Tìm hiểu về cổ tích và thắng cảnh Hà Nội: Phần 1

Chia sẻ: Luis Mathew | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của tài liệu "Tìm hiểu về cổ tích và thắng cảnh Hà Nội" giới thiệu đến bạn đọc những nội dung về dấu vết thành xưa; vài nét về sự thay đổi của thủ đô qua các triều đại; những chuyện cũ quanh thành xưa; thắng cảnh Hà Nội;... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tìm hiểu về cổ tích và thắng cảnh Hà Nội: Phần 1

) 6CÀNH / / 4 • »< ;Ì ja. HO I
Jl. V bOÀN KÈ THiÈI^ 6 CO TiCH VA THÀNG CÀNH HANOI o 7 f » ' DAI HOC QUOC GIÀ HA NOI TRUNG T A M T H Ò N G TÌN THIJ VIÉN W'P 5Ù?) NuA xuAT BAN VAN H6A I1À-N01-^959
Luì NÓI DAU TIìu dò cùa chùng la da dir(rc xdij diing tir han mól ngàn nàm. Qua bao iihiéu /Ó/i ngoai bang xàm chi^m va qua bao nhicu trieu dai phong ki^n Wi^l-nam phà hoqi ver vét, Thù dò dà giù lai irong lich iiir — khóng nhùng bao cu^c chicli diìu chòng ngoai xàm — ma con giù lai nhi^u cóng cune song tao vi dai chn cu cùa ed ddn l$c la. Trong khoang Ihàrt gian dai (ig, mèi mot khu virc dir^c mò matig, mSi mól di lich con lai dcu mang thco nhieu g nglua lich sir, co già tri trong mqi ITnh vi/c sur hgc cùng nhu vùn hoc ngh4 thu^t, Bì càc bqn hi^u Ihém m$t vài khia canh cùa sinh hoql Thù dp cu, hi^u ro Ihém nhung cóng trìidi xàg dirng cu cùa lì) licn ta, chùng Idi giùi Ihi^u v&i càc bqn tqp «Co tfch va Ihilng cànli Hà-nOi » nàg. Qua cuon sàch, bqn dQC se tu- thag làng Ihém long gcu quy dal mrórcmà Thù dò chùng la là liéu bieu, làng thém y Ihi'rc va hno lòn nhù-ng bao vài ciy, dòng thàri phàl huy Ihém linh Ihòn sàng Iqo han nìra d^ làm cho Thù dò la ngày Ihém tuoi dep, xitng dàng vài linh Ihhn chi^n dàu va sue sàng tao cùa càc bàc lien nhàn. V&i muc d'ich nhir Ih?, chùng lai chi gi&i thiéu iihu-ng « Co lich va thàng cành Hà-nói» trong phqm vi nói va ngoqi Ihành, nói lén nhirng canh va trui/^n co nhO-ng net liéu bieu guan he mài tìxi^t dhì sinh hoql tao dóng cùa dàng dào nhàn dòn. Cho ncn co nìurng danh Ihàng nhir chùa Quàn sir. chùa Bà Dà, chùa Lién Phài... ma chùng lai khóng nói den trong tqp sàch nàg là vi theo il chùng lóitnhrrng danh Ihàng fig Ihuóc v^ phììn tón giào thuììn lag nhicu han cùng n/nr phììn ngh^ IhuàI cùa càc cóng Irinh ki^n Irùc làn, chùng tói khóng di sàu bàn lai Tal cu nhìrng thit dò cìtn co nlntng chuijén si} riéng, khóng liap vài phqm vi t^^i sàch nhò này.
Tir tnrac dcn nag, trong viéc ghi chép ììch stìr. mài sàch co iìie viet khàc nhau. co nhiiu khi sai ed sir thirc. Viéc ghi chép dò, lai nag muori cho chinh xàc, chn phài co nhieu th&i gian siru tum nghién ciru. Sgay trong khi vici cuon nàg. nói r ? co lidi va Ihàng canh Uà nói, cùng co nhi^u sàch. nhi^u dà su', nhicu truyén ma càc co tao con nhò. nhieu già pha. nhi^u dien co nhà chùa... mai nai nói mot khàc. Vi vày, trong moi bài, chùng *6i co néu lén mól s?) già I huy et cùng là mot so truyen thugl'l tuy eó nhiéu linh chat me tin. hoang diràng nhirng diroc f>ho bicn nhiéu trong nhàn dàn liòi dò de bqn doc tham khuo thé^n. khóng ngoai muc dich giùi Ihiéu thém mot chat il lich sir, dàng sau iiày, co dip cùng vài càc bqn, bo chinh lai nhCriig diìu sai làm thicu sòl. Bay là mot phan trong tàp Tbàng long lirgc sur ma chùng tói vici tir nàm 19^3 va dà chuììn bi cho xucil bàn, nhirng sau bi Ty kiì^m duyèl cùa thirc dàn Phàp xóa h^l va lich thu bàn chinh. Con lai nhùng han sao rà nlurng lai liéu de nghién ciru lìiam khuo Ihì Irong mng nàm làn cir dèa bi làn Iqc het» i)en nay tqi k^ tur viéc cu là inni diéu khó khan cha cliàng Ini, vi nhà-ng lai liéu dà làn Ine ug pìiàn nliivu là nìurng di tàp va da st'r bang llàn vàn cùa màg cn gin dà cho miran che]». Sau Ihi lina hinh Irtr lai, càc co già àg dlru dà liru làn khniìg con, nhirng lai liéu nhir Thang long làn trùo, Th;ing long thàp vjnh. Long thànli tap Ihogi.Thìing long bài cành,.: ihóng con bici dàu ma Itm. ììà-nói con nJìlYu «co Lich luì Ihang cành* nhirng dcn nag, rhì co Ihé giùi Ihiéu véri càc han mài phàn ma chùng tói mèri sini lum dirac ma Ihói. Co lìiàng cành le trong dàg tuy chira co già tri nhiéu vl^ Ihùng cành nhirng thco g cliàng Int. nò eó il nhiéu lai liéu Ini ve lich sir hag ve vàn h'
DAU VÉT THANH XUA \ ^?^t,K:
A. VÀI NET FÉ S^r BÒI THAY CÙA THÙ DÒ QUA CÀC TRIÈU D4I HA-nói tró* nén thù dò cùa niróc ta ngay lir dau thài cham di'ti Ach thòng tri cùa cAc trieu dai phong kién Trung-quòc han ngAn nain. MOt quòc già dóc Ijjp tir chù do giai ci(p phong kién trong nu-ó^c xAy diing diìu dan dirgc vuiig vAng. NAni 1010, Ly thài Tò tire Ly cóng Dan thay nhà Tien-Lé lén cain quyen, nhAii tluty da dell liic can pluìi co mOl quoc bau vfriìg chilo de làm can cir mó* mang pham vi tli(^ lire cùa quÒc già, lièii ròi kinh dò ttj* Hoa-lu* (Ninh-bình) ra Ihành Dai-la, cAn cir cu cùa bpn xAm lirgc dai Diràng, mA chinh Ly thAi Tò da nhAn lA mot nai co hình \hé hièm yc^u, dòi goi lA Nam-Tiinh, va dfip mot dò thành htxng di1t nhó hcp han La-thành cQ goi là thành Thàng- long. Hay k'5 li> dò d(5n nAm 1945 là thài ky nuàc ta da biit dàu xAy dirng nén mOt quòc già mói ; Viét-nam dAn chù cóng bòa, thì Hà-nOi da trai qua bay trieu dai vA hai làn ngoai thuòc : "^ ' NbA Ly (1010-1225) NhA Tran (1223-1400) NhA HO (1400-1407) Nhà lU\u-Tiàn: (1407-1413) Tbu(;ic Minb (1414-1427)
Nhà Le (1428-1788) Tày San (1788-1802) Nhà Nguy5n (1802-1882) TbuOc PhAp (1883-1945) Trong khoang thài gian ngòt ngàn nAm Jfy, giai c^p phong kién th6ng tri va bon xAm lu-gc cbi^m cir, vi di cùng co can bau, thòi nào eung deu co xAy diing mór mang, nbirng ki^n triic nhAn tao cùng vói nhu-ng cành tri thién nhién, deu là nhfrng phan ành màu sSc cùa lù*ng thòi dai, da diSin suy^l cho d^t thù dò moi ngày mot thém tirai dep. Nhung ngày liin, tbàng qua, sao ròri, vAt dòi, nlurng hình ành cùa tìrng thòi gian ày, thco sg nhAn xét cùa cAc nhà khao co, mirai phàn khóng con lai dirgc mot hai. Ti^c thay, nhirng binh ành sg tbgc ^y tói nay trai bao bao ki^p tang thuang, phàn 16n da bi xóa nhòa theo dì viing, tirng khi^n càc tao nhàn niAc khàeh dù ca tung cAi mól cùa thù dò, ciTng khóng khói nang long nha tiée nhirng cAi cu vi d?!, cAi ci*! xinh dep, da thòt ra nhirng eAu tha day gipng càm khài làm li, nhir cùa hai Ibi si trong bai bài Thfing- long hoài c o : Cùa Ihi SI Tiéo Dién : Phién àm nguyén van chi? Han: Bich nién c\r that thành quan lo Nhat phién tàn thành n-'^t co eung. niCII— yijàn nniu nhci l&n l/iành dirérnj cài Mot mùn/i l/iàn/i làn niCd dicn xira • • Cùa nir thi sT Thanh quan; L6i xira xe ngira hòn thu tìiào *Ve/i cu làu dai bang tic/i (lirc/ng. 10
M .lu v«v* «-•VI-' *»*^*> •'»" ^^ *«* Au« da luón luón co nhfrng cành dep làm duyén dàng cho thù dò, chàng nhu'iig càc thi già nuóc ta da cgc tà nén nhirng biro hoa trong tha 2fy, d^n eà mOt du kliAch Trung-hoa dói CAn long nhà Thanh, nhAn khi ghé thuyèn qua tran San-Nam, co tòri viéng Thang-long, trong tàp tha Long do xuàn c/u^ da kt^t luàn nhung thàng cành ThSng-long làm cho óng say sua, \\m luy(5n, qua là mOt ky quan f^>. NhSc d{5n nhirng cành tri da làm cho thù dò tu-ai dep, chtlng ta khóng khói ng^m ngùì, vi diing nhir nhà thcr Dò Phù da nói : \ Van d^o Tràng-an tu' dich ky Bach nién thè su- bat thSng bi DICI! — Ngfìc nói Tràng-an Uva cuòc càr Viéc d&i l/iay dòi rÓi vò ter, Thì ThAng-long eung là Tràng-an cùa nirórc ta, ngót ngàn nam nay, cuóc eà ay da xóa di bay lai m3y làn, truóe nhirng doi Uiay, càc thiing cành eung làn lirgt clnu chung so ph^n vai song Tó, miìy ngàn nùm vÀn (1) Thàng long eung co lèn là Long-do, nghTa là rcSn ròng. Tgc truyen nói Niing (ò' trong Thành cu, da bi san phàng) co lo thòng xu6ng dal goi là r6n ròng. (2) Bài Ihor Long dò xuàn du, trong co may cau : Dot ngót quSn san cùng, Uyèn dlèn ohùng thùy hoàn Thién Nam da tu khi Chung tao thlr ky qaan ©9i y l à : Nhiip nhó gó nùi di'rng, UÒn éo song ho vàg Giéri Nam nhieu khi tot i)ùc nén canh Iq này 11
luón luón òm ap ISy thù dò, qua bao pben vfiì dAp phu phàng, t6i nay gàn bi lu ma, chi con in lai trong tri nhòr rapi ngirài nhirng hình ành trong nhirng càu dAn ca chira chan tinh tiJr: P/iai day ben Cliieu T/ìcicfi Bòng ^'^ Con ddy c6 lai ^àin bòng^^) dori ai? NhiTng co tich va thaiig cành thù dò trór nén cành tirgng dièu linh nhu vAy, ngoAi le thuòrng vi ki^p le bè dàu thay dòi, con do may nguyén nhàn sau này: 1. Thài dai eht^ dò phong ki^n, càc trieu dai thay doi nhau, phììn nhicu là do ór su giành giàt tranh euóp nhau. Mól mOl tri^u dai mòri lén thay elio tri^u dai cQ, nhu Tran lliay Ly, Ho thay Tran, v.v... rat sg nhàn dAn con co long nhór cìj, nén nhirng cAi gì cùa trieu dai cu con lai, co thè khii^n nhAn dAn tróng dò ma sinh long nhó ti(5c, bp dcu tini càcli lii'u hùy di, dan c u : nhà Tran doi vói nhà Ly, san mang mot àc tàm « n h ò co phài nhò eà góc»^*^ dà gii5t clii5l Ly Hu^ Tón xual già tu ò chùa ChAn-giào, Tran Unì 1)() lai dal (1) Mot bi?n b cua song Tò lich, vào khoang dàu phrt Hàng- Buòm hièn nay. (2) Hong: thuyèn nan co mui che. (3) Ly bue Tón bi ho Tran lan quyèn. ùc hi^p. phài nhircrng iigòi cho con gài là Chiòu Hoàng, ra tu b chùa Chàn-giào. Mot hòm. Tran thù Dò vào chai chiia, thay Huè Tón dang nhS co b sin, cuòri nói : « Nhò co phài nho cà g6c ». Huè Tòn hìéi y Thu BQ CO long dQC àc mudn dièt bel dóng dtii ho Ly, lièn phùi tay diing day d» vào nhà tron^, vira di vira n ó i : «May di»H dòng dSi nhà ta. dóng dòi nhà mày ròi cQnj^ bj di^t nhir thè. » Ròi vào buòng Ikàt cS ch6l, 12
mày giàt dh Hoa Thón Thài Duóng «»> cbòn s6ng ban ba ti-Am tòn ìMì nhà Ly bi lùa d^n dò làm 15 siéu dO cho Tién dCf Huè Tòn... 2. Thu dò Thang-long tu khi thành làp tùng bi nam cuòc noi loan do bpn phong kièn trong nuàc tranh quyen ciràp vi nhau ina gay nén va chin cuOc ngoai xàm (lo bpn xàm lugc Chiém thành, càc dai phong kic^n Xguycn, Minb, Thanh ben Trung-quÒc, ròi d^n thirc dàn Phàp. Lugc kè nhu sau này: Nhu-ng cugc n^i loan: Nam 1209, dai vua Cao Tòn nhà Ly. Quàch Hòc bào' thù cho chù là Pham Di bi git^t oan, noi loan chi^m ciJr kinh thành, nhà vua phài bò chay di Quy-hóa (Tuyén-quang). ( l ) Ilod llìòn Thài dirirng : Mot n&ì cùa càc vua dai Ly lap ra de càc ngirài trong hoàng toc gap g a nhau lo tinh thàn ài. Sau khi Tran Ihù Dò da «^i^t hai hcrn :^00 tòn Ihal nhà Ly cV Ilon Ihòii Thài-tliràn^, luiVng (in Irir bel dirgc dóng gi6ng ho Ly, klìòng ii^ó trong dò co nhii}u iiguài bici r ò iniru dpc ciìa Tran ihù 0(), da lini càcii Ihoàl Ihàn, doi tòn ho, lan tr6n or càc nai dàn gian, dirgc nhàn dàn che cIuV ; lai co nlìi'èu ngirài lành hfiii dirgc ra niràc ngoài. Theo bàn « An-nam Hoa San Quàn I^g-long-Tiràng lai Triì'u chi sir lich » do mot ngirói Trièu- lièn Icn là Kini vTnh Kièii vici ra càch day lioii hai miro'i nam, nói riing nàm 122(5 òng Ly long T u à n g con tliù" hai vua Ly anh Tòn, anh ruòl vua Lj" t'no Tòn (Ly long Càn) iiiròc An-iiam, vi phài Irànli sir miru \\:Ì'\ (ùa (piycn Ihiin Tran Ihu DQ da mang v g con va dò I h à tò tièn virgl bc chay sang T r i è u - t i è n . Sang dò dirgc 27 nàm. là nàm 1253, gap khi quàn Mòng co sang xàm l u g c T r i è u - l i c n , òng da dùng ra mO tràng dinh tham d g khàng chi6n. Sau co còng, dirgc vua Trièu-tièn phong cho là Iloa San Quàn. Bi^ii nay con di Ucli b Vièt-lhanh-nham tire Hoa Som t h à n h . Con cbàu dòng due, riéng làm mot làng Vi
^Sm 1526, dai vua Tirang Due nhà Le. nhà su Tr^n Cao noi loan tu Hài-duang kéo quàn lèn Bo de, ^^U"^ song sang chiém kinh su, vua Le pbài bò chay di lAy kinh (Thanh-hóa). Nftm 1551, Trinh Kièm tu TAy kinh den. quàn ra dành chi^m Dóng kinh, chùa Mac là Phùc Nguyén bò kinh su chay ve Kim-thành (Hài-duang). NAm 1592, Trinh Tùng tu Thanh-hóa ra dành lay ThSng-long, chùa Mac là Màu Hgp bò chay di Kinh BSc. Nàm IGOO, chùa Mac là Kinh Cung iù Cao-bSng dem quàn ve dành chi^m Dóng Kinh dugc ba thàng lai bj Trjnh Tùng dành duòi. Nhirng cuQC ngoai xàm: Nàm 1285, dà! vua NhAn Tón nhà Tran, quàn Nguyén sang xàm lugc. Thoàt Hoan kéo tbàng vào ehitfm kinh thành. Nani 1287, quàn Nguyén sang xàm lugc làn tht'r hai, vào chitoni kinh thành, vua Nhàn tón bó chay di llàm Nam. Nàm 1371, dai vua Tran nghé Tón, quàn Chiém thành thco duàng he vào quay ròi, tien chi^m kinh su. Nàm 1378, dai vua D(< Nghi5n nhà Tran, quàn Chiém thành kéo vào xàm lugc ìiin Ihir hai, eung chiém dòng kinh su. Nàm 1400, quèu Minb sang xàm lugc, bat dugc cha con Ho quy Ly, chiém lìJy Dóng dò, dòi là thành Dóng quan, dal ra .\n-nam bÒ chinh ty thÓng stuat quyen cai tri, mai óèn nàm 1427, vua Le thài Tò mài khói nluic dugc. * • 14
KV^m 1788, Le Chiéu Thòng ruòc quàn Man Thanh viió dàt nuàc de cliong lai Tày san. Tuàng nhà Thanh là Tòi» sT Nghi dóng dai doanh tai Thàng-long. Nàm 1873, giàc Phàp dành chiém Hà-nOi làn thir nhat, Kinl lugc su Nguyén tri Phuang bi bat nhjn àn ma cliet. Nàm 1882, giac Phàp dành chiém Hà-nOi làn thù hai, long doc Hoàng Diéu tu tu. Cung nhu toàn coi Dóng- diro'ng, tu dò giàc Phàp chiém h8n lay HA-n^i, làm càn ci'r cho cuOc thòng tri cùa chùng, mài dén dàu nàm 1945, hi quàn phàt xit NhAt làt dò. Thàng l à m nàm 1945, nhàn dàn Hà-nOi duài su lanh dao cùa Dàng Cgng san Dòng-duang va Mat tran Viét Minb, da cùng vài nhàn dàn toàn quòc dùng lén long kliòì nghTa, làt dò che dò thuc dàn phàt xit cùng bgn phong kién bàn nuàc, giành lai llà-nòi. 'i'hàng chnp nàm 194G, thuc dàn Phàp lai gay sir chiém lay Hà-nòi ; nàm 1954, sau chién thàng Dièn-bién- phù oanh liét, quàn dói thuc dàn Phàp hoàn toàn bj tiéu diét, quàn d^i la Irò* ve giài phóng thù dò. Moi làn bj nói loan, ngoai xàm nhu thè, thù dò deu bj chiém cu il ciing bang hai ba thàng, nhieu dén bang m^y cline nàm. Qua moi làn nhu the, dirai nhii-ng bàn tay phu phàng phà lioai, chiéc kim àu^^^ chàng me ciing khóng lànli. Nhung kè dén su phà boai tàn hai nhà't là ò- vào bòi cuòi Le, nani 178G. Le chiéu Thòng gQi Còng Chinh tu Nghé-an dem quàn ra Thàng-long, dành duòi Àn dò Vuang Trinh Bòng ròi, muòn cho ( l ) Chi6c Kim àu vf nhir dat niròc yèn qu
au dàng ho Trinh khóng con c6 efin cu nào de hiu viu hòng khói phue nghiép chùa nira, lien ha lénh cho quàn linh phóng bòa dot phà hét làu dai, phù de va cung dién thuOe phù chùa ò suòt khu phuàng Bào thién f'', ngoài ra nhirng ly cung, biét vièn cùa càc dai chùa Trinh xày ò trén bà ho Tày, cung chi con I9Ì nhii-ng dòng Irò tàn, dén cà eung ngàm cùa Trinh Giang ór mài duài dàt sàu eung hi l^p kln san bang, khóng con lai mot mày may dàu vét. Viéc dot phà tàn nhSn này dà làm cho dàn chùng bòi ày vò cùng càm phàn, ciing nliu viéc Chiéu Thòng nghc lai Còng Chinh thu bel chuóng chùa tua càc làng de lày dòng due titMi. Long cóng phan khóng sao dep noi, mot dói càu dÓi li>a liic dém khuya da dàn lén trén cùa Dai hung day gipng mia mai chàm bién : Thién ha that tu* chung, chung that nhi d i n h an t^l. Hoàng t h i r g n g phJSn v u c n g phu, phii ph'én nhi dién d i ^ khóng ? Tlììf'n /ì(ì mal chuóng chùa, chuóng mal thì dinh^^^ cùng liei llìo Nhà T h à xuong mài dòc Hàng Kèn va giìra pho Bà Tri^u n^ay nay (l:) Dai hirng : cù-a thành cu ve phfa Nam. {'X) Càc dai (|uàn chu, troii;^ dién ihvràng co dTit chfn cài dinh Iòn, Urgng Irirng cho nèn quàn quyèn th6ng nlijl dHit nirirc. ( l ) Dòi Le. co vua Le lai co chùa Trjnh. Be phàn bi^t, n a i \ua Le ò ii^\ là dì' di^n, neri chùa Trinh b g9i là vuang phù. 16
cùa ta nhu chùa Bào àn ò- gàn Ho guam va tòa thành gnch dia long xày nàm 1805 Ihco kieu Vau-ban, chùng san phang thàn thành bang mat dàt va làp bel hào chung quanh, chi con de lai cól cà va doan thành cua Bac. • • • Thài gian mài co ngót ngàn nàm, biét bao bién co xSy ra, dà làm cho phàn làn co tich va thfing cành cùa tliù dò làn làn bi mai mot. Cho tói nay, nhiing nai con lai, nén khóng phài là càc micn vu dèn chùa, eó mang màu sàc tòn giào, dugc nhàn dàn tin nguàng h(> tri, ma giir nguyén ven dugc, thuc là cùa hiém. 1. T H À N H DAI LA *^ I h à n h Dai la là mòl kicntn'ic vài vT dai, eó dàu tién a fh trén dàt này. La Ihành khòng phài là mot tén riéng, chi co nghTa là mot bù'c thành lón bao quanh mot biro ^ thành nhò a ben Irong. La thành eó tu dai nhà Duóiig o ben Trung-quòc, nhi'rng càn ci'r cùa nhirng dàt dà chiém (lugc deu dap hai làn thành, thành ngoài goi là La f thành. Suòt cà thài ky Bac thuOc (111 truàc Còng lich dén 939 sau Còng Hch), bon vna quan phong kién Trung- quòc sang xàm lugc n u à c la, deu dóng càn cu dia a mày noi ben tà ngan song Ih'^ng, nhu Lién-làu (Tién- du, Bac-ninh), ròi dén Long bién (phia Bàc sòngDuòng). Dén dai Duàng, thuàng co quàn Chà va ò* ngoài bè tran vào va quàn Nam chieu ò man Vàn-nam tran xuòng, kéo dén vày dành pini Dò h o ; han nùa nhàn dàn khòng chiù nói sir àp bue hòc l(>t cùa bon xàm lugc, ciing ithttfriìf nui lén ^liòng dành. Nàm 824, Dò bò là Ly nduvÒii'H^pfi4i'th£(Git^il4rt;V^^^^^^ thùy, cho rSng truàc|Mf^gltó^^Tifl^''l)1t^nTN&V^^(^^ nidóre chay 2 I 17
tìgugc, nén nhàn dàn hay noi lén Ihuàc. Muòn ngàn ngira khóng elio nircVc song Tò, sóu'^ llon:; tiàn vào j)hù tri, Cao Bicii lai cho dàp mot (lir(yng de bao b()c ò ngoai thành, dai hcrn 2 125 trugng linh S IhircVc, cao 1 Irugng, day 2- trirgnp, trong tiiànli cho nhàn dàn làm nhà a han bòn cinte van (?) nòe. Duon;^ de bao ngoài thành gol là Dai la thành, cung g()i là Ngoai La thành. Viri Cao Bien, ngày nay a dàn gian la vàn con nhirng Irnven Ihuyét hoang diràng, nhu nói Cao Bien thay a «Ifit Giau cliàu ta eó nhieu ki^u dàt de viran;,», nén tlìirong cuòi dieu giày hay di xeni xét, lòi dùng jihép llui;\t phà nlurng nai eó hình thè san thùy de]), va. chan nhfrng dal co long mach bang càch dào nhirfig «'iénii khoi rat sàu. Vi vày, b nóng thón, làng nào co nlìieu giéng klicri, nguòi ta vàn nói dò là gicng do Cao Bién dào ra. Lai nhir, moi khi Ihày nguui nào yéu sue, lav chàn cir dòng run rày, thuàng vàn nói càu dS gSn IS
^hành tiic ngir: « r.rìy bay n/nr Cao Biìn day non>^. Nguài ta giài thich là Cao Bién co phép thuàl (^àn dàu thành binh» nghTa là moi khi càn eó quàn linh di dành dep, khóng càn m(> nguài chi càn ràc dàu vào m(>t bai dàX ròi ù kin, doc m(>t tram làn ihàn chù ròi m ò ra, moi hat dyu bòa thành mOt nguài linh. Co làn Cao Bien doc thàn chù con thiéu, khi m a ra nhung hat d^n da thành linh, n h u n g deu con non chua dù sue, dùng lén khòng virng. Lai con chuyén nói Cao Bicn dàp La thành, may làn bàt dàu deu bi siit l a ; mot dém Bien dùng trén vcMig làu nliin ra, thay m(>l vj thàn cuòi ngua tràng chay di, chay lai n h u bay, ròi bào cho Bicn c u thco vét chàn ngira chay ma daj) Ihành. Vi vày, sau khi dàp Ihành xong, Biòn cho lyp den thc) vi Ihàii ay, b ngav neri bien bién, goi là don Bach ina. Don Ihà ngày nay vàn con, ò phÒ Hàng Buòni. Tu' nàm 9.')9, cham dirt thài ky Bàc lhu()c, nuòc ta bàt dàu d()c làp tu chù, n h u n g dai Ngó vuong Qiiyen lai dóng dò ò" CÒ-loa, iiai dòi Dinh, Le, thì dóng dò (V Hoa lir, thành Dai la iva nén hoang phé. Mài dén nàm 1010, Ly Thài lo mài ihVi kinh dò d^n dò, nhung lai dàp mot thành khàc nhò hcp h a n goi li thành Thàng long. Nen cu cùa thành Dai-la, phàn làn khóng con lai dàu vct, chi con nhàn thity nhung khoang t u Thanh nhàn (giàp T h a n h - t n ) di lèn eira ò Càu Den sang ó Chg Dira, ròi thàng dén ò Càu Giìiy, ngugc lén dén làng Buoi. Nàm kia, ta dà cho theo dàu eii ay, sua chua lai nlìièii noi, dàp cao lén làm thành thàn de, de phòng nan liit. Con phàn de La Ihành ve phia song Hong ha, tu dòi Ly dà iihàp vào vói de Ca xà, va tir dòi Tran da nhàp vào vài de Quai vac, chuyén ngàn n u à c song Hong. V)
Bé Dai ìjì Ihành nàv. khi con dòc lue giir viéc chòng n u à c lui cho nOi thành, thuàng bi sai là. Nam 1243, dai vua Thài tón nhà Tran, n u à c song Hòng lén lo qua, phà va mot doan thàn thành, làm cho nOi thành hi ngàp liit. Cung tu dò. càc dai vua Tran mài nghi dén vice dàp de quai vac suòt tu dàu nguòn Irà xuòng cho dén niièn bè, doc hai ben bà song Hòng. Bài t!ia a Dica co La thành » cùa nhà tha Te Xuijén, dai cuòi Le t iihia Tày Bàc, vi phia này dia thè cao rào han, lai il ao, chuóm, dàm, viing. 20
Thànli eó hai làn, làn ngoài dàp b a n g d à t , 1 a 11 trong xày bang gach dà, suòt j)hia Bàc va phia Tày thành, deu dua thco b à song Tó- lich. Phia Nam doan dàu d u a Iheo song Kim nguu là m ò t nhàn li e ùa song Tò, ròi Ihi di n g u g c lén thco m()t (lir(>ng hình Ih trac thg, ròi xày thàng sang phia 9 Atiìì : bàn dò Idui thành Thàng long Dòng,lai di ngucrc , dò'i Ly, Tran lén nói vài thàn thành phia Bàc. Chung quanh thành eó 4 eira : Dòng là eira T u o n g - p h ù , Tày là cua Diéu-dùc, Bàc là cùa Quàng-phùc, Nam là cùa Dai-liung. S u cu chép r à n g : khi Ihành vira dàp xong thì eó ròng vàng bién ben trén cùa Dai h u n g . Vi thè, vua Thài Tò lièn dat lén thành là Thàng long. Nàm Thién-tliànli thù hai (1029) dai vua Thài Tòn, lai dàp thém mOt làn thành dat ò- ngoài nira, goi là Plur(rng Ihành, Trong pham vi thành Thàng long này chia làm hai khu : khu chung (pianh ngoài goi là /ioàng thành, trong khu Hoàng thành co dinh thu cùa càc quan lai, n h u n g bành cung va biét d\òn cùa nhà vua dói khi di tuàn b à u h lay cho nghi ngai, va nhicu chùa lo Ihàp làn cùa 21
ràc dai vua dung lén ; trong khu này ciing co mot sò nhàn dàn co thù nghé, chuyén làm càc dò cho vua quan dùiig, dugc b thành tùng phirtrng riéng. Trong khu Hoàng thành nàv, Ly Thài Tò lai làp ra diiin Hàm quang trén mot niii dàt b ha song, kién trùc rat nguy nga, Igp toàn bang ngói bac, tu duài lén cao bang tram bàc, hàng nàm nhirng dém tràng trong giò màt, nhà vua cùng càc phi bau ra dò ngu xeni bai thuyèn. Hoa thón thài duàng cQng là mot bièl dién de hàng nàm sau hai ky xuàn, thu bòi té a Thài mièu, lai cho ho|) càc nguài hoàng lóc ra dò àn vén va chai vui. U' phia Tày Hoàng Ihành, lai dàp dìxn Nam giao de tè giài, dàn Xà tàc de té dàt, va mot khu ruòng goi là Tjch (lièn, de hàng nàm cu dén thàng hai, nhà vua lai ra dò tu mìtih càm cày. cay ruòng de tò y khuyén nhàn i\^n nén chàm viéc canh nóng. Kliu trong va là khu chinh giil-a goi là Cung tìiành, là turi b riéng cùa nhà vua. Gira chinli di vào khu này, goi là Doati mòn, Irong Doan inón co dién Gàn ii^uvén là turi hoàng de coi chàu, dién Tàp liièn d(^' bòi \$)$ càc quan vàn, dién Giàng vo de \\(}\ bop càc (juan vo. Lai ma eira Phi long thòng ra cung Nghi uh xuàn, cùa Dan phugng thòng ra cùa L'y vii. (Chinli giira làm Ihéui dién Cao niinh, thèm cao goi là Long tri eó hành lanjj vày hòn mài. l)à;ig sau dién Càn nguyén, dung hai cimg Long boa, Long Ihiiy là nai nhà vua yèn liéc va nghi iigoi, liai cung Tliiiy hoa, Ngoc bòi de làm nai b cho càc iiiy nfr cung làn. (^àc klio chùa tiii eó mot phù kira ngàn chau hàii, mot klio vài It.ia, mot kho thóe gao va càc thuc pham khàc. DcVi Tran va i theo thành ci1 cùa nhà Ly, chi dàp thém thành dal b \òng ngoii cao va day han ma thòi. Trong Ihành dung thém eung riiAnli tu de thugng hoàng (bó
vua) o-, cung Quan trièn de nhà vua ò-. Con khu Hoàng thành lai eó thém dàn cu b dòng due, trong eó sàu m u a i mot p h u à n g . Long l/ìcmh dal srr co ghi lai may càu chuvén ve thành Thàng-long trong dai Tran, rat eó y nghTa, xin lugc thii^t ra sau dàv : Nàm Trùng-hung thù 5 (1289) sau khi da dành duòi d u g c quàn Nguyén, thành Thàng long nhieu docan hj quàn dich san bang, vua NhAn Tòn ha chi gap rùt sua lai thành tri. Hung dao v u a n g Tran quòc Tuàn can ràng : — Viéc sua lai thành tri khòng càn kip lam. Vi()e càn kip cùa trièu dinh phài làm ngay khòng thè chàm tré d u a c , là viéc ùv lao nhàn dàn. Ho'ii 4 nàm. (iiiàn giac bai làn Iran sang quay rÒi, lù nai nùi rirng di^n nai dòng j'uòng, deu bj tàn j)hà bàn hét. Vày ma nhàn dìm vàn m()t long hiràng ve trièu dinh, xuàl tài, xuàt lire di Ifnli va dóng tliué, làm nén mot lue lugng nianli elio trièu dinh chòng nhau vài quàn giàc. Nay nhà vna dà d u g c InV ve yèn cui. Viéc phài làm t r u à c hét là chù y ngay dén nhàn dàn, nhu'iig nai nào bj tàn |ìlià, tùy tinh binh nang nh(2 ma cùu té ; no'i nào bj tàn phà qua nang co thè mién tò, thué màv nàm. Co n h u thè nliàn dàn uìir'i ni'rc long, càng quy h u à n g ve trièu dinh han n ù a . Ngirói xua da nói : «chùng chi thành thành» nghia là « y chi cùa quàn chùng nhàn dàn là mot bue thành kién c o » . Dò mài là cài thành càn sua elitra ngay, xin nhà vua xét ky. Vna NhAn Tòn dà vui ve nghe theo lai can cùa Hung dao v u a n g . Ci1ng sau khi dAnh thàng quAn Nguyén, vua Tran liéu thè vua Nguyén thè nào efinglai dem quàn sang bào thù, lièn sai sir già là Dào tu Ky sang trieu dinh nhà Nguyén 23