Tìm hiểu các hình thức giữ gìn trật tự trị an trong Hương ước làng xã huyện Phú Bình Thái Nguyên thời thuộc Pháp

Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 65(03): 96 - 99<br /> <br /> TÌM HIỂU CÁC HÌNH THỨC GIỮ GÌN TRẬT TỰ TRỊ AN<br /> TRONG HƢƠNG ƢỚC LÀNG XÃ HUYỆN PHÚ BÌNH – THÁI NGUYÊN<br /> THỜI THUỘC PHÁP<br /> Đỗ Hằng Nga*<br /> <br /> Trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên<br /> TÓM TẮT<br /> Hương ước là phần lệ làng đã được văn bản hóa dùng để điều chỉnh các mối quan hệ phổ biến<br /> trong phạm vi làng xã. Hương ước Phú Bình thời thuộc Pháp đề cập khá sâu sắc đến vấn đề bảo vệ<br /> trật tự trị an làng xã như quy định về việc tuần phòng, lệ khen thưởng và trừng phạt, việc giải<br /> quyết tranh chấp kiện cáo, việc tổ chức ứng cứu khi làng gặp tai ương, ... Những quy ước tỉ mỉ và<br /> nghiêm ngặt trong hương ước đã giúp cho các làng xã huyện Phú Bình phát huy được vai trò tự<br /> quản và khả năng chủ động cao độ trong việc giữ gìn an ninh trật tự ở địa phương. Đây là điều rất<br /> cần thiết để mỗi xóm làng thực hiện nếp sống văn minh.<br /> Từ khoá: trật tự trị an, hương ước, làng xã, Phú Bình, thuộc Pháp.<br />  Làng<br /> <br /> xã Việt Nam nói chung và các làng xã<br /> huyện Phú Bình nói riêng vốn có tính cố kết<br /> bền chặt. Một trong những biểu hiện là chốn<br /> hương thôn thường có ước hẹn riêng với nhau,<br /> lập ra sổ sách, đồng dân kí kết, gọi là hương<br /> ước hay khoán ước. Theo tác giả Phan Ngọc<br /> Liên trong cuốn “Từ điển thuật ngữ lịch sử<br /> phổ thông” thì “Hương ước là văn bản quy<br /> định những điều (do thoả thuận) mà mọi người<br /> trong làng phải làm theo. Thời phong kiến, ở<br /> Việt Nam từ thời Lê sơ đến thời Nguyễn, mỗi<br /> làng đều phải có bản hương ước riêng của<br /> mình”. Như thế, hương ước là phần lệ làng đã<br /> được văn bản hóa thành “bộ luật” riêng của<br /> mỗi làng Việt dùng điều chỉnh các mối quan<br /> hệ phổ biến trong phạm vi làng xã. Hương ước<br /> là một bộ phận của văn hoá làng, đồng thời là<br /> di sản văn hoá dân tộc có tính chất pháp lí khá<br /> độc đáo của làng xã cổ truyền Việt Nam.<br /> Các hương ước của huyện Phú Bình mà<br /> chúng tôi thu thập được gồm 39 bản của các<br /> thôn làng được lập vào thời thuộc Pháp mà<br /> chủ yếu là hương ước năm 1942. Đó là hương<br /> ước của: xã Kha Sơn Hạ, xã Mai Sơn, xã Úc<br /> Sơn, làng La Đình, làng Kha Nhi, xã La Sơn,<br /> xã Bằng Cầu, làng Phương Độ, làng Hà<br /> Trạch, xã Nga My, xã Diệm Dương, xã An<br /> Châu, xã Hà Châu, xã Bình Giang, xã Điềm<br /> Thụy, xã Ngọc Long, xã Triều Dương, xã Úc<br /> Kỳ, xã Thanh Lương, làng Giếng Mật, xã Tân<br /> Hoà, xã Lương Tạ, xã Tiên La, xã Phú Mỹ, xã<br /> Lương Trình, xã Phao Thanh, xã Nô Dương,<br /> <br /> <br /> Tel: 0977599877<br /> <br /> , Email:<br /> <br /> làng Đức Liên, xã Dương Nhân, xã Lũ Yên,<br /> xã Chỉ Mê, xã Cô Giạ, xã Thuần Lương, xã<br /> Ninh Sơn, làng Nông Cúng, xã Quan Tràng,<br /> xã Dưỡng Mông, làng Đào Xá, xã Đình Kiều.<br /> Nội dung các hương ước đề cập đến nhiều<br /> vấn đề cụ thể, nhìn chung có thể chia ra làm<br /> hai phần: phần Chính trị (gồm những điều<br /> khoản về việc lập xã, bộ máy quản lý làng xã,<br /> việc chi thu, việc sưu thuế, việc kiện cáo, việc<br /> tuần phòng, việc cứu tế, việc vệ sinh, việc các<br /> của công, việc xét gian lận, việc giáo dục,<br /> việc ngụ cư ký táng, việc phu lính, việc<br /> khuyến nông) và phần Tục lệ (gồm những<br /> điều khoản về việc hôn lễ, việc tang, việc tế<br /> tự, việc khao vọng, việc ngôi thứ).<br /> Từ những nội dung trên, chúng tôi đi vào tìm<br /> hiểu các quy định về vấn đề trật tự trị an được<br /> nêu lên trong hương ước, khái quát một số<br /> hình thức bảo an của các làng xã huyện Phú<br /> Bình trước năm 1945 như sau:<br /> Tuần phòng<br /> Hầu hết các hương ước Phú Bình mà chúng<br /> tôi nghiên cứu đều có điều khoản về công tác<br /> tuần phòng.<br /> Trước hết quy định trách nhiệm thực hiện<br /> việc tuần phòng. Điều 9 hương ước xã Úc<br /> Sơn, tổng La Đình ghi rõ: “Việc tuần phòng<br /> thì dân cử lý trưởng cùng phó lý tuần phòng<br /> trong làng để phòng giữ những kẻ gian phi<br /> trộm cướp, còn ở ngoài đồng thì đã có trương<br /> tuần cùng tuần phu coi giữ lúa má cùng các<br /> hoa màu”. Tuần phu ở đây được chỉ rõ là<br /> những “tráng đinh từ 18 tuổi trở lên cho đến<br /> 60 tuổi hiện ở làng không có chức phận gì”.<br /> <br /> 96<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Người thực hiện nhiệm vụ tuần phòng được<br /> làng trả công. Có hai hình thức trả công chính<br /> là trả công bằng thóc (gọi là sương túc) và<br /> bằng tiền. Mức trả đối với thóc dao động từ<br /> 10 – 20 đấu/mẫu/năm, đối với tiền là từ 1 – 5<br /> hào/mẫu. Ngoài ra, hương ước xã Diệm<br /> Dương, xã An Châu, xã Hà Châu còn đề cập<br /> tới hình thức trả công bằng hoa màu bên cạnh<br /> việc trả công bằng thóc và bằng tiền. Mức<br /> công trả là 1/10 số hoa lợi.<br /> Hương ước xã An Châu quy định trong điều<br /> 24, 25 và 28: “Đến ngày cắt lúa yên rồi thời<br /> các điền chủ cho mỗi mẫu 10 đấu thóc … Lệ<br /> hoa màu ngoài đồng điền đồng niên làng cho<br /> mỗi tuần xã mười phần cho một. Lệ dân đồng<br /> niên cho mỗi tuần xã trâu mỗi con một hào,<br /> bò mỗi con 6 xu”.<br /> Cùng với quy định trả công cho người làm<br /> nhiệm vụ tuần phòng thì các hương ước cũng<br /> có quy định về việc đền bù khi tuần phòng bất<br /> cẩn. Nhìn chung, các làng xã không quy định<br /> mức đền bù cụ thể. Phần lớn hương ước<br /> thường chỉ ghi ngắn gọn rằng “nếu sơ phòng<br /> để mất trộm thì phải bồi thường y kỳ giá”. Rất<br /> ít hương ước có quy định cụ thể như hương<br /> ước làng La Đình quy định mất trộm một sào<br /> lúa đền ba nồi thóc, làng Hà Trạch quy định<br /> mất trộm trâu bò đền mỗi con một đồng bạc,<br /> xã Hà Châu quy định mất bốn phần đền hai<br /> hay hương ước xã An Châu trong điều 27 chỉ<br /> rõ từng trường hợp đền bù cụ thể rằng “Lệ<br /> trong làng khi nào hoặc người nào mất trộm<br /> trâu bò ban đêm mà ra thẳng cổng thời không<br /> phải đền vật ấy, nếu có cắt rào đào ngạch<br /> thời tuần xã phải đền tài chủ y giá ”.<br /> Khen thƣởng - trừng phạt<br /> Hương ước quy định tuần phu hay người dân<br /> bắt được kẻ gian được làng khen thưởng<br /> bằng tiền. Mức thưởng thì mỗi làng một<br /> khác, song thường là từ 5 hào đến 1 đồng<br /> bạc và tuỳ theo việc khinh trọng mà xét<br /> thưởng. Nếu là bắt được kẻ cướp, làng có thể<br /> thưởng đến 10 đồng bạc.<br /> Khi tham gia bảo vệ trị an làng xã, nếu chẳng<br /> may bị thương hoặc mất mạng, làng lại có<br /> chính sách hậu đãi riêng. Quy định này được<br /> ghi trong hương ước các làng xã khá thống<br /> nhất, đó là đối với người bị thương thì làng<br /> <br /> 65(03): 96 - 99<br /> <br /> trợ cấp tiền, đối với người không may thiệt<br /> mạng thì làng làm ma, cấp tuất và nhiêu phu<br /> cho người kế tự.<br /> Chẳng hạn, điều 19, 20 hương ước xã Diệm<br /> Dương, tổng Hà Châu quy định: “Tuần bắt<br /> được kẻ gian và tang vật sẽ được thưởng 1<br /> đồng trở lên (sự chủ thưởng một nửa, dân<br /> thưởng một nửa) … nếu bắt được kẻ cướp,<br /> làng và sự chủ sẽ liệu thưởng cho, nếu bị<br /> thương sẽ liệu trợ cấp, nếu bị chết sẽ liệu cấp<br /> tuất cho và sẽ nhiêu phu cho người thừa kế”.<br /> Song song với quy định về việc khen thưởng,<br /> hậu đãi là những quy định về việc trừng phạt<br /> kẻ làm sự trái phép, trộm cướp, gian phi.<br /> Theo nội dung ghi trong hương ước, tuần<br /> phiên hay người dân bắt được kẻ gian, tường<br /> lên lí dịch hay hội đồng, căn cứ vào lỗi lớn<br /> nhỏ, tội nặng nhẹ mà hội đồng nghiêm phạt<br /> hoặc giải trình quan trên phán xét. Với kẻ<br /> phạm là vậy, với “tuần bắt được kẻ gian …<br /> nếu dung túng, tuần cũng phải phạt như là<br /> kẻ phạm” (điều 28, hương ước xã Hà Châu,<br /> tổng Hà Châu).<br /> Về phía làng, chủ yếu là phạt tiền, truất ngôi<br /> thứ, ghi danh sách thành tích bất hảo, … Mức<br /> phạt các làng xã không giống nhau.<br /> Sự sáng tạo của “bộ luật làng” được thể hiện rõ<br /> trong hình thức xử phạt. Xin dẫn một ví dụ:<br /> Hương ước làng Đức Liên (tổng Đức Liên) quy<br /> định việc xử phạt trong điều 17, 18, 19, 20.<br /> “17. Trong xã ai mà làm việc phi pháp đi ăn<br /> trộm ăn cướp làm tàn dân hại vật thì dân xét<br /> xem tội lỗi mà bắt vạ nhiều ít tuỳ ở trong<br /> điều làm lỗi ấy.<br /> 18. Trong xã ai mà làm việc gian giả phi<br /> pháp đồng dân bắt vạ mà không chịu vạ thì cả<br /> dân cùng nhường cho kẻ ấy ăn ngồi một<br /> mình, dân không ai được ăn ngồi mấy và<br /> những lúc có việc công hay tư cũng thế.<br /> 19. Trong xã ai mà không tuân lời dân mà<br /> còn đồng tình mấy kẻ gian mà dân đã<br /> nhường thì dân cũng bắt vạ mà lại nhường<br /> cả cho kẻ ấy nốt.<br /> 20. Trong xã mà những người dân đã nhường<br /> còn sống thì nhà không ai đến, cửa không ai<br /> qua, lúc chết không ai khiêng đi chôn”.<br /> Như thế ta thấy, hương ước không dùng hình<br /> phạt của Nhà nước mà dùng hình phạt của<br /> <br /> 97<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> cộng đồng nông thôn là khai trừ khỏi cộng<br /> đồng đối với người vi phạm. Tuy không làm<br /> hao tổn tiền bạc, không gây đau đớn về thể<br /> xác nhưng hình phạt này tác động rất mạnh<br /> đến tinh thần và danh dự của người phạm tội.<br /> Đây là một nỗi nhục khó rửa, khó bào chữa<br /> thanh danh không chỉ đối với cá nhân kẻ<br /> phạm mà còn với cả gia đình, dòng họ người<br /> đó. Cách làm như vậy có phần khắt khe nhưng<br /> nó thực sự hiệu quả trong việc phòng ngừa, răn<br /> đe mọi người không làm điều trái. Nhờ đó mà<br /> chốn hương thôn giữ được sự yên bình.<br /> Việc tranh chấp, kiện cáo<br /> Đã thành nếp, người dân Việt Nam nói<br /> chung và người dân chốn thôn quê nói riêng<br /> đều không muốn cãi cọ, kiện cáo, nhưng<br /> trong cuộc sống làm sao tránh được sự đụng<br /> chạm lẫn nhau. Tìm hiểu hương ước Phú<br /> Bình, chúng tôi nhận thấy việc giải quyết các<br /> tranh chấp, kiện cáo trong hương thôn thường<br /> được quy định trong mục “Quyền tư pháp”<br /> hoặc mục “Việc quan”. Hương ước các làng<br /> xã đều thống nhất ở chỗ giải quyết các tranh<br /> chấp, kiện cáo từ cấp thấp đến cấp cao. Cấp<br /> thấp gồm có trước hết là huynh thứ trong làng,<br /> sau là hội đồng chức dịch, giải quyết các việc<br /> khinh; còn việc trọng thì được giải quyết ở cấp<br /> cao hơn là quan bề trên và toàn án sơ cấp.<br /> Nhìn chung, cách giải quyết theo hướng tích<br /> cực, thể hiện ở việc luôn lấy hoà giải làm đầu.<br /> Với lối sống “dĩ hoà vi quý”, khi xảy ra tranh<br /> chấp, xích mích thì trước tiên “người trong<br /> nhà đóng cửa bảo nhau”.<br /> “Trong làng có người nào cãi chửi nhau<br /> sinh sự bất bình thì cho huynh thứ trong làng<br /> phân xử, nếu hoà giải không nghe thì làm<br /> giấy kí kết đệ trình thầy chánh phó tổng,<br /> chánh phó tổng phân giải nếu cũng không<br /> nghe thì đệ lên quan trên xử khoán cũng như<br /> dân đã xử thì dân chiểu lệ phạt một đồng bạc<br /> để sung công” (điều 17, hương ước làng Hà<br /> Trạch, tổng Hà Châu).<br /> Rõ ràng, nếu chú ý hoà giải thì việc to sẽ trở<br /> thành nhỏ, việc nhỏ thì trở thành điều dễ dàng<br /> cho qua. Ngược lại, nếu không biết hoà giải<br /> thì việc nhỏ thành việc lớn, việc có thể dàn<br /> xếp nội bộ thì phải đưa nhau ra toà án, mâu<br /> thuẫn bình thường trở nên gay gắt.<br /> <br /> 65(03): 96 - 99<br /> <br /> Tinh thần hoà giải trong hương ước Phú Bình<br /> cần được nghiên cứu để duy trì và phát triển<br /> trong xã hội ngày nay, nhất là khi đất nước đã<br /> chuyển sang nền kinh tế thị trường.<br /> Quy định về hiệu lệnh và việc tổ chức ứng<br /> cứu khi làng gặp tai ƣơng<br /> Nội dung nhiều bản hương ước quy định khi<br /> trong làng có sự cần cấp cứu như thuỷ, hoả,<br /> đạo tặc thì nổi hiệu lệnh để tập hợp dân. Hiệu<br /> lệnh có thể là trống hoặc mõ, thường dùng là<br /> trống, đánh 1 hồi 3 tiếng, 2 hồi 6 tiếng hoặc 3<br /> hồi 9 tiếng tuỳ từng làng quy ước với nhau.<br /> Nghe hiệu lệnh, trừ bậc “lão hạng, tàn tật, đi<br /> vắng”, còn dân đinh “phải đem theo khí giới<br /> đến ngay chỗ đánh trống theo cùng lí phó<br /> trưởng để tuỳ sự sai phái” (điều 5, hương ước<br /> xã Lũ Yên, tổng Lý Nhân). Một số hương<br /> ước quy định độ tuổi cụ thể phải ra ứng<br /> cứu: từ 18 – 49 tuổi (xã Lũ Yên), 18 – 50<br /> tuổi (làng Giếng Mật) hay 18 – 60 tuổi (xã<br /> Dương Nhân).<br /> Nếu không duyên cớ mà không ra cứu giúp sẽ<br /> bị làng phạt tiền (từ 5 hào đến 3 đồng), nặng<br /> hơn nữa có làng còn giải trình toà trị tội vì<br /> nghi cho là đồng đảng với kẻ gian.<br /> Ngoài những nội dung trên, hương ước Phú<br /> Bình còn có các quy ước nhằm thực hiện nếp<br /> sống văn minh như quy ước về sự cư xử của<br /> người trong làng với nhau, rằng “trong làng<br /> sự ăn ở phải trên kính dưới nhường, nếu có<br /> người nào ngạo mạn với kỳ lão hoặc người<br /> trên thì đồng dân phạt 6 hào và một cành cau<br /> tạ làng, nếu không chịu thì làm giấy kí kết đệ<br /> trình xin quan trên trừng phạt” (điều 16,<br /> hương ước làng Hà Trạch, tổng Hà Châu), …<br /> Như vậy, hương ước đã đấu tranh loại trừ cái<br /> xấu để hoàn thiện nhân cách con người, góp<br /> phần tạo dựng mối quan hệ tốt đẹp giữa các<br /> thành viên trong làng xã. Người cùng làng phải<br /> luôn hướng tới cuộc sống thuận hoà, tôn trọng,<br /> nhường nhịn lẫn nhau, có ý thức đền ơn giúp<br /> đỡ, … Những hành vi thiếu văn minh làm<br /> huyên náo xóm thôn không chỉ bị chê bai mà<br /> còn bị xử phạt. Hương ước khuyên con người ta<br /> ở trong gia đình hay ra chốn đình trung phải biết<br /> cư xử là người mực thước, ý nhị và lịch thiệp.<br /> Như tác giả Phan Kế Bính đã viết trong cuốn<br /> “Việt Nam phong tục”: “Khoán ước trong<br /> làng như một từ điển khuyến trừng của nhà<br /> <br /> 98<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> nước, khuyên người làm lành, ngăn kẻ làm dữ<br /> nên nhờ có khoán ước mà có thuần phong mỹ<br /> tục thì điều ấy cũng là một việc rất hay”<br /> Tìm hiểu hương ước thấy rằng những quy ước<br /> tỉ mỉ và nghiêm ngặt về công tác trật tự trị an<br /> đã giúp cho các làng xã huyện Phú Bình trước<br /> năm 1945 phát huy được vai trò tự quản, ý<br /> thức tự lực và khả năng chủ động cao độ<br /> trong việc bảo vệ an ninh, giữ gìn trật tự ở địa<br /> phương. Không có những quy ước chặt chẽ<br /> ấy, làng xã khó có thể duy trì một cuộc sống<br /> yên bình, là môi trường thuận lợi cho con<br /> người phát triển sản xuất, chinh phục thiên<br /> nhiên, sinh hoạt văn hoá cộng đồng.<br /> Vì được quy định trong hương ước nên công<br /> tác giữ gìn trật tự trị an không còn là việc<br /> riêng của cá nhân người nào mà đã là người<br /> cùng làng cùng xóm thì ai cũng có trách<br /> nhiệm tham gia. Người dân thôn làng trở nên<br /> quan tâm hơn tới các việc công ích, chung sức<br /> vì lợi ích tập thể. Để rồi những nghĩa vụ và<br /> quyền lợi chung đó lại ràng buộc họ với nhau.<br /> Và khi làng gặp tai ương, trộm cướp phá<br /> <br /> 65(03): 96 - 99<br /> <br /> phách, trương tuần, tuần phu không chống lại<br /> được thì nổi hiệu lệnh để tập hợp dân cùng<br /> ứng cứu, rồi sau bao nhiêu thiệt hại “thời xã<br /> dân cùng chịu”. Rõ ràng, càng trong hoàn<br /> cảnh ngặt nghèo, tinh thần đoàn kết và cố kết<br /> cộng đồng vốn là truyền thống tự xưa của dân<br /> tộc càng được tăng cường. Nó đã gắn bó<br /> những người nông dân với nhau, gắn bó họ<br /> với làng xã. Từ đây, mỗi người dân làng<br /> không chỉ tìm thấy trong cộng đồng của mình<br /> chỗ dựa về vật chất mà quan trọng và chủ yếu<br /> là chỗ dựa về tinh thần. Đó chính là yếu tố làm<br /> nên sức mạnh của đơn vị tụ cư bé nhỏ này.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1] Bùi Xuân Đính (1985), Lệ làng phép nước,<br /> Nxb Pháp lí, Hà Nội<br /> [2] Bùi Xuân Đính (1998), Hương ước và quản lí<br /> làng xã, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội<br /> [3] Lê Đức Tiết (1998), Về hương ước lệ làng,<br /> Nxb Chính trị, Hà Nội<br /> [4] 39 bản hương ước Phú Bình lập năm<br /> 1942,aViệnTTKHXH,aHàNội<br /> <br /> RESEARCH OF THE FORMS OF PEACE AND ORDER PROTECTION IN<br /> VILLAGE CONVENTIONS OF PHU BINH DISTRICT – THAI NGUYEN<br /> UNDER THE FRENCH DOMINATION<br /> Do Hang Nga<br /> <br /> College of Science - Thai Nguyen University<br /> SUMMARY<br /> Village conventions are the village customs which are written to harmonize the common<br /> relationship in a village. Phu Binh district’s village conventions referred to the protection of peace<br /> and order profoundly under the Frenh domination, for example the stipulation of patrol,<br /> compliment and punishment, the solution to lawsuit and the salvage of village’s disaster ... The<br /> meticulous and strict laws helped Phu Binh district’s villages to develop the role of self –<br /> governing and the highly active ability to maintain the local peace and order. This is necessary for<br /> each village and hamlet to carry out civilized life.<br /> Keywords: peace and order, village conventions, village, Phu Binh, French domination.<br /> <br /> <br /> <br /> Tel: 0977599877<br /> <br /> , Email:<br /> <br /> 99<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br />