Tín ngưỡng thờ Mẫu qua truyền thuyết, điện thờ và lễ hội Bà chúa Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà (Yên Bái) và Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) xưa và nay

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 16 (41) - Thaùng 5/2016<br /> <br /> <br /> <br /> Tín ngưỡng thờ Mẫu qua truyền thuyết, điện thờ và<br /> lễ hội Bà chúa Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà<br /> (Yên Bái) và Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) xưa và nay<br /> Holy Mother Cult through legends, temple Temple Thac Bo Princess (Hoa Binh),<br /> Temple Thac Ba Princess (Yen Bai) and Holly Mother Y La (Tuyen Quang) from<br /> ancient times and nowadays<br /> <br /> PGS.TS.<br /> <br /> <br /> Assoc.Prof.,Ph.D.Nguyen Thi Hue<br /> (Viet Nam) Institute of Literature<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Bài vi t giới thi u hình thức thự à tí ưỡng thờ Mẫu thông qua h thống truyền thuy t, đ n thờ<br /> và l hộ xưa và a về Bà chúa Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà (Yên Bái), Mẫu Ỷ La (Tuyên<br /> Quang), thuộc các tỉnh miền núi phía Bắc vớ ét đặ trư v óa tộ ười. Theo truyền thuy t, các<br /> bà có công giúp cuộc chi n bảo v vù đất núi rừng, biên ả , sa k óa được nhân dân tôn làm Mẫu<br /> thần. Các Mẫ được dân lập đền thờ phụng ở á đ a p ươ ó trê , ó sức mạnh siêu nhiên, đảm trách<br /> vi trô o ơ đầu ghề t á ước của sô Đà, sô C ảy, sông Lô. L hội về các Mẫu tổ chức hàng<br /> m, à à t út sự t am a đô đảo của nhân dân trong vùng và du khách thập p ươ .<br /> Từ khóa: tín ngưỡng thờ Mẫu, truyền thuyết, điện thờ, lễ hội, giá trị…<br /> Abstract<br /> The article introduces the practical forms of beliefs of Holy Mother through the system of legends,<br /> temple a d fest vals a e t t mes a d owada s abo t emple a Bơ Pr ess ( oa B ),<br /> Temple Thac Ba Princess (Yen Bai) and Holy Mother Y La (Tuyen Quang), in the Northern<br /> mountainous provinces, with the characteristics of ethnic culture. According to legend, they made<br /> distingished contributions to the protection of mountain land, borderland, and they have been<br /> woprshiped by the people as Goddess or Holy Mother. Holy Mothers and Princesses worshiped in the<br /> local temple mentioned above, have supernatural powers, surperviving the waterfalls and rapids in the<br /> r ver Da, r ver C a , r ver Lo. Fest vals of temple a Bơ, temple a Ba, temple Y La old ever<br /> year and are increasingly attracting the broad participation of the local people and tourists across<br /> Vietnam and the world.<br /> Keywords: Mother Goddess beliefs, legend, temple, festival, value…<br /> <br /> <br /> <br /> Hòa Bình, Yên Bái, Tuyên Quang là cùng có sự quan h , ao lư và ả ưởng<br /> các tỉnh thuộc miền núi phía Bắc Vi t Nam lẫn nhau về v óa, tí ưỡng, phong<br /> với nhiều dân tộc anh em cùng sinh sống tục, tập q á . ro k o tà v óa dâ<br /> ư K , Mường, Tày, Thái, Dao v.v..., a đặc sắ ơ đâ p ải kể tớ tí ưỡng<br /> <br /> 11<br /> về Mẫu thần, Nữ thần và các hình thức bả tí p ó k oá , Bà t í ao d ,<br /> thực hàn tí ưỡng dân gian này, phản thích sống gầ ũ vớ dâ , t ường dạy h<br /> ánh sự ả ưởng của y u tố tự nhiên sông á làm ươ p át rẫy, cách trồng bông<br /> ước và núi rừ q a ì tượng các Mẫu. d t vả , á làm ơm lam k đ rừng hoặc<br /> Thông qua h thống truyền thuy t, đ t ền trên sông, cách b n bù ù rơm<br /> đ n thờ và l hội về Bà chúa Thác Bờ để giữ lửa …Vốn thạo nghề sô ước Bà<br /> (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà (Yên Bái) và dạ dâ á đa lưới xuống sông bắt cá,<br /> Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) cho thấy các Nữ Bà lại dạy dân cách d t vải, trồng lúa, cách<br /> thần có thể với các mỹ danh khác nhau lên rừng ki m cây thuốc về chữa b …<br /> so đều là sự hoá thân của tí ưỡng thờ ê Bà được dân bản trong vùng yêu m n.<br /> Mẫu ở á đ a p ươ . Cá Mẫu quyền Truyền thuy t kể vào thờ Lê Sơ<br /> s ê p àm và ũ rất gầ ũ , a khoả m 1428, sau khi cùng quân dân<br /> m , t ươ ê , e ở cho dân chúng. cả ướ đá đ ổi giặc Minh, giành lại non<br /> Đền Mẫu Thác Bờ, đền Mẫu Thác Bà, sông, Lê Lợ đã ấn chỉnh quan ch , ổn<br /> đền Mẫu Ỷ La từ lâ đã là á đ a danh nổi đ nh miề b ê ươ … Ở Mường L (Sơ<br /> ti ng linh thiêng thuộc các tỉnh Hòa Bình, La), viên thổ quan Châu Ninh Vi là Đèo<br /> Yên Bái và Tuyên Quang. Nhữ ô đền Cát Hãn không ch u khuất phục, vẫn cấu<br /> à đều có một nét chung là t a lạc trong k t với tàn quân Minh với ý đồ xâm lược<br /> khung cả t ê ê oa sơ kỳ vĩ ủa lạ ướ ta. m 1431, đí t â v a Lê<br /> vù sơ ước với những ng n núi cao, với Lợi dẫ đầ đội quân của triề đì đ dẹp<br /> v trí cửa sông t á ước, với mây mù lan loạn ở Mường L . Qua Thác Bờ hiểm trở,<br /> tỏa đ n tận chân trờ ,… tạo nên một không lươ t ực cạn ki t, v a đã ậ được sự<br /> a l t ê ư k t nối âm - dươ ó úp đỡ của â dâ đ a p ươ , đặc bi t<br /> sức thu hút mạnh mẽ. Đặc bi t, với những là của ười con gái h Đ - bà Đ nh Th<br /> người lên thác xuống ghềnh, buôn bán â . ươ tr ề Bà đã là v nữ tướng<br /> ượ x ô trê sô Lô, sô Đà, sô giúp ti p ứ lươ t ự đưa v a Lê Lợi<br /> Chảy mỗi khi có d p không thể không vào và q â sĩ vượt thác ghề sô Đà vù<br /> đền Mẫu thắp é a để chiêm bái, cầu Thác Bờ của òa Bì . ườ dâ đ a<br /> cúng các Mẫu phù hộ cho m i sự may mắn, p ươ ớ hình ảnh về Bà: “Mỗi khi<br /> hanh thông. vượt thác ghềnh, Bà oai phong lẫm li t ư<br /> 1. Truyền thuyết về Bà chúa Thác Bờ, một v tướng khi xung trận ngự trên thuyền<br /> Bà chúa Thác Bà, Mẫu Ỷ La rồng, với trang phục truyền thống của phụ<br /> Trong h thống truyền thuy t, các Nữ nữ Mườ … ền Bà rẽ tớ đâ , ơ ấy<br /> thần, Mẫu thần Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa rực rỡ ào q a , t á ước hiền hòa thôi<br /> Thác Bà, Mẫu Ỷ La đề được giới thi u là không gầm réo dữ dằ . Đoà t ền của<br /> các v nhân thầ , đặc bi t sau khi hiển linh v a vượt qua Thác Bờ một cách d dàng,<br /> có vai trò ch ngự ơ ềnh thác hoặc cả à v a và q â sĩ đều cho rằ đó là<br /> khúc sông tr ng y u của đ a p ươ . Nữ thần giáng hi n trên Thác Bờ” …Khi<br /> Về Bà chúa Thác Bờ, theo truyền Bà mất, v a đã tr p o ô trạng, ban<br /> thuy t Bà là Tiên nữ thác sinh thành cô gái chi u cho lập đền thờ Bà. Bà đã đ từ cõi<br /> Mường, là con gái một nhà lang h Đ , trần sang cõi thiêng và dân ở đ a p ươ<br /> ó tê là Đ Vân... Khi còn trẻ, với t ườ đ n l ở đền cầu mong Bà phù hộ.<br /> <br /> 12<br /> M ườ đề đồn rằng Bà rất linh thiêng thấy linh nghi m, do vậy nhân dân trong<br /> và tin ở trê ao xa ư Bà e t ấu vùng bèn lập đền thờ, tục g đền Hi p<br /> lời cầu xin của h . Với nhữ ười dân Thuậ . Đền Hi p Thuận ở phía hạ lư ê<br /> Mường, Dao, Kinh sinh sống quanh vùng ò được g là Đền Hạ thờ công chúa<br /> Thác Bờ và nhữ ườ đ l đền Bờ đều P ươ D (là ), đề được xây dựng<br /> o Bà ư ười Mẹ của xứ sở này. Bà cai q mô ơ vào m 1738 (tr ều vua Cảnh<br /> quả t á ướ sô Đà, Bà e ở và ư ). m 1767, â dâ dựng thêm<br /> ban phúc cho m ười, Bà luôn hi n di n một ô đền nữa bên bờ tả sông Lô, phía<br /> để phù hộ o dâ là làm s sống, t ượng nguồ , đặt tê là đề ượ . Đền<br /> vì vậy Bà là một Phúc thần và nhậ được ượng t a lạc trên th “ ố sơ ê<br /> nhiều sắc phong của các triều vua. thủ ”, trướ đề là sô Lô ù vĩ, sa<br /> Bà chúa Thác Bờ ũ đã ứng vào đền là núi Dùm - tục g đền Mẫu Dùm<br /> hàng chầ Đ am tro đạo Mẫu Tứ phủ. (thuộc xã Tràng An, thành phố Tuyên<br /> Một trong những biểu hi n cao nhất của Quang) thờ công chúa Ng c Lân (là em)<br /> đạo Mẫ q a ì tượng Bà chúa Thác Bờ mà dân gian vẫ t ường g i với lòng thành<br /> là nghi l lê đồ . Bà đứng ở giá chầ Đ kính là Mẫu Thoải. r ề t t o a<br /> Tam là hóa thân của Mẫu Thoải, một v a ô đề trên trải qua thờ a đều có<br /> thần cai quản, tr vì vù sô ước, khi ề l ứ ê ả a ô úa đề<br /> á đồng Bà mặc y phục màu trắng, tay đượ tô là á Mẫ . K ù<br /> múa má èo. ư vậ ba đầu Bà chúa Vân cầm quân nổi loạn, Tổ đố Lê<br /> Thác Bờ được ườ dâ Mường thờ cúng Đứ đượ à v a sa đ dẹp loạ . Ô đã<br /> ư một Nữ thần có công với dân với cầ đảo ở đề ượ và đền Hạ, k t quả<br /> ướ , sa đó Bà đã bướ vào đạo Mẫu Tứ đã đá ta q â p n loạn. Dẹp loạn<br /> phủ của tí ưỡng thờ Mẫu. Ở đâ đã ó xong, nhà vua ban cấp sắc phong cho hai<br /> sự ao t oa v óa t - Mườ và đ ều ô đền và dùng những mỹ tự cao quý<br /> này khi o ì tượng Bà chúa Thác Bờ nhất phong tặng cho các Mẫu thần.<br /> trong tâm thứ ười dân Hòa Bình càng Theo tài li lư ữ tạ đền Mẫu Ỷ<br /> trở nên linh thiêng bất tử. La, về nguồn gố đền và vi c thờ phụng<br /> Về Mẫu Ỷ La thì truyền thuy t kể Thánh Mẫu có thể tóm lượ ư sa : ục<br /> rằ xưa ó a à ô úa P ươ truyền rằ á Bà đã ù ủy Thần<br /> Dung tức Quỳnh Hoa công chúa và Ng c Quả Đạ ươ trô o á sô Lô<br /> Lân tức Mai Hoa công chúa con vua Hùng (chảy q a đ a phận thành phố Tuyên<br /> đượ v a a sa đ t sát phong tục tập Q a à a ). Cư dâ a bê bờ sông<br /> quán tạ đ a p ươ vù đất Tuyên t ường b phong ba bão táp làm hạ ê đã<br /> Q a , ơ sô Lô ảy qua. Một hôm cho xây dự đền, mua sắm mà ướng,<br /> thuyề a à đ đ n bờ sông Lô (thuộc thi t lập đ n thờ, …Từ đó mỗ k mưa<br /> đ a phận thôn Hi p Thuận, nay thuộc thành gió bão bùng, dân cầ ú đều rất linh<br /> phố Tuyên Quang) thì neo lạ . Đêm đ n nghi m. Thấ đất ấy (tức xã Ỷ La) th<br /> bỗ dư trời nổ mưa to ó lớn, hai cuộn mây vờn, tao nhã, lạ được thần linh<br /> nàng công chúa bỗng vụt bay lên trời. Từ mách bảo ê dâ là đã lập đền thờ bên<br /> đó, mỗi khi có mưa to ó bão, ười dân hữu ngạn sông Lô thuộ đất Ỷ La. Vào thời<br /> Hi p Thuậ đ ơ ấy cầu nguy đều các nhà vua triều Nguy n, nghe tin có một<br /> <br /> 13<br /> đảng loạ q â trà vào, dâ ú đã sơ được thờ ở đề á Bà. ươ tr ền, Bà<br /> tá tượng Mẫu vào thôn Gố Đa xã Ỷ La. đã báo mộng và phù hộ o tướng quân<br /> H vừa giấu kín bứ tượng vào rừng cây Trần Nhật Duật đá ta ặc Nguyên<br /> thì quân giặc tớ ư ú k ô p át Mông trên khúc sông này, làm nên chi n<br /> hi n ra. Sáng hôm sau, ở chỗ bứ tượng thắng Thu Vật oanh li t m 1285”.<br /> được giấu có một đống mố đù , dâ là Truyền thuy t thứ hai về mẫu Thác Bà<br /> o là đ ềm báo ứng. Giặc tan, dân xây được kể như sa : Thần Nữ được thờ<br /> dự ô đền mới thờ Thánh Mẫu ngay tro đền Thác Bà chính là một công chúa<br /> trên chỗ đất đó, i là đền Mẫu Ỷ La. của nhà Trần. Thời Trần, các vua Trần<br /> ư vậy, sự ì t à đền Mẫu Ỷ La đá á ao va trò ủa các tộc ười thiểu<br /> và đề ượ đều bắt nguồn từ đền Hi p số trong vi c bảo v sự toàn vẹn lãnh thổ,<br /> Thuận, cùng thờ Thánh Mẫ . Đền Hi p giữ gìn an ninh quốc gia. Các tộ ườ ư<br /> Thuận hay còn g là đền Hạ thờ công chúa trú trê lư vực sông Chả ũ đượ đặc<br /> P ươ D và đề ượng thờ công bi t quan tâm. Bởi lẽ, để đ lại từ K đô<br /> chúa Ng Lâ , ò đền Ỷ La là ơ tượng lên vùng biên ải thì h thống giao thông<br /> Thánh Mẫu lánh nạ , là ơ ó đ a th linh đường thủ xưa là ao t ô í . So với<br /> thiêng che chở cho Thánh Mẫu. Do đó, l sông Lô có rất nhiều thác ghề và bã đá<br /> ộ đề ượ và đề ạ k ô tá rờ ngầm nên vi đ lại khó k , t ì h thống<br /> đề Mẫ Ỷ La. à m, l hộ rước sông Chảy ít thác ghềnh và ít hiểm trở ơ<br /> Thánh Mẫ đều di n ra ở cả ba ô đền nên chủ y u thuyề bè đều ch để lư<br /> vớ ý ĩa để cho hai v Thánh Mẫu gặp thông qua. Song cá tù trưởng ở miền biên<br /> a . Đền Mẫu Ỷ La là ơ khởi ki u, sau ải ũ t ườ x ê là đố tượng b mua<br /> đó đ n l rước Mẫu ở đề ượ , ò đền chuộc, lợi dụng cho những hoạt động gây<br /> Hạ là ơ ợp t . rối, ly gián, chia rẽ, do thám... trong những<br /> Về Bà chúa Thác Bà, v Mẫu thần, Nữ âm mư t ô tí của ngoại bang. Vi c giữ<br /> thầ đượ ười dân thờ phụng ở vùng hồ yên miề b ê ươ sẽ góp phần giữ yên<br /> Thác Bà (nay thuộc th trấn Thác Bà, cho Kinh thành, giữ ê được xã tắc. Do<br /> huy n Yên Bình, tỉnh Yên Bái) hi n có hai vậy, ngoài vi p o q a tước, hậ đã ,<br /> truyền thuy t. Truyền thuy t thứ nhất kể các vua Trần đã thực hi “ í sá ôn<br /> rằng: “ ừ thời Hùng vươ , các vua nhân” với vi c gả các công chúa cho các v<br /> t ường ch n những nàng công chúa xinh tù trưởng, các thủ lĩ đ a p ươ g nhằm<br /> đẹp, giỏi giang nhất đ n trông coi các cửa tạo mối dây liên k t giữa chính quyền trung<br /> sông, cửa rừ , úp đỡ n ười dâ làm ươ với miền biên ải xa xôi.<br /> sinh sống. Công chúa Ng c Hoa là con gái ươ tr ền công chúa Ng c Hoa<br /> vua Hùng Vương thứ 18 được cắt đặt ở hay Minh Ðạt công chúa có thể là công<br /> vùng Thác Bà bên bờ sông Chảy. Bà sống chúa nhà Trầ được vua Trần gả cho v tù<br /> tr đời trinh bạch. Khi mất Bà đã ển trưởng có th lực ở vùng sông Chảy này.<br /> linh cứ úp dâ là vượt q a k ó k Bà đã mất ở đâ , sa đượ dâ đ a p ươ<br /> hoạn nạn, phù hộ m ười m à được thờ phụng, lập đền tại Thác Bà và tôn là<br /> yên bình, an khang th vượng... Do đó Thánh Mẫu. Truyền thuy t còn kể Chiêu<br /> ười dân trong vùng dự đền thờ và tôn v vươ rần Nhật Duật k vượt Thác<br /> vinh Ng c Hoa công chúa là v Thần Nữ Bà chỉ đại quân lên trấn giữ miền biên<br /> <br /> 14<br /> ải phía Bắc trong cuộc chuẩn b kháng bằng tre nứa, gỗ, mái lợp lá, lợp c , trải<br /> chi n chống giặc Nguyên Mông lần thứ 2 qua thờ a ô đề đã b xuống cấp.<br /> ãm 1285 đã vào t l và cầu Mẫu Thác Bà m 1979, à má t ủ đ n Hòa Bình<br /> che chở. Sa k đá ta ặ à đã được khởi công. Nhân dân các dân tộc<br /> tặng mỹ tự cho đền Thác Bà là “ ối linh vùng Chợ Bờ, Suố Rút, â ưa, ền<br /> từ”. Đền Mẫ á Bà đề được các triều Lươ ủa Đà Bắ đều phải rờ đ ơ<br /> vua ban cấp nhiều sắc phong và Chúa Thác đ ư mới. Do vậ đền Thác Bờ ũ<br /> Bà là v thần nữ tối linh với tên hi u là phải di dời nhiều lần, nên hi n nay có hai<br /> Trinh Uyển Thục Di , M Đạt thần nữ đền Thác Bờ thờ Bà Chúa Thác Bờ - Đ<br /> tr đẳng thần. Th â được xây dựng lại ở cả bên tả và<br /> ư vậy, dù có các tình ti t khác nhau, bên hữu của dò sô Đà và l hộ đền<br /> song các truyền thuy t về Mẫu Thác Bờ, Thác Bờ được di n ra ở cả a ô đề đó.<br /> Mẫu Thác Bà, Mẫu Ỷ La đề ó x ướng Bố trí các ban thờ bê tro đền thờ<br /> gắn nhân vật với l ch sử của đất ước, dù là chính Bà Chúa Thác Bờ bê trá sô Đà<br /> các mốc l ch sử ưa đượ m đ nh. Các hi a ư sa : Đền t a lạ trê đồi<br /> Mẫ đều hóa thân, hiển linh và trở thành Hang Thần, xóm Phố Bờ, xã Vầ ưa,<br /> các v nhân thầ . Đâ í là một hình huy Đà Bắ . à Đại bái của đền có sáu<br /> thứ “bất tử óa” á Mẫu, thể hi n niềm ban thờ được bố trí theo trục cân xứng.<br /> t , lò ưỡng v ng của nhân dân dành Gian giữa, p ía trước là Ban thờ Công<br /> cho h . đồng quan lớ và ũ v tôn ông, ở lớp thứ<br /> 2. Điện thờ Nữ thần, Mẫu thần Bà chúa nhất là Tứ phủ ông hoàng, bên trái là hai<br /> Thác Bờ, Bà chúa Thác Bà, Mẫu Ỷ La ô oà Bơ độ k x p áo trắng và<br /> Tục thờ Mẫ được thể hi trước h t ở ô oà Mườ độ k x p áo vàng,<br /> cấ trú , á bà trí ơ t ờ tự ở đền Mẫu bên phải là hai ông Hoàng Bả đ k<br /> Thác Bờ ũ ư ở đền Mẫu Thác Bà và x p áo xa lam, ô oà Đô độ mũ<br /> đền Mẫu Ỷ La. ư ta đã b t, n ưở mặc áo màu xanh lá cây. Lớp thứ hai là<br /> chùa thờ Phật, cách bố trí t ường theo thứ ũ v tôn ông râu dài, mặt đổ, độ mũ<br /> tự sự tu hành của đạo Phật thì ở đền thờ cánh chuồ áo và đa đe .<br /> Mẫu có cách bố trí t ường theo Tứ Phủ với Trên nóc khán là ban thờ Đức Vua<br /> các ban thờ đặ trư ủa đạo Mẫu. Ki n Cah gồm Nam Tào, Bắ Đẩu ở hai bên và<br /> trúc và cách bài trí của á ô đền Mẫu ở giữa là Vua Cha Bát Hả . P ía dưới ban<br /> Thác Bờ, đền Mẫ á Bà và đền Mẫu Ỷ thờ, ở bên phả ó tượng Cô tóc cài trâm<br /> La đều cho thấy rõ tính chất đặ trư t ê vàng, áo xanh tay cầm trá đào, ở bên trái<br /> biểu của tí ưỡng thờ Mẫu ở đâ . ó tượng cậu mặ áo mà xa đỏ vàng.<br /> Về đền Mẫu Thác Bờ, vố xưa được Sau ban thờ Cô đồng Quan lớn là ban<br /> g i là mi u, tươ tr ề được dựng lên từ thờ Bà Chúa Thác Bờ. Ở lớp thứ nhất là<br /> thời vua Lê Thái Tổ, t a lạc ở b n Hạ (hạ tượ đứ a Bà đầ độ k và , mặc<br /> lư ủa Thác Bờ) dưới chân bia Lê Lợi. áo vàng. Lớp thứ hai, chính giữa ban thờ là<br /> Cửa đền nhìn ra phần hạ của t á , dưới tượng Bà Chúa Thác Bờ độ mũ và áo<br /> â đền và áp sát b n sông là một bãi cát vàng, bên ngoài khoác áo choàng màu<br /> g i là bãi Cánh Chín, ch ch lên phía tây trắng. Gian bên phả được bài trí hai ban<br /> nam là Hòn Ngai. Ngôi đề xưa được làm thờ, p ía trước là Ban thờ Độ Sơ tra<br /> <br /> 15<br /> thờ Bà úa Sơ ra với chính giữa là vi c thi n và lớn lên không lấy chồng. Sau<br /> tượ Bà C úa Sơ ra độ mũ mặc áo khi mất Bà hiển linh và luôn cứu giúp dân<br /> xanh, bên phả là tượ Cô C í độ k , là , ê được dân nhiề ơ lập đền thờ<br /> mặc áo hồng tay cầm quạt vàng, bên trái là cúng, không ai ngồ đồng mà Bà không<br /> tượ Cô Bơ độ k mặc áo trắng. Ngoài giáng. Khi giáng Bà mặc sắc phục áo màu<br /> ra ò ó a mươ bứ tượng Cô cai quản xa , đặ trư o ạc Phủ. Bên phải<br /> núi rừng, sông suố , a tượng ông hoàng Bà là tượng Chầ Đ tam đầ độ k và<br /> và hai chú hầ ưỡi ngựa. mặc áo trắng. Chầ Đ Tam là hóa thân<br /> P ía sa Độ Sơ ra là Ba t ờ của Mẫu Thoải, y phụ và k trùm mà<br /> Tứ phủ Thánh Cô, Tứ phủ Thánh Cậu. trắng. Gian hậu cung ban thờ có hai lớp<br /> Chính giữa ban thờ là tượng Cô bé Thác tượng. Chính giữa là tượng ban thờ Tam<br /> Bờ đầ độ k xa , áo óm mà ồng, tòa Đức Thánh Mẫu, ban thờ Bà Chúa<br /> vá đe , t ắt lư xa , oà k oá áo ượng ngàn và ban thờ Phật.<br /> hồng (Cô Bé Thác Bờ chính là cô hầu gái Về đền Mẫu Ỷ La, thứ tự Tứ phủ và các<br /> ười Dao của Bà Chúa Thác Bờ), bên ban thờ gồm có: Hậu cu ó tượng Mẫu<br /> cạ là Cô Bơ (Cô Bơ oải phủ) mặc áo (Mẫu Thiên, Mẫ Đ a, Mẫ Sơ ra , Mẫu<br /> trắ và Cô Bé ượng Ngàn mặc áo xanh. Thoả ). r ó tượng Ng c Hoàng,<br /> Bê trá tượng Cô Bé Thác Bờ là tượng Nam Tào, Bắ Đẩ , Lo ươ , tượng các<br /> Cậ Bơ độ mũ mặc áo trắng, bên phải là Quan Hoàng (quan Hoàng Ba, quan Hoàng<br /> a tượng Cậ Bé đầ độ k xa mặc Bả , q a oà Mười).<br /> áo xanh. Thứ tự ban thờ tro đề được bố trí<br /> G a bê trá , p ía trước là Ban thờ ư sa : Đầu tiên là ban thờ ô đồng Tứ<br /> Đứ á Đạ ươ rần Quốc Tuấn. Ở phủ gồm ba lớp, lớp thứ nhất là Ng c<br /> đâ Đức Thánh Trầ được coi là một v oà t ượ đ , hai bên là quan Nam<br /> thánh Tứ phủ. Chính giữa ban thờ là tượng Tào, Bắ Đẩu. Lớp thứ hai gồm ũ v tôn<br /> Đức Thánh Trầ đầ độ mũ q a mà đỏ, ông vớ q a Đ nhất ượng Thiên mặc<br /> mặ áo đỏ, a bê ó a ô đứng hầu, một áo đỏ, q a Đ nh giám sát quyền cai<br /> độ mũ mặc áo vàng, thắt lư đỏ, một đội quả t ượ à áo xa , q a Đ tam<br /> mũ mặc áo vàng, thắt lư xa . P ía sa Thoải phủ cai bản m t a đồng áo<br /> là ban Thờ Tứ phủ Chầu Bà. Tứ v Chầu bà trắ , Đ tứ khâm sai quyền cai tứ phủ áo<br /> đượ o ư là óa thân, phục vụ trực ti p và , q a Đ ũ ần tranh quyền cai<br /> Tứ v Thánh Mẫu. Ở lớp thứ nhất ó tượng quản âm binh nhà trời áo tím. Lớp thứ ba là<br /> a ô đứng hầu, lớp thứ a ó ba tượng ông Hoàng Bả áo xa , ô oà Mười<br /> Chầu Bà, chính giữa là Bà C úa ê đầu áo vàng. Bên phả là Đức Thánh<br /> độ k mặ áo đỏ, bên trái là Chầ Đ Trầ , bê trá là độ Sơ ra , p ía trê<br /> Nh đầ độ k mặc áo xanh. Chầ Đ đ n thờ í ó ì tượ đô Bạch xà<br /> Nh là hóa thân của Mẫ ượng Ngàn, v vắt ngang.<br /> Thánh thống soái trong các hàng chầu, cai Ti p đ n là nhà Mộ (t eo dâ a đâ<br /> quả vù ú o , sơ ướ . ươ í là ơ ấ tượng Thánh Mẫu, sau<br /> truyền Bà là con gái của một a đì một đêm ỗ giấ tượ đù lê đố đất<br /> ười Mán ở Động Cuông. Bà sinh ra lúc mố to). Sa ù là ơ tô êm đặt<br /> bố mẹ đã oà 50 t ổi. Từ nhỏ Bà chỉ làm ban thờ Mẫu. Ở v trí cao nhất là tượng<br /> <br /> 16<br /> Mẫu Ỷ La, hi P ươ D ô úa. Cao Lan… ở khắp vùng Tuyên Quang, Phú<br /> Bên phải là ban thờ Tứ phủ chầu Bà (gồm Th , Yê Bá o là ơ ưỡng mộ, là ơ<br /> Mẫu Thiên, Mẫ Đ a, Mẫu Thủy, Mẫu thờ Mẫu linh thiêng.<br /> Nhạc) là nhữ ười giúp vi c chính Đền bao gồm Hậu cung vớ tượng<br /> Thánh Mẫ . Bê trá đức Thánh Mẫu là Mẫu Thác Bà. Cung giữa thờ Tam toà<br /> ban thờ Bà chúa thủ đề ( ô Đô và ô ư Thánh Mẫu (Mẫu Thiên, Mẫ Đ a, Mẫu<br /> đều là th nữ của Thánh Mẫ ), ô Đô là t Thuỷ); Cô đồng ngoài gồm chính<br /> nữ của Mẫ ượ à , ô ư là t nữ giữa là ban thờ Tứ phủ; bên phải là ban thờ<br /> của Chầ Đ Tứ. ông Hoàng Bát tức ông Bát Nùng; bên trái<br /> Bê oà đền Mẫu có ban thờ Quan là ban thờ bà Thủ đền. Các ban thờ của đền<br /> Hổ. Theo quan ni m dân gia đâ là v gồm có: Ban thờ cao nhất là Tam phủ với<br /> chúa cai quản vùng rừng núi. Ban thờ đức Ng c Hoàng, quan Nam Tào bên phải,<br /> Quan Hổ đượ đặt trước cửa chính của Đền quan Bắ Đẩu bên trái; Ti p đé là ba t ờ<br /> Mẫ . Bê oà đền còn có ban thờ Cô Bé ũ v tôn ông với ông Hoàng Bảy (bên<br /> và ban thờ Cậu Bé. phả ) và ô oà Mười (bên trái). Cung<br /> Về đền mẫ á Bà, ta ũ ận rõ bên phải thờ ban Trần triề ó tượng Trần<br /> ki n trúc và sự bàì trí tươ tự vớ đền ư Đạo và hai nàng hầu. Cung bên trái<br /> Mẫu Thác Bờ và đền Mẫu Ỷ La với tính là phủ C úa Sơ lâm ó a tượng cô hầu<br /> chất đặ trư ủa một ngôi dền thờ Mẫu. và 12 ô Sơ tra . Cá m u ngoại vi của<br /> Đền Mẫ á Bà xưa t ộ xã Đạo Ngạn, đền có hai mi u nhỏ, sân bên phải là mi u<br /> châu Thu Vật, tỉnh Tuyên Quang, nay là xã thờ Cậu, bên trái là mi u thờ Cô (tươ<br /> Minh Phú, huy n Yên Bình, tỉnh Yên Bái. truyền là cô bé soi muối).<br /> K ưa ó à má t ỷ đ n Thác Bà, Từ lâ đền Mẫ á Bà đã ổi ti ng<br /> đền Mẫu Thác Bà nằm ở p ía Đô xã l t ê , được nhân dân thờ phụng và<br /> Minh Phú, huy n Yên Bình, cách thành nhậ được sắc phong từ nhiề đời vua.<br /> phố tỉnh lỵ Yên Bái 35km về p ía Đô 3. Lễ hội đền Bà chúa Thác Bờ,<br /> am. á 4 m 1963, do v c xây dựng đền Bà chúa Thác Bà và đền Mẫu Ỷ La<br /> nhà máy thuỷ đ n Thác Bà, v trí ùa xưa L hộ đền Thác Bờ được di n ra ở cả<br /> đề ũ ằm sâ dưới lòng hồ nên dân xã a ô đền thờ Bà chúa Thác Bờ - Đ<br /> M P ú đã rước Mẫ sa xã ĩ K ê , Th â , được nhân dân vùng Thác Bờ xây<br /> bên kia sông Chảy cách v trí đền Thác Bà dựng lại ở cả bên tả và hữu của dòng sông<br /> ũ 5km. Đền Mẫu Thác Bà ngày nay Đà. L hộ đền Mẫu Thác Bờ tổ chức mỗi<br /> (thuộc th trấn Thác Bà, huy n Yên Bình, m một lần vào mồng Bảy tháng Giêng<br /> tỉnh Yên Bái) t a lạc trên núi Hoàng Thi, (Âm l ch), hộ í được tổ chứ ba m<br /> a trê đập thủ đ á Bà, ơ ó ồ một lần. L hội xuân của đền kéo dài từ<br /> Thác Bà vớ ơ 1.300 ò đảo lớn nhỏ. ngày mùng 2 T t o đ n h t tháng Ba âm<br /> Đề q a t eo ướ Đô Bắc dựa lư l ch. Trong d p này có ba nghi thức l<br /> vào núi, p ía trước nhìn ra sông Chảy và chính là L mở cửa đền, L chính và l<br /> xã ĩ K ê , ch xa về Tây Bắc là núi ượng nguyên. Thời gian của từng nghi l<br /> Cao Biề , sa lư q ần thể là núi Mèn. có thể cố đ nh hoặc phụ thuộc vào vi c<br /> Đền Mẫu Thác Bà từ lâ được nhân dân xem ngày của từ m do t à mo lựa<br /> các dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Dao, Phù Lá, ch n bằng cách xin quẻ âm dươ .<br /> <br /> 17<br />  L mở cửa đề được di n ra vào ngày và cuố m t ì đ tạ l . Đâ í là<br /> mùng 2 T t (trướ đó vào ững ngày tất khoảng thời gian di n ra nhiều buổi hầu<br /> niên có L đó ửa đền vớ ý ĩa để các đồ t â đêm s ốt sáng, ti ng trống<br /> Q a ô đồng nghỉ vi c dân). L mở cửa phách, ti đà , t ng hát chầ v , áo<br /> đền do v thủ nhang cùng một số các cụ xiêm lộng lẫy của á bà (ô ) đồng cùng<br /> cao tuổi trong bản chuẩn b với l vật cúng khói nhang nghi ngút cuố út ười tham<br /> ư ươ oa, t ề và , xô , rượu, th t… dự và đã t ực sự trở thành một sinh hoạt<br /> Đề được quét d , tra oà để bắt đầu v óa k ô t ể thi u ở đền Thác Bờ.<br /> mở cửa đó k á t ập p ươ tới l và Đồng thờ đâ ũ là d p để những con<br /> đ n ngày mùng 7 tháng Giêng là ngày L nha đ tử bày tỏ lò t à kí đối với<br /> chính. Từ ngày 6 tháng Giêng, dân bả đã Bà chúa Thác Bờ nổi ti ng linh thiêng.<br /> cắm cờ đại, cờ hộ q a đền và chuẩn b L hộ đền Mẫu Ỷ La (L rước Mẫu)<br /> l vật dâng cúng là nhữ đặc sản của đ a là l hội lớn nhất xứ Tuyên, từ xa xưa đã<br /> p ươ tại các ban thờ ư à, lợ , rượu, gắn bó với phong tụ và tí ưỡ ơ<br /> th t muố a, ơm lam, xô trắ … và đâ . ạ đền Mẫu Ỷ La ngoài l ượng<br /> á đồ thờ bằ và mã ư trâ trắng, nguyên vào ngày mùng 7 tháng Giêng,<br /> voi, ngựa, thuyền rồ , tòa sơ tra , ì à m đều di n ra hai l hộ rước Mẫu<br /> â úa Sơ ra và ì â á ô chính là từ à 11 t á a đ n ngày 16<br /> á Sơ ra , … L í được bắt đầu tháng Hai và ngày 7 tháng Bả đ n ngày<br /> vào sáng ngày 7 tháng Giêng tạ đền với 11 tháng Bảy.<br /> vi c ông chủ đền hoặ t à mo là ười L hộ đền Mẫu Ỷ La (L rước Mẫu)<br /> chủ t đ bà v k ấn Bà chúa Thác Bờ di ra đồng thời ở cả ba đề , đó là đền Hạ,<br /> và các v thần linh. Sau ngày L chính là đề ượ và đền Ỷ La. Trải qua một<br /> những ngày l hội kéo dài với các hoạt thời gian b đứt đoạ , đ m 2006, l hội<br /> động l bái, cầu cúng tạ đền. đền Mẫ được khôi phục và từ đó đ n nay<br /> Ngoài L chính hộ vào đầu xuân, đã t à t ô l à m vào à 11<br /> khách thập p ươ t ường tới l ở đền đ n ngày 16 tháng Hai (Âm l ch), hội kéo<br /> Thác Bờ suốt trong các tháng của m do dài 6 ngày với l rước Mẫu và nhiều hoạt<br /> sức hấp dẫn của ti đồn lan truyền về sự động l hội khác. L hộ được mở đầu bằng<br /> linh thiêng của Bà chúa Thác Bờ. Hi n nay l phong áo cho Mẫu vào ngày 9 tháng Hai<br /> l hộ đền Bờ với thời gian mở hộ dà ơ , tạ đền Mẫu, sang ngày 10 là l cúng thánh<br /> bắt đầu từ mùng hai t t kéo dà đ n h t và ngày 11 là l rước Mẫu. L rước Mẫu<br /> tháng ba âm l . ườ dâ đ l hộ đền bắt đầu bằng l rước từ đền Mẫu Ỷ La ra<br /> Bờ chủ y u là l bái, cầ ú , sa đó là để đền Hạ rồ đ n l rước Mẫu từ đề ượng<br /> du xuân, ngoạn cảnh. qua sông về đền Hạ để cùng hợp t . Sau<br /> Hoạt động nổi trội nhất trong hộ đền m à l hội, ngày 16 tháng Hai là l<br /> Mẫu Thác Bờ ngày nay là nghi thức lên rước hoàn cung hai v Thánh Mẫu về đền Ỷ<br /> đồng, hầ đồng hầ ư được di n ra La và đề ượng. Khác vớ k rướ đ ,<br /> q a m tại đề , đặc bi t là mấ m trở ki u Mẫ đề ượ đượ rướ đ trước,<br /> lạ đâ vớ lượng khách thập p ươ đô ki u Mẫ đền Ỷ La rướ đ sa , ò k<br /> đảo. Đặc bi t vào d p đầ m, m ười rước hoàn cung thì ki u Mẫ đền Ỷ La<br /> t ườ đ l đền Bờ để xin lộc Thánh Mẫu rướ trước, ki u Mẫ đề ượ rước<br /> <br /> 18<br /> sau. Hai ki đượ rước quay vòng và có ơ bê b p lửa bắc nồi chè ở khu vực<br /> lú a đầu ki u chạm vào nhau thể hi n đền. Hi n nay, l nấu chè kho không còn<br /> vi c hai Thánh Mẫ ào a để trở về được duy trì nữa ư một mâm l chè<br /> ơ a v của mình. kho vẫ được giao cho một ười dân<br /> L rước Mẫu là một sinh hoạt l hội lớn trong làng nấ để dâng lên thánh mẫu. Chè<br /> của ười dân thành phố Tuyên Quang với kho sẽ là l vật chính trong L chay t cúng<br /> nghi thức t l uy nghi k t hợp l rước lân Mẫu Thác Bà vào sáng ngày mở hội mùng<br /> và dàn nhạc ca hát. L hộ đền Mẫu Ỷ La 9 tháng Giêng.<br /> đã à à t út sự tham gia của đô L bắt á để t trong ngày hộ ũ<br /> đảo ười dân các dân tộc Tuyên Quang được di n ra vào thờ a đêm mù 8<br /> cùng khách thập p ươ á tỉnh miền núi thá G ê . rướ k a được ti n hành tại<br /> phía Bắc, và cả các tỉ tr d và đồng soi Do, thuộc suố Do xã C í ( ũ)<br /> bằng Bắc Bộ. Đâ là một s oạt v óa á đền khoả 2km, á đượ đá bắt<br /> tâm l ó từ lâ đờ ủa ườ dâ ê bằng cách dùng phên nứa (khoảng 3 cây<br /> Q a và ắ bó mật t t vớ á d tí nứa b m đa lạ ), q â t à vù để lùa<br /> đề ạ, đề ượ , đề Mẫ Ỷ La (t à cá vào. M ười tham gia l bắt á đốt<br /> p ố ê Q a ), oà ra ò ó ở á đ ốc sáng rực và hò reo, dùng tay hoặc<br /> đề ộ ( C êm óa, ê dùng dập (một loại vó con) kéo vây bắt. Cá<br /> Q a ), đề Bắ Mụ , đề á Cá ( sau khi bắt được ch n ra 2 con to nhất, thả<br /> Hàm Yên, Tuyên Quang). vào t ú ướ sơ so , đ n sáng ngày<br /> Về l hộ đền Mẫu Thác Bà, theo các cụ mù 9 t á G ê rướ lê đề để t<br /> ao ê t ì đâ là l hội lớn nhất vùng, hàng sống. Ki rước cá là loại ki u song loan (4<br /> m ó ba l hội chính là: L hội mùa xuân ười khiêng). Hi n nay, l bắt á để t<br /> ngày mùng 9 tháng Giêng; l hội mùa hè không còn nữa. Cá để dâng lên Thánh Mẫu<br /> ngày 17 tháng 5; l hội mùa thu ngày 10 được bắt từ hồ Thác Bà, hoặ được mua lại<br /> tháng 10 (âm l ) trước ngày hội có khoảng của ư dâ trước ngày di n ra hội chính.<br /> thời gian chuẩn b trướ 1 đ n 2 ngày. Ngoài ra l vật cúng t gồm xôi n p ngon,<br /> L hộ x â đền Mẫu Thác Bà là l hội th t gà, th t v t, th t lợ đều do dân làng cắt<br /> lớn nhất tro m và được tổ chức thành l cử ô tro m ...<br /> hội truyền thống của đền mẫu Thác Bà, bởi L rước ki u Mẫu trong l hội Bà chúa<br /> ngày l à ma ý ĩa để nhân dân trong á Bà được ti n hành với ba loại ki u là<br /> vùng cảm ơ á mẫu bảo trợ cho m đó ki u hoa, ki u võng và ki u bát cống 8<br /> được vạn sự an lành tốt tươ . ườ k ê . Xưa k a, k đượ rước từ<br /> ào đêm à mù 8 t á G ê để đền Thác Bà lên chùa L (Đồng Sủng)<br /> chuẩn b cho l í , trướ k a à đền thuộ xã C í á đền Mẫu khoảng<br /> t ường tổ chức nghi l nấ và đá è 3km, sa đó k được rước quay lạ đền<br /> kho. C è k o được nấu bằ đỗ xanh ngâm Mẫ để t l . Hi n nay, chùa L ũ đã<br /> bỏ vỏ, rang lên nấu với mật mía. Đô tra nằm trong lòng hồ Thác Bà nên ki u Mẫu<br /> á được dân làng lựa ch để đá è đượ đưa lê ùa K m Sơ là ô ùa<br /> theo nh p đ u chèo thuyền với vật dụng là mớ được xây dự m 2008 á đền<br /> đô má èo ỏ, tro k ười xem có l,5km. Ki vào ùa K m Sơ từ chiều<br /> thể hát các bài hò chèo thuyền hoặc vui à mù 8, để sá à mù 9 rước về<br /> <br /> 19<br /> đền. Đoà rước ki u mẫu và l vật sau khi k đề ũ k ô ò để mang theo tớ ơ<br /> đ 365 bậ lê đ sâ đề đượ đưa vào xây dự đền mới, khang trang và bề th<br /> h t các ban thờ ở tr và đại cung và ơ để à m vẫ đ nh kỳ tổ chức l<br /> bắt đầu phần l đại t . Sau phần l rước hội. Không ai bi t các l hội này có từ bao<br /> ki u Mẫu là l t Mẫu, l rước l vật chè giờ ư o đ a đề đã trở thành<br /> kho, l dâng hoa quả, l dâ rượu và l một sinh hoạt v óa k ô t ể thi đối<br /> rước cá từ hồ á Bà lê đền Mẫu. Thời vớ ườ dâ đ a p ươ , với khách hành<br /> gian di n ra phần l đại t trong khoảng 2 ươ và d l ch.<br /> ti ng, với không khí trang nghiêm, thể hi n Vớ tư tưởng uố ước nhớ nguồn,<br /> lòng thành kính Thánh mẫu. các l hộ đã d n lại những sự tích, công<br /> Đặc bi t trong l hộ đền Thác Bà có trạng của các v Thánh Mẫu, là cầu nối<br /> Hát phụ đồng (hầ đồng giáng bút) là màn giữa quá khứ với hi n tại, giúp cho th h<br /> đặc sắc của á đền thờ Mẫ , ười lên trẻ hôm nay hiể được công lao tổ tiên và<br /> đồng vi t chữ Nôm lên mâm gạo, ười thêm tự hào về truyền thố q ê ươ ,<br /> hầ đồng ghi lại thành bài ca chầu. Thanh đất ước...<br /> Đồng ở đền Mẫ á Bà t ường là Cậu 4. Giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu qua<br /> Sơ ( a là ười thủ nhang của đền tục thờ Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa<br /> và ũ là t ầy cúng trong vùng). Cậu mặc Thác Bà, Mẫu Ỷ La trong đời sống<br /> bộ quần áo lụa, mặt tô so đ ểm phấn, có người dân xưa và nay<br /> hầ dâ đ t eo để chuẩn b từng trang í ưỡng thờ Mẫu thông qua h<br /> phục, l lạt... thống tục thờ gồm truyền thuy t, đ n thờ và<br /> ư vậy, có thể nói l hội đền Bà chúa l hội Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác Bà và<br /> Thác Bờ, đề Bà úa á Bà và đền Mẫu Mẫu Ỷ La qua thời gian vẫ ư một dòng<br /> Ỷ La xưa và a tại các tỉnh Hòa Bình, chả và đượ â dâ á đ a p ươ òa<br /> Tuyên Quang và Yên Bái chính là môi Bình, Yên Bái và Tuyê Q a lư ữ với<br /> trường bảo lư và tá n một cách sinh các hoạt động thể hi lò ưỡng mộ đối<br /> động nhất quá trình l ch sử hình thành với các Mẫu thần, Nữ thần.<br /> vù đất, o ườ ơ đâ . Sự chuyển di Bà chúa Thác Bờ được thờ ở Đền Bờ,<br /> của những y u tố truyền thuy t, quá trình Hòa Bình vốn gố là ườ Mường dòng<br /> huyền thoại hóa, l ch sử hóa các nhân vật h Đ . Ba đầu chủ y đượ ười<br /> Nữ thần k t hợp với những y u tố của tín Mường và một bộ phận nhỏ ười Dao<br /> ưỡng thờ Mẫu có từ xa xưa tro dâ sống ở quanh vùng Thác Bờ phụng thờ do<br /> a đã úp o á l hội có thêm sức Bà có công vớ ước với dân. Trong quá<br /> cuốn hút về mặt tâm linh. Mỗi l hội mang trình cộ ư ữa ườ K , ười<br /> nét riêng tiêu biể , ư ù ó một Mườ , ười Dao,… ì tượ ười<br /> đ ểm là ướng tớ đố tượng linh o á Mườ đã đượ ười dân các dân<br /> thiêng cầ được suy tôn là những v Mẫu tộ ơ đâ tô v .<br /> thần có công chống ngoại xâm, chống thiên Mẫu Ỷ La được thờ ở đền Mẫu Ỷ La,<br /> tai, có công dạy dỗ truyền nghề, giàu lòng Bà úa á Bà được thờ ở đền Mẫu<br /> cứ â độ th ... Đặc bi t đối vớ đền á Bà đều vốn là các nàng công chúa<br /> Mẫ á Bà ũ ư đền Mẫu Thác Bờ, con vua Hùng, hoặ ũ ó t ể là một<br /> ườ dâ đã ì ữ những cổ vật trong công chúa của triều Trầ , v.v… Sự linh<br /> <br /> 20<br /> thiêng của á Bà đã đượ đồng bào các a đ p trùng của rừng núi phía Bắc.<br /> dân tộc miền núi phía Bắc thần thánh hóa, Truyền thuy t, l hộ , tí ưỡng về<br /> bởi mặ dù đã óa t â vào õ bất tử các Nữ thần, Mẫu thầ đã k ô ừng lan<br /> ư á Bà vẫn hiển linh phù hộ o đời tỏa và khẳ đ nh giá tr l ch sử của mình,<br /> sa …. à t eo dò ảy của thời gian, luôn tồn tại trong sự ưỡng mộ và lòng<br /> tên tuổi của các v Thần nữ à đã được thành kính của ười dân.<br /> thay bằng nhữ da xư ma ý ĩa Về giá tr tâm linh, trải qua rất nhiều<br /> t à kí mà ườ dâ dù để tôn vinh m t á , â dâ vù á Bờ (Hòa<br /> các bà là Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác Bình), vùng hồ Thác Bà (Yên Bái), khu<br /> Bà, Mẫu Ỷ La. Các Bà là sự hóa thân, là sự vự đền Ỷ La ( ê Q a ) đã tạo ra<br /> đ a p ươ óa ủa các Mẫu Thoải, Mẫu được một không gian thờ cúng các v Nữ<br /> ượng ngàn, Mẫ ượ t ê … ủa tín thần vốn là những nhân thần và không gian<br /> ưỡng Tam phủ, Tứ phủ, là ười có đó đã t ê óa, tô v thành các Bà<br /> quyề a q ản cả một miền rừng núi chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác Bà và Thánh<br /> và sô ước, là biể tượng của sự hội tụ Mẫu Ỷ La. Trong quá trình phát triển dài<br /> v óa đa dâ tộc trên miề đất phía Bắc lâu của tí ưỡng bả đ a, các Nữ thần,<br /> b ê ương của Tổ quố . Đạo Mẫu ở đâ Mẫu thầ đã à à trở nên thiêng liêng<br /> đã ó sự dung hòa, hội tụ và đa xe ữa ơ tro tâm trí ười dân. Và l hội về<br /> phong tụ , tí ưỡng của ườ K đã các Mẫ à m í là t ô đ p, là<br /> mang theo lên vùng rừng núi và phong tục, d p để ười dân ghi nhớ lại công lao, vai<br /> tí ưỡng của cộ đồng các dân tộc anh trò, v trí của các Mẫu.<br /> em trong quá trình cộ ư để tồn tại, phát Về giá tr v óa, ó t ể nói h thống<br /> triể và đáp ứng nhu cầu tâm linh của truyền thuy t, đ n thờ, l hội và tín<br /> ườ dâ ơ đâ . ưỡng về các Mẫu thần, Nữ thần Bà chúa<br /> Xét về giá tr l ch sử, ư trê đã ó , Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà<br /> truyền thuy t về á Bà úa đề được (Yên Bái), Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) có<br /> ười dân truyền tụng có liên quan chặt chẽ vai trò quan tr tro đời số v óa<br /> với sự ki n l ch sử ì t à ơ ư trú của ười dân trong vùng qua bao th h<br /> hoặc là sự ki n các trận chi n giữa quân của a . Đ n Mẫ đã trở thành một trung tâm<br /> triều đì với giặc ngoại xâm. Các Nữ thần, thự à tí ưỡng của ười dân các<br /> Mẫu thần Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác đ a p ươ ó trê . ới vi c linh thiêng<br /> Bà, Mẫu Ỷ La đã óp p ầ m lo ì ữ óa, dườ ư á v Thánh Mẫ đã t oát<br /> sự tồn tại của a sơ xã tắ làm o ơ ra khỏi quy luật sinh tử của đờ ười, bất<br /> “rừ t ê ướ độ ”, ơ “đất dữ” trở di t cùng non sông và mãi góp phần tạo<br /> t à đất lành cho lớp o á đời sau phúc cho dân. Trong tâm thứ ười dân,<br /> thừa ưởng. Vi t am q a , êm bá đền các Mẫu không những là nhân vật l ch sử<br /> Thác Bờ ( òa Bì ), đền Thác Bà (Yên mà còn là các bậ “ ê ạ Đ nhất từ<br /> Bá ), đền Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) của mẫ ”. Do vậy, mỗi khi nhắ đ n các Mẫu<br /> ười dân chính là cuộ à ươ tới Thác Bờ, Mẫu Thác Bà, Mẫu Ỷ La nhân<br /> nhữ ơ dấu chứng tích của cha ông, dâ á vù đất Hòa Bình, Tuyên Quang<br /> là d p quan sát tận mắt khung cảnh oai hùng và Yê Bá đều h t sức sùng bái và tôn<br /> của sô Đà, sô C ảy, sông Lô và không kính. Từ đó ó t ể khẳ đ tí ưỡng<br /> <br /> 21<br /> thờ Mẫ đã đượ đú k t từ t oa v 3. Hà Lâm Kỳ (2014), “Vùng hồ Thác Bà,<br /> hóa truyền thống bả đ a Vi t Nam. những dấ tí v óa”, Văn nghệ Yên Bái<br /> vùng cao, số 11/2014.<br /> Từ vi c thờ Nữ thần, từ nhu cầu về đời<br /> 4. oà Lươ (2011), Lễ hội truyền thống các<br /> sống tâm linh của â dâ , tí ưỡng thờ dân tộc Việt Nam, các tỉnh phía Bắc, Nhà<br /> Mẫ đã trở thành một trong những hình thái xuất bản Thông tin và truyền thông, Hà Nội.<br /> tí ưỡng tôn giáo ở Vi t Nam. Và cùng 5. oà Lươ (2005), Văn hóa các dân tộc<br /> với nhữ tí ưỡ k á ư tí ưỡng vùng Tây Bắc Việt Nam, rườ Đại h<br /> thờ cúng tổ t ê , tí ưỡng thờ thành hóa, Hà Nội.<br /> oà là , tí ưỡng thờ các v thần tự 6. Hoàng Vi t Quân (1998), “Nhân vật trong<br /> truyền thuy t và l ch sử Yên Bái”, Tạp chí<br /> ê , … tí ưỡng thờ Mẫ đã và đa Văn nghệ Yên Bái, số 2/1998.<br /> được nhân dân ở á đ a p ươ , vù 7. Trần Mạnh Ti n (2011), Đền Thánh Mẫu Ỷ<br /> miền bảo lư , ì ữ và tôn vinh mãi mãi./. La, xb óa t ô t , à ội.<br /> 8. ô Đức Th nh (2007), Đạo Mẫu, Nxb Khoa<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> h c xã hội, Hà Nội.<br /> 1. Bảo tàng tỉnh Yên Bái - Sở v óa t ô t 9. Nguy n Hữu Thông chủ biên (2001), Tín<br /> tỉnh Yên Bái (2012), Hồ sơ di tích đền Mẫu ngưỡng thờ Mẫu ở miền Trung Việt Nam, Nxb<br /> Thác Bà (Yên Bái). Thuận Hóa, Thừa Thiên Hu .<br /> 2. Phạm K êm ( ộ c ngh thuật 10. Tỉnh ủy - Hộ đồng nhân dân - UBND tỉnh<br /> tỉnh Hòa Bình) (2008), Những bài hát văn Hòa Bình (2005), Địa chí tỉnh Hòa Bình,<br /> ngợi ca Bà Chúa Thác Bờ (Hòa Bình). Nxb Chính tr quốc gia, Hà Nội.<br /> <br /> <br /> à ậ bà : 20/4/2016 B ê tập xo : 15/5/2016 D tđ : 20/5/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 22<br />