ch<br /> nh÷ng lêi cã tÝnh gi¸o huÊn vÒ nh©n<br /> C¸ch kÓ chuyÖn thô ®éng cña tiÓu t×nh, thÕ th¸i, vÒ vai trß lÞch sö cña d©n<br /> thuyÕt ch−¬ng håi kh¸ch quan kh«ng téc. ¤ng còng ®−a ra nh÷ng lêi gi¸o<br /> tho¶ m·n ®−îc môc ®Ých gi¸o dôc lÞch sö huÊn vÒ nh©n c¸ch, vÒ ®¹o lµm ng−êi,<br /> vµ gi¸o huÊn cho cuéc sèng ngµy h«m ®¹o nh©n nghÜa. Ch¼ng h¹n trong<br /> nay. V× thÕ, ®a sè c¸c t¸c gi¶ ngµy nay HuyÒn Tr©n c«ng chóa, «ng ®· x©y dùng<br /> muèn c¶i tiÕn c¸ch viÕt ®ã. Thay cho h×nh t−îng vua TrÇn Nh©n T«n nh−<br /> c¸ch viÕt thuÇn tuý kh¸ch quan nh− mét ®Êng minh qu©n, mét vÞ vua mÉu<br /> tiÓu thuyÕt lÞch sö ch−¬ng håi, mét sè mùc cã nh÷ng suy nghÜ cña mét bËc<br /> t¸c gi¶ ®· lùa chän mét lèi viÕt kÓ chÝnh nh©n qu©n tö. ¤ng ®Æt vµo miÖng<br /> chuyÖn gi¸o huÊn mang tÝnh s− ph¹m nhµ vua nh÷ng lêi gi¸o huÊn dµnh cho<br /> chñ ®éng. Trong xu h−íng nµy, Hoµng quan trung t¸n §oµn Nh÷ Hµi nh− thÓ<br /> Quèc H¶i lµ mét ®¹i diÖn tiªu biÓu. «ng muèn göi g¾m nh÷ng suy t− cña<br /> chÝnh m×nh:<br /> Víi ®éng c¬ gi¸o huÊn, Hoµng Quèc<br /> H¶i kh«ng lùa chän c¸ch viÕt thuÇn tuý “Ta kh«ng chÊp nhËn viÖc tiÕn vÒ<br /> kh¸ch quan nh− tiÓu thuyÕt lÞch sö ph−¬ng nam! Ng−¬i thö nghÜ xem, nÕu<br /> ch−¬ng håi cæ ®iÓn. Mµ «ng lùa chän b©y giê ng−êi Nguyªn còng ®Æt chuyÖn<br /> mét lèi viÕt kÓ chuyÖn gi¸o huÊn mang tiÕn xuèng phÝa Nam, tiÕn vµo §¹i ViÖt<br /> tÝnh s− ph¹m. Tõ n¨m 1987 ®Õn 1994, th× sao? Kû së bÊt dôc vËt thi − nh©n<br /> TiÓu thuyÕt lÞch sö... 39<br /> <br /> [§iÒu g× m×nh kh«ng muèn th× ®õng b¾t lµm cho nghÖ thuËt h− cÊu cña Hoµng<br /> ng−êi kh¸c muèn]. Ng−êi nh©n nghÜa Quèc H¶i bÞ h¹n chÕ, (...) tõ ®ã lµm cho<br /> kh«ng thÓ v« cí cÊt qu©n ®i x©m lÊn bê hiÖu qu¶ nghÖ thuËt ch−a tho¶ m·n<br /> câi ng−êi kh¸c. (...) Ta khuyªn khanh ®−îc ng−êi ®äc” (4, tr.6). Ta thÊy nhµ<br /> ph¶i tÜnh t©m l¹i. Ph¶i h»ng t©m suy v¨n vÉn triÓn khai c©u chuyÖn trong<br /> nghÜ vÒ ®iÒu thiÖn.” khung c¶nh thêi gian tuyÕn tÝnh cña lèi<br /> Nh÷ng ®o¹n gi¸o huÊn nh− thÕ xuÊt viÕt ch−¬ng håi truyÒn thèng. Cã nghÜa<br /> lµ, trong viÖc c¶i tiÕn lèi viÕt cña tiÓu<br /> hiÖn rÊt nhiÒu trong tiÓu thuyÕt cña<br /> Hoµng Quèc H¶i. Víi chñ tr−¬ng gi¸o thuyÕt lÞch sö ch−¬ng håi, tiÓu thuyÕt<br /> lÞch sö gi¸o huÊn vÉn ch−a cã mét sù<br /> huÊn nh− vËy, lÏ dÜ nhiªn trong t¸c<br /> phÈm cña «ng, c¸i lý trÝ sÏ lÊn ¸t t×nh bøt ph¸ vÒ mÆt nghÖ thuËt.<br /> c¶m, nhiÒu khi dÉn ®Õn viÖc diÔn t¶ suy Dï sao, tr−íc t×nh h×nh “®ãi sö” nh−<br /> nghÜ vµ hµnh ®éng cña nh©n vËt mét Hoµng Quèc H¶i ®· nãi vÒ ng−êi d©n<br /> c¸ch ®¬n gi¶n. VÝ dô ®iÓn h×nh cho c¸ch n−íc ta, th× viÖc «ng thùc hiÖn “v¨n<br /> lµm nµy lµ ®o¹n diÔn t¶ HuyÒn Tr©n ch−¬ng ho¸ lÞch sö” theo tinh thÇn gi¸o<br /> ®ång ý nhËn lêi lÊy vua Chiªm Thµnh huÊn ®· lµ mét ®ãng gãp lín cho x· héi<br /> ChÕ M©n tr−íc gîi ý cña vua cha Nh©n vµ cho thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt lÞch sö. TiÓu<br /> T«n. Tr−íc mét vÊn ®Ò hÖ träng cña c¶ thuyÕt cña «ng ®· t¸i hiÖn nh÷ng giai<br /> ®êi ng−êi con g¸i mµ t¸c gi¶ cho nµng ®o¹n lÞch sö dµi cña d©n téc, truyÒn ®¹t<br /> suy nghÜ mét c¸ch ®Çy lý trÝ vµ qu¸ ®¬n ®−îc c¸i “tinh thÇn cña lÞch sö” nh− lêi<br /> gi¶n ®Ó ®i ®Õn quyÕt ®Þnh chÊp thuËn cña nhµ th¬ H÷u ThØnh, Chñ tÞch Héi<br /> chØ trong vßng h¬n nöa trang s¸ch. Nhµ v¨n ViÖt Nam, kÕt luËn cuéc to¹<br /> Trong suy nghÜ cña m×nh, HuyÒn Tr©n ®µm. TiÓu thuyÕt lÞch sö cña Hoµng<br /> ®· tù nguyÖn chÊp nhËn vai trß lµm sø Quèc H¶i ®Õn víi b¹n ®äc nh− nh÷ng bé<br /> gi¶ cøu tinh cho vËn mÖnh ®Êt n−íc mµ phim lÞch sö hÊp dÉn cho ®¹i chóng<br /> kh«ng hÒ b¨n kho¨n ®Õn sè phËn cña c¸ nh©n d©n. §ã chÝnh lµ thµnh c«ng cña<br /> nh©n m×nh. T¸c gi¶ ®· ®Ó cho nh©n vËt mét nhµ v¨n ®Çy t©m huyÕt víi lÞch sö<br /> lËp luËn theo lý trÝ chø kh«ng b¨n d©n téc.<br /> kho¨n day døt vÒ t©m lý. Cã thÓ nãi, c¸c<br /> nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Hoµng c. TiÓu thuyÕt lÞch sö luËn gi¶i<br /> Quèc H¶i mang nÆng dÊu Ên quan ®iÓm<br /> Trong cuéc to¹ ®µm nãi trªn, ý kiÕn<br /> “dïng v¨n ®Ó d¹y sö”.<br /> nhËn xÐt vÒ sù h¹n chÕ cña nghÖ thuËt<br /> ChÝnh v× vËy mµ trong cuéc to¹ ®µm h− cÊu vµ cña hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cña<br /> vÒ bé tiÓu thuyÕt triÒu TrÇn cña Hoµng Hoµng Quèc H¶i chÝnh lµ do hai nhµ<br /> Quèc H¶i do b¸o V¨n nghÖ kÕt hîp víi v¨n NguyÔn Xu©n Kh¸nh vµ NguyÔn<br /> Nhµ xuÊt b¶n Phô n÷ tæ chøc t¹i Hµ Quang Th©n ®−a ra, c¶ hai ®Òu lµ<br /> Néi ngµy 18/10/2003, c¸c ®¹i biÓu tham nh÷ng ng−êi ®· ®−îc nhËn gi¶i th−ëng<br /> dù ®Òu nhÊn m¹nh ý nghÜa gi¸o dôc cña lín trong c¸c cuéc thi tiÓu thuyÕt gÇn<br /> tiÓu thuyÕt lÞch sö cña nhµ v¨n, ghi ®©y cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam. NguyÔn<br /> nhËn “phong c¸ch sö thi truyÒn thèng, Xu©n Kh¸nh tuyªn bè tiÓu thuyÕt lÞch<br /> víi v¨n phong dÔ ®äc, phôc vô ®¹i sö ph¶i ®i s©u khai th¸c c¸c yÕu tè nh−<br /> chóng. Tuy nhiªn chÝnh v× thÕ mµ trong luËn ®Ò, t©m lý. NguyÔn Quang Th©n<br /> cuéc to¹ ®µm còng cã ý kiÕn cho r»ng nhÊn m¹nh sù tù do phãng kho¸ng cña<br /> viÖc lÖ thuéc gß bã vµo sù thËt lÞch sö ®· trùc gi¸c. Thùc tÕ, qua t¸c phÈm cña hai<br /> 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2011<br /> <br /> nhµ v¨n nµy ta cã thÓ thÊy, mÆc dï cïng ®ã, t¸c phÈm cña nhµ v¨n diÔn ra kh«ng<br /> cã môc ®Ých c¶i tiÕn c¸ch viÕt cña tiÓu gièng mét bé phim nh− tiÓu thuyÕt cña<br /> thuyÕt ch−¬ng håi, nh−ng hä kh«ng lùa Hoµng Quèc H¶i, mµ nã më ra nh− b¶n<br /> chän c¸ch viÕt s− ph¹m cña Hoµng Quèc giao h−ëng ch−¬ng håi víi mét chñ ®Ò<br /> H¶i, mµ hä chän ra nh÷ng giai ®o¹n vµ sù qu¸n xuyÕn lÆp ®i lÆp l¹i. Trong ng«n<br /> kiÖn lÞch sö “cã vÊn ®Ò” ®Ó khai th¸c vµ ng÷ ©m nh¹c, ng−êi ta gäi c¸i chñ ®Ò lÆp<br /> luËn gi¶i. V× thÕ, chóng ta cã thÓ nãi ®Õn ®i lÆp l¹i ®ã lµ “leitmotiv” [laitm«tÝp].<br /> mét xu h−íng thø ba lµ tiÓu thuyÕt lÞch sö Trong khi ®ã NguyÔn Quang Th©n<br /> luËn gi¶i mµ NguyÔn Xu©n Kh¸nh vµ còng lùa chän nh÷ng nh©n vËt “cã vÊn<br /> NguyÔn Quang Th©n lµ ®¹i diÖn. ®Ò” cña triÒu ®¹i nhµ Lª, ®Æc biÖt lµ<br /> NguyÔn Tr·i, ®Ó viÕt t¸c phÈm Héi thÒ.<br /> Hå Quý Ly lµ mét nh©n vËt “cã vÊn<br /> ë ®©y, c¸i “leitmotiv” ®−îc lùa chän lµ<br /> ®Ò” trong lÞch sö ViÖt Nam. HiÖn ®ang<br /> sù xung ®ét gi÷a quyÒn lùc vâ biÒn víi<br /> cã nh÷ng ý kiÕn nhËn ®Þnh kh¸c nhau<br /> trÝ thøc mµ ®¹i diÖn lµ NguyÔn Tr·i.<br /> vÒ nh©n vËt nµy. Theo t«i, c¸i “luËn ®Ò”<br /> §©y lµ chñ ®Ò chÝnh xuyªn suèt t¸c<br /> [ch÷ dïng cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh]<br /> phÈm. Sù trë ®i trë l¹i cña chñ ®Ò chÝnh<br /> xuyªn suèt t¸c phÈm Hå Quý Ly chÝnh<br /> còng diÔn ra trong thêi gian ®a chiÒu<br /> lµ luËn ®Ò vÒ ý nghÜa “thêi thÕ” cña<br /> nh− trong Hå Quý Ly. Môc ®Ých cña<br /> nh©n vËt nµy trong thêi ®¹i suy tµn cña<br /> NguyÔn Quang Th©n lµ muèn ®Ò cao tµi<br /> nhµ TrÇn, khi mµ sè phËn cña triÒu<br /> trÝ cña bËc trÝ thøc NguyÔn Tr·i, sù tµi<br /> TrÇn ®· kh«ng cßn cho phÐp nã ®¶m<br /> trÝ ®· gióp d©n ta giµnh chiÕn th¾ng<br /> ®−¬ng träng tr¸ch cña lÞch sö. Trong t¸c<br /> trong hoµ b×nh mµ bít ®−îc ho¹ binh<br /> phÈm cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh, c¸i<br /> ®ao. ChØ cã ®iÒu, kh«ng biÕt nhµ v¨n cã<br /> luËn ®Ò ®ã xuÊt hiÖn gièng nh− mét chñ<br /> phãng ®¹i qu¸ møc c¸i m©u thuÉn gi÷a<br /> ®Ò qu¸n xuyÕn vµ lu«n trë ®i trë l¹i<br /> quyÒn lùc vâ biÒn víi trÝ thøc kh«ng, vµ<br /> trong c¸c cuéc nghÞ bµn cña c¸c nh©n<br /> liÖu cã phÇn nµo bÊt c«ng víi giíi vâ<br /> vËt lÞch sö. Cã thÓ nãi, NguyÔn Xu©n<br /> t−íng nhµ Lª? Ch¼ng lÏ víi nh÷ng<br /> Kh¸nh ®· kÓ l¹i c¸c sù kiÖn lÞch sö ®Ó<br /> thµnh tÝch vµ hy sinh mÊt m¸t sau m−êi<br /> luËn gi¶i thÕ sù. Trong t¸c phÈm cña<br /> n¨m kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh, giíi<br /> m×nh, nhµ v¨n chñ yÕu kÓ mµ Ýt t¶ c¶nh,<br /> vâ t−íng nhµ Lª l¹i hiÖn ra xÊu xa ®Õn<br /> t¶ ng−êi. Nh©n vËt kh«ng ®−îc thÓ hiÖn<br /> thÕ? Cßn lêi lÏ cña NguyÔn Tr·i trong<br /> b»ng h×nh ¶nh mµ b»ng ý nghÜ, t−<br /> Héi thÒ còng cã vÎ qu¸ nhón nh−êng<br /> t−ëng. §äc suèt cuèn tiÓu thuyÕt ta<br /> tr−íc kÎ thï. Trong c¸c tr−íc t¸c ®−îc<br /> kh«ng h×nh dung ®−îc c¸c nh©n vËt<br /> l−u gi÷ cña NguyÔn Tr·i, chóng t«i thÊy<br /> chÝnh cã bé mÆt vµ h×nh d¸ng nh− thÕ<br /> «ng tá ra kiªu hïng h¬n thÕ nhiÒu.<br /> nµo, mµ ta chØ thÊy hiÖn lªn râ nÐt t−<br /> t−ëng cña mçi ng−êi. §Ó phï hîp víi Cã thÓ nãi, mÆc dï cßn nhiÒu vÊn ®Ò<br /> chñ tr−¬ng luËn gi¶i lÞch sö, NguyÔn ph¶i bµn vÒ nghÖ thuËt h− cÊu, nh−ng<br /> Xu©n Kh¸nh kh«ng m« t¶ sù kiÖn theo xu h−íng thø ba nµy cã vÎ phï hîp víi<br /> tr×nh tù thêi gian tuyÕn tÝnh nh− Hoµng quan ®iÓm bµi viÕt n¨m 1979 cña Maxim<br /> Quèc H¶i, mµ thùc hiÖn viÖc triÓn khai mµ chóng t«i ®· nãi tíi, vµ còng phï hîp<br /> mét thêi gian ®a chiÒu, hiÖn t¹i ®an xen víi tÇm ®ãn nhËn cña c«ng chóng thêi<br /> qu¸ khø. B»ng c¸ch ®ã, vÊn ®Ò cÇn luËn hiÖn ®¹i. Tuy nhiªn, xu h−íng nµy kh«ng<br /> gi¶i cø trë ®i trë l¹i ®Ó ®−îc xem xÐt tõ gi÷ vÞ trÝ ®éc t«n, mµ nã bæ sung cho hai<br /> nhiÒu gãc ®é vµ cung bËc kh¸c nhau. Tõ xu h−íng kia ®Ó gia t¨ng søc hÊp dÉn<br /> TiÓu thuyÕt lÞch sö... 41<br /> <br /> cña tiÓu thuyÕt lÞch sö. diÔn chñ quan, lµm cho ng−êi ®äc hiÓu<br /> sai lÞch sö. VÝ dô trong cuèn tiÓu thuyÕt<br /> 4. TiÓu thuyÕt lÞch sö víi vÊn ®Ò h− cÊu<br /> V−¬ng triÒu sôp ®æ (1994), nhµ v¨n<br /> Víi xu h−íng thø ba nãi trªn, vÊn Hoµng Quèc H¶i viÕt t−íng TrÇn Kh¸t<br /> ®Ò h− cÊu l¹i trë thµnh mét vÊn ®Ò cÇn Ch©n, khi thèng lÜnh qu©n ®éi ®¸nh giÆc<br /> ph¶i bµn. Chiªm Thµnh do ®Ých th©n vua ChÕ<br /> Bång Nga cÇm ®Çu sang x©m l−îc n−íc<br /> NÕu nh− trong tiÓu thuyÕt th«ng<br /> ta, th× «ng míi 20 tuæi. Trong khi ®ã<br /> th−êng, h− cÊu lµ kü thuËt ®−¬ng nhiªn<br /> trong Hå Quý Ly, nhµ v¨n NguyÔn Xu©n<br /> cña nhµ viÕt tiÓu thuyÕt, th× ®èi víi tiÓu<br /> Kh¸nh l¹i viÕt ®« t−íng TrÇn Kh¸t<br /> thuyÕt lÞch sö, nghÖ thuËt h− cÊu chÝnh<br /> Ch©n khi Êy lµ mét ng−êi “chÝn ch¾n,<br /> lµ lÜnh vùc chñ yÕu ®Ó nhµ v¨n thÓ hiÖn<br /> ch÷ng ch¹c, kho¶ng 40 tuæi”. Víi con sè<br /> sù s¸ng t¹o cña m×nh, lµm cho tiÓu<br /> c¸ch nhau lín nh− thÕ, Ên t−îng do hai<br /> thuyÕt lÞch sö kh¸c víi mét c«ng tr×nh<br /> h×nh ¶nh cña vÞ t−íng nµy g©y ra n¬i<br /> sö ký. C¸c sù kiÖn h− cÊu còng cßn lµ sù<br /> ng−êi ®äc sÏ rÊt kh¸c nhau. Vµ ng−êi<br /> thÓ hiÖn quan ®iÓm cña t¸c gi¶ ®èi víi<br /> ®äc sÏ hoang mang kh«ng biÕt ph¶i chän<br /> lÞch sö.<br /> Ên t−îng nµo cho vÞ anh hïng tµi ba ®ã.<br /> Tuy nhiªn, h− cÊu trong tiÓu thuyÕt<br /> §iÒu cuèi cïng cÇn l−u ý: h− cÊu cßn<br /> lÞch sö cã mét nÐt ®Æc thï riªng. TiÓu<br /> xuÊt ph¸t tõ quan niÖm nghÖ thuËt cña<br /> thuyÕt lÞch sö ph¶i c¨n cø vµo sù kiÖn<br /> nhµ v¨n. Do ®ã còng kh«ng nªn tuyÖt<br /> vµ nh©n vËt lÞch sö cã thËt, cho nªn dï<br /> ®èi ho¸ nã khi ®¸nh gi¸ thµnh c«ng<br /> cã h− cÊu th× còng chØ cã thÓ t¹o ra c¸c<br /> nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. Cã nhµ v¨n<br /> sù kiÖn gièng nh− “chÊt phô gia” cho<br /> chñ tr−¬ng trung thµnh víi lÞch sö<br /> lÞch sö chø kh«ng thÓ lµm sai lÖch lÞch<br /> (Hoµng Quèc H¶i), cã nhµ v¨n ®Ò cao sù<br /> sö. ChÝnh v× thÕ, theo quan ®iÓm chung<br /> s¸ng t¹o h− cÊu (NguyÔn Xu©n Kh¸nh,<br /> cña c¸c nhµ lý luËn thÕ giíi còng nh−<br /> NguyÔn Quang Th©n). V× thÕ thµnh<br /> cña ViÖt Nam, h− cÊu trong tiÓu thuyÕt<br /> c«ng nghÖ thuËt cÇn ph¶i ®−îc ®¸nh gi¸<br /> lÞch sö ph¶i cã giíi h¹n. H− cÊu kh«ng<br /> mét c¸ch toµn diÖn tõ nhiÒu gãc ®é chø<br /> ®−îc phÐp m©u thuÉn víi logic cña c¸c<br /> kh«ng ph¶i chØ c¨n cø vµo nghÖ thuËt<br /> sù kiÖn vµ cèt truyÖn lÞch sö, ph¶i ®¶m<br /> h− cÊu.<br /> b¶o tÝnh ch©n thùc lÞch sö. NÕu kh«ng,<br /> t¸c phÈm sÏ kh«ng ph¶i lµ tiÓu thuyÕt Tµi liÖu tham kh¶o<br /> lÞch sö mµ chØ lµ tiÓu thuyÕt h− cÊu 1. TrÝch theo wikipedia.org.en, môc tõ<br /> thuÇn tuý dùa trªn sù vay m−în mét ®Ò “Historical novel”.<br /> tµi hoÆc truyÒn thuyÕt lÞch sö, nh− lo¹i<br /> truyÖn viÕt vÒ ®Ò tµi Faust cña thÕ giíi, 2. Hoµng Quèc H¶i. “Tùa” (viÕt n¨m<br /> hay lo¹i truyÖn viÕt vÒ ®Ò tµi Thuý KiÒu 1997) trong: B·o t¸p cung ®×nh. H.:<br /> cña Trung Quèc vµ ViÖt Nam. Phô n÷, 2003.<br /> <br /> Nh− vËy, bªn c¹nh viÖc h− cÊu nh− 3. Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn<br /> Kh¾c Phi (chñ biªn). Tõ ®iÓn thuËt<br /> lµ t¹o “chÊt phô gia”, th× tiÓu thuyÕt lÞch<br /> ng÷ v¨n häc. H.: Gi¸o dôc, 1992.<br /> sö vÉn ph¶i lÊy tÝnh chÝnh x¸c lµm yÕu<br /> tè nßng cèt. Nh÷ng chi tiÕt vµ sù kiÖn 4. To¹ ®µm vÒ bé tiÓu thuyÕt triÒu TrÇn<br /> lÞch sö thiÕu chÝnh x¸c cã thÓ dÉn ®Õn cña nhµ v¨n Hoµng Quèc H¶i. V¨n<br /> nh÷ng ®¸nh gi¸ sai lÖch vµ nh÷ng suy nghÖ, sè 43, ngµy 25/10/2003.<br />