Tình hình khai thác, sử dụng và biện pháp phòng tránh một số loài cá biển có gai độc ở Nha Trang, Khánh Hòa

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 1/2014<br /> <br /> THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC<br /> <br /> TÌNH HÌNH KHAI THÁC, SỬ DỤNG VÀ BIỆN PHÁP PHÒNG TRÁNH<br /> MỘT SỐ LOÀI CÁ BIỂN CÓ GAI ĐỘC Ở NHA TRANG - KHÁNH HÒA<br /> STATUS OF EXPLOITATION, UTILIZATION AND PREVENTIVE MEASURES<br /> OF SOME VENOMOUS SPINE FISH SPECIES IN NHA TRANG – KHANH HOA<br /> Lê Thị Hồng Mơ1, Trần Văn Dũng2<br /> Ngày nhận bài: 06/9/2013; Ngày phản biện thông qua: 09/01/2014; Ngày duyệt đăng: 10/3/2014<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mỗi năm nước ta có hàng trăm vụ ngộ độc thực phẩm liên quan đến các loài sinh vật biển mang độc tố. Nghiên cứu<br /> được thực hiện từ năm 2011 đến năm 2012 nhằm cung cấp những thông tin về tình hình khai thác và sử dụng một số loài cá<br /> biển mang độc tố, nhóm cá có gai độc tại Nha Trang – Khánh Hòa. Các mẫu cá độc được thu gom tại các cảng và các chợ<br /> đầu mối, các bãi triều ven biển và từ các ngư dân khai thác quanh vùng biển Nha Trang và được phân loại thông qua các<br /> tài liệu phân loại cá hiện hành trong và ngoài nước. Đồng thời, kết hợp với phương pháp đánh giá nhanh nông thôn (RRA)<br /> và phương pháp điều tra qua phiếu (SQ) nhằm tìm hiểu về tình hình khai thác và sử dụng các loài cá độc. Kết quả điều tra<br /> cho thấy, sản lượng cá mang độc tố được khai thác và sử dụng hàng ngày là rất lớn (150 kg/ngày/hộ). Ngoài 10 loài cá nóc<br /> độc đã được công bố trước đó, còn có 14 loài cá có gai độc thường được người dân khai thác và sử dụng làm thực phẩm,<br /> làm cảnh và thức ăn chăn nuôi. Nhìn chung, các thông tin và hiểu biết của người dân về các loài cá độc này còn hạn chế.<br /> Nghiên cứu cũng đề xuất những giải pháp nhằm hạn chế nguy cơ ngộ độc từ việc khai thác và sử dụng các loài cá này.<br /> Từ khóa: cá mang độc tố, gai độc, khai thác, phòng chống ngộ độc, sử dụng<br /> <br /> ABSTRACT<br /> There are hundreds of cases of food poisoning related to exploitation and utilization of poisonous marine animals.<br /> This investigation was conducted from 2011 to 2012 to provide information about the status of exploitation and utilization<br /> of some venomous fish in Nha Trang – Khanh Hoa. Venomous fish samples were collected in fishing ports, wholesale<br /> markets, coastal areas and from fishermen exploited around Nha Trang coastal areas and then identified by common<br /> classification materials at home and abroad. The survey methods of rapid rural appraisal (RRA) and questionnaires were<br /> carried out to learn about the status of exploitation and utilization of venomous fish. The result showed that a large amount<br /> of venomous fish were daily exploited and utilized (150 kg/day/household). Apart from 10 poisonous puffer fish species<br /> published in the previous paper, there were also 14 other venomous fish species commonly exploited and utilized by<br /> inhabitants and then used for food, ornament and feed for animal husbandry. In general, the information and inhabitants’<br /> knowledge of venomous fish species were still limited. This survey also put forward a great number of solutions to reduce<br /> the risk of food poisoning related to exploitation and utilization of venomous fish.<br /> Keywords: exploitation, poisoning prevention and treatment, utilization, venomous fish, venomous spine<br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Hải sản nói chung và cá biển nói riêng là loại<br /> thực phẩm được nhiều người ưa chuộng bởi giá trị<br /> dinh dưỡng cao và mùi vị thơm ngon của chúng.<br /> Tuy nhiên, nhiều loài hải sản được biết đến có mang<br /> độc tố gây chết người [7],[9],[12],[15],[19],[20],[22].<br /> <br /> 1<br /> <br /> Các vùng biển nước ta đã ghi nhận 39 loài sinh vật<br /> độc hại, có khả năng gây chết người bao gồm 22<br /> loài cá, 10 loài rắn biển, 1 loài mực tuộc, 2 loài ốc<br /> cối, 3 loài cua hạt và 1 loài sam [7]. Trên thế giới đã<br /> thống kê được ít nhất 1.200 loài cá biển mang độc<br /> tố [13].<br /> <br /> ThS. Lê Thị Hồng Mơ, 2 ThS. Trần Văn Dũng: Viện Nuôi trồng thủy sản – Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> 52 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Nguồn gốc độc tố và phương thức gây độc của<br /> các loài cá mang độc tố rất đa dạng. Các chất độc<br /> có thể do bản thân các loài cá mang độc hoặc do<br /> ăn phải những loài sinh vật khác có chứa độc tố<br /> như tảo, vi khuẩn và nguyên sinh động vật [15]. Con<br /> người có thể bị ngộ độc thông qua con đường ăn<br /> uống (cá nóc, cá trích, cá chình, cá mòi đường, cá<br /> hồng,…), bị chúng cắn/chích (cá mao tiên, cá mặt<br /> quỷ, cá đuối, cá ngát,…) hoặc có thể bằng cả hai<br /> cách trên (cá chình, cá nóc,…) [7],[15]. Bản chất<br /> của các loại độc tố ở cá chủ yếu thuộc nhóm chất<br /> độc thần kinh thường gặp là tetrodotoxin, hay một<br /> số chất độc có bản chất là protein,… Hầu hết chúng<br /> là những chất độc rất nguy hiểm có thể gây tử vong<br /> trong thời gian ngắn ở liều lượng thấp. Người bị<br /> nhiễm độc, tùy theo mức độ nặng nhẹ, có thể biểu<br /> hiện đau đầu, chóng mặt, nôn ói, rối loạn thần kinh,<br /> co giật, liệt cơ, hoại tử, hôn mê, trụy tim mạch và<br /> chết [2]. Các cơ quan mang độc tố ở cá cũng rất<br /> đa dạng, chúng có thể nằm trong nội tạng, tuyến<br /> sinh dục, cơ, da, xương, tia vây hay các gai độc<br /> [4],[6],[9],[15],[19].<br /> Trên thế giới cũng như trong nước, nhiều<br /> trường hợp ngộ độc do vô tình hay cố ý tiếp xúc với<br /> các loài cá có gai độc đã được báo cáo, và nhiều<br /> trường hợp nhiễm độc nặng và tử vong đã được ghi<br /> nhận [7], [17], [23]. Sự thiếu hụt các thông tin nghiên<br /> cứu, cảnh báo, nhận biết cũng như các biện pháp<br /> phòng tránh những loài cá có mang độc tố này là<br /> một trong những nguyên nhân chính làm gia tăng<br /> các trường hợp ngộ độc. Điều tra về tình hình khai<br /> thác, sử dụng và đề xuất một số biện pháp phòng<br /> tránh ngộ độc gây ra do các loài cá độc, đặc biệt là<br /> nhóm cá có gai độc, là rất cần thiết góp phần nâng<br /> cao ý thức người dân và hạn chế những trường hợp<br /> ngộ độc có liên quan.<br /> II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Nghiên cứu được thực hiện từ năm 2011 đến<br /> năm 2012 trên các loài cá độc tại vùng biển Nha<br /> Trang – Khánh Hòa. Các mẫu cá độc được thu tại<br /> các cảng cá và chợ đầu mối, các bãi triều ven biển<br /> và từ các ngư dân lặn bắt quanh khu vực vùng biển<br /> Nha Trang – Khánh Hòa. Trong quá trình điều tra,<br /> tiến hành phỏng vấn trực tiếp người dân và thông<br /> qua trả lời các bản câu hỏi (phương pháp đánh giá<br /> nhanh nông thôn - RRA và phương pháp điều tra<br /> qua phiếu - SQ) nhằm tìm hiểu về tình hình khai thác,<br /> <br /> Số 1/2014<br /> chế biến và sử dụng các loài cá độc; cách nhận biết<br /> các bộ phận và cơ quan có chứa độc tố, phương<br /> pháp loại bỏ các loại độc tố đó. Các mẫu cá được<br /> thu, phân tích và định loại thông quan các tài liệu<br /> phân loại cá biển thông dụng [15], [16]. Các mẫu<br /> cá độc được lưu giữ tại Bảo tàng Thủy sinh vật Trường Đại học Nha Trang phục vụ công tác tuyên<br /> truyền, giảng dạy và tham quan.<br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 1. Trình độ của người tham gia khai thác và<br /> sử dụng một số loài cá mang độc tố<br /> Kết quả điều tra cho thấy: Hầu hết các ngư dân<br /> khai thác và sử dụng nguồn cá biển mang độc tố<br /> được điều tra có trình độ văn hóa rất hạn chế. Đa<br /> phần có trình độ văn hóa cấp II chiếm 69,44%, trong<br /> khi số người học cấp III chỉ chiếm 13,89% thấp hơn<br /> cả số người học cấp I (16,67%).<br /> 2. Các hình thức khai thác và lưu giữ cá mang<br /> độc tố<br /> Bảng 1. Phương thức khai thác và lưu giữ cá<br /> mang độc tố (n = 36)<br /> STT<br /> <br /> Chỉ tiêu điều tra<br /> <br /> Tỉ lệ (%)<br /> <br /> Số người trả lời<br /> <br /> 1<br /> <br /> Hình thức khai thác<br /> - Giã cào<br /> - Lặn bắt<br /> - Lưới<br /> - Câu<br /> - Hình thức khác<br /> <br /> 47,22<br /> 11,11<br /> 13,89<br /> 19,44<br /> 8,33<br /> <br /> 17<br /> 4<br /> 5<br /> 7<br /> 3<br /> <br /> Hình thức lưu giữ<br /> - Ướp lạnh<br /> - Giữ sống<br /> - Không ướp lạnh<br /> <br /> 22,22<br /> 25,00<br /> 52,78<br /> <br /> 8<br /> 9<br /> 19<br /> <br /> 2<br /> <br /> Các hộ ngư dân sử dụng nhiều phương tiện<br /> khác nhau để khai thác các loài cá mang độc tố như:<br /> giã cào, lặn bắt, lưới, câu và các hình thức khác.<br /> Trong đó, hình thức khai thác bằng giã cào là phổ<br /> biến nhất chiếm 47,22%. Sản lượng khai thác trung<br /> bình đạt 150 kg/ngày/hộ bao gồm nhiều loài cá khác<br /> nhau. Sau khi khai thác, các loài cá có gai độc này<br /> được lưu giữ sống (25%) hoặc tươi bằng cách ướp<br /> lạnh (22,22%) hoặc không (52,78%). Hoạt động<br /> khai thác các loài cá này thường diễn ra quanh năm<br /> trừ những tháng mưa bão lớn, tập trung chủ yếu từ<br /> tháng 1 đến tháng 10.<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 53<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 1/2014<br /> <br /> 3. Các loài cá mang độc tố thường được người dân sử dụng<br /> Bảng 2. Các loài cá mang độc tố thường được người dân sử dụng<br /> STT<br /> <br /> Tên tiếng việt<br /> <br /> Tên khoa học<br /> <br /> Sử dụng<br /> <br /> 1<br /> <br /> Cá đuối bồng mõm nhọn Dasyatis zugei Muller & Henle, 1841<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 2<br /> <br /> Cá đuối bông lồi<br /> <br /> Dasyatis bennettii Müller & Henle, 1841<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 3<br /> <br /> Cá đuối bồng đuôi vằn<br /> <br /> Dasyatis kuhlii Müller & Henle, 1841<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 4<br /> <br /> Cá đuối bồng mõm tù<br /> <br /> Dasyatis variden Garman, 1885<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 5<br /> <br /> Cá bọ cạp có gai ở đầu<br /> <br /> Scorpaena hatizyoensis Matsubara, 1943<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 6<br /> <br /> Cá ngát<br /> <br /> Plotosus anguillaris Bloch, 1797<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 7<br /> <br /> Cá mao tiên<br /> <br /> Dendrochius zebra Cuvier & Valenciennes, 1829<br /> <br /> Thực phẩm, làm cảnh<br /> <br /> 8<br /> <br /> Cá mặt quỷ xám<br /> <br /> Inimicus idactylus Pallas, 1769<br /> <br /> Thực phẩm, làm cảnh<br /> <br /> 9<br /> <br /> Cá mặt quỷ rạn san hô<br /> <br /> Synanceia verrucosa Bloch & Schneider, 1801<br /> <br /> Thực phẩm, làm cảnh<br /> <br /> 10<br /> <br /> Cá bống Vân Mây<br /> <br /> Yongeichthys nebulosus Forskal, 1775<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 11<br /> <br /> Cá dìa chấm<br /> <br /> Siganus javus Linnaeus, 1766<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 12<br /> <br /> Cá dìa vệt vàng<br /> <br /> Siganus orgamin Bloch & Schncider 1801<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 13<br /> <br /> Cá dìa đen<br /> <br /> Siganus fuscescens Houttuyn, 1782<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 14<br /> <br /> Cá dìa sọc<br /> <br /> Siganus guttatus Bloch, 1787<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> 15<br /> <br /> Cá dìa đôi vạch<br /> <br /> Siganus virgatus Valenciennes, 1835<br /> <br /> Thực phẩm<br /> <br /> Kết quả nghiên cứu cho thấy: có 15 loài cá độc<br /> thuộc 8 giống thường được người dân khai thác<br /> và sử dụng. Trong số này, cá dìa có số lượng loài<br /> nhiều nhất với 5/15 loài, tiếp theo là cá đuối với 4/15<br /> loài. Trong các loài kể trên, cá mặt quỷ, cá mao tiên,<br /> cá bọ cạp có gai ở đầu, là những loài độc nhất, có<br /> thể gây chết người. Các trường hợp nhiễm độc<br /> gây chết người liên quan đến các loài cá này đã<br /> được báo cáo ở nhiều nơi trên thế giới [14],[18],[21].<br /> <br /> So với nghiên cứu về thành phần cá nóc độc trước<br /> đó (10 loài), nhóm cá này có độc tính kém hơn, tuy<br /> nhiên vẫn tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây ngộ độc cho<br /> người khai thác và sử dụng đặc biệt là khi tiếp xúc<br /> với chúng [4]. Sau khi chuyển vào bến cảng, hầu<br /> hết các loài cá này, đặc biệt là những cá thể có kích<br /> thước lớn, được các thương lái mua ngay dùng làm<br /> thực phẩm. Một số loài cá đẹp được giữ sống để<br /> nuôi làm cảnh như cá mao tiên và cá mặt quỷ.<br /> <br /> 4. Cách chế biến và sử dụng các loài cá mang độc tố<br /> Bảng 3. Cách chế biến, sử dụng và loại bỏ độc tố các loài cá độc (n = 36)<br /> STT<br /> <br /> Chỉ tiêu điều tra<br /> <br /> Tỉ lệ (%)<br /> <br /> Số người trả lời<br /> <br /> 1<br /> <br /> Người sử dụng cá<br /> - Có sử dụng cá độc<br /> <br /> 100<br /> <br /> 36<br /> <br /> 2<br /> <br /> Cách phòng tránh bị ngộ độc<br /> - Không để bị đâm, chích bởi gai độc<br /> <br /> 100<br /> <br /> 36<br /> <br /> 44,44<br /> 25,00<br /> 19,44<br /> 5,56<br /> 5,56<br /> <br /> 16<br /> 9<br /> 7<br /> 2<br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> Cách chế biến, sử dụng<br /> - Nướng<br /> - Canh chua<br /> - Chiên, kho, hấp, sốt<br /> - Làm đồ mỹ nghệ, làm cảnh<br /> - Làm thức ăn nuôi thủy sản<br /> <br /> Hầu hết các loài cá mang độc tố trong nghiên<br /> cứu này đều được sử dụng làm thực phẩm (88,89%).<br /> Cách chế biến, sử dụng các loại cá này tương tự<br /> <br /> 54 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> như những loài cá thông thường với các cách chế<br /> biến như: nướng, canh chua, chiên, hấp,… Một<br /> số loài cá hình dạng đẹp được sử dụng làm cảnh<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 1/2014<br /> <br /> (cá mao tiên, cá mặt quỷ). Những cá thể có kích thước<br /> nhỏ, giá trị kinh tế thấp thường được sử dụng cùng với<br /> cá tạp làm thức ăn nuôi thủy sản hay chăn nuôi.<br /> Tất cả các loài cá này đều có khả năng gây độc<br /> thông qua các gai, tia vây hoặc đuôi có mang độc<br /> tố. Trong quá trình khai thác và sử dụng, để tránh bị<br /> nhiễm độc, người dân cần tránh tiếp xúc trực tiếp và<br /> không để bị chích bởi các cơ quan mang độc tố trên.<br /> Nhiều loài cá trong nghiên cứu này có mùi vị thơm<br /> ngon, được người dân ưa chuộng và bán trong các<br /> nhà hàng với giá khá cao, đặc biệt là cá mặt quỷ có<br /> giá từ 350 – 720 nghìn đồng/kg.<br /> 5. Cách nhận biết các bộ phận mang độc tố ở cá<br /> Bảng 4. Cách nhận biết các bộ phận<br /> chứa độc tố ở cá (n = 36)<br /> STT<br /> <br /> Chỉ tiêu điều tra<br /> <br /> Tỉ lệ (%)<br /> <br /> Số người<br /> trả lời<br /> <br /> 1<br /> <br /> Khả năng nhận biết được<br /> bộ phận chứa độc tố ở cá<br /> - Có<br /> - Không<br /> <br /> 91,67<br /> 8,33<br /> <br /> 33<br /> 3<br /> <br /> 2<br /> <br /> Các bộ phận chứa độc tố<br /> - Các tia vây sắc, nhọn<br /> - Gai đuôi, sắc nhọn<br /> <br /> 69,44<br /> 30,56<br /> <br /> 25<br /> 11<br /> <br /> 3<br /> <br /> Biết được bộ phận chứa<br /> độc tố ở cá qua<br /> - Nghe nói<br /> - Qua kinh nghiệm<br /> - Qua tài liệu<br /> <br /> 58,33<br /> 36,11<br /> 5,56<br /> <br /> 21<br /> 13<br /> 2<br /> <br /> Hơn 90% số người được hỏi nhận biết được bộ<br /> phận mang độc tố ở cá. Trong đó, tùy loài cá mà cơ<br /> quan chứa độc tố có thể là các tia vây (69,44%) hay<br /> gai đuôi (30,56%). Các bộ phận hay cơ quan chứa<br /> độc tố ở cá được người dân nhận biết chủ yếu qua<br /> nghe nói từ những người xung quanh (58,33%), còn<br /> lại thông qua kinh nghiệm của bản thân (36,11%), rất<br /> ít người biết thông qua sách vở hay tài liệu (5,56%).<br /> 6. Các loại độc tố và giải pháp phòng tránh<br /> 6.1. Cơ chế gây độc và triệu chứng ngộ độc<br /> Gai độc trên các tia vây hoặc đuôi được nối với<br /> tuyến độc nằm ngay phía gốc mỗi tia vây. Đây là cơ<br /> quan tự vệ và tấn công quan trọng của các loài cá<br /> độc [10]. Nhiều loài cá độc, đặc biệt là cá mặt quỷ,<br /> cá mao tiên hay cá bọ cạp có gai ở đầu và cá đuối,<br /> thường có khả năng ngụy trang rất tốt trong các rạn<br /> san hô, dưới cát hay các hang, hốc đá [15],[16],[21].<br /> Việc khó nhận biết chúng khi tham quan, thám hiểm<br /> hoặc bơi lội làm gia tăng nguy cơ bị những loài cá<br /> này tấn công. Khi vô tình tiếp xúc phải chúng, tùy<br /> áp lực mạnh hay nhẹ, lượng độc tố phóng ra có thể<br /> <br /> nhiều hay ít [9]. Các chất độc sẽ phóng ra cùng lúc<br /> khi các gai độc chích vào nạn nhân. Cơ quan bị nhiễm<br /> độc thường là chân, tay, hoặc các ngón tay do tiếp xúc<br /> trực tiếp với các loài cá này.<br /> Bản chất của các chất độc trên các loài cá có<br /> gai độc thường là các loại chất độc thần kinh, có bản<br /> chất là protein hoặc các dạng peptide tồn tại ở rất<br /> nhiều dạng khác nhau tùy theo loài cá (crinotoxin,<br /> thromboxane, phosphodiesterase, verrucotoxin,<br /> stonustoxin,…) [9]. Chúng đều là những chất có độc<br /> tính cao và có khả năng gây tử vong trong trường<br /> hợp nhiễm nặng và không có các biện pháp xử lý kịp<br /> thời. Khác với Tetrodotoxin ở cá nóc, các chất độc có<br /> bản chất protein dễ dàng bị phân hủy bởi nhiệt, tan<br /> trong nước và biến tính hoàn toàn trong quá trình chế<br /> biến. Do vậy, mức độ nguy hiểm gây ra liên quan đến<br /> các loài cá có gai độc thường thấp hơn các nhóm<br /> mang độc tố Tetrodotoxin hay Ciguatoxin.<br /> Triệu chứng lâm sàng khi ngộ độc: Tùy theo<br /> lượng độc nhiễm vào cơ thể, sau vài giờ nạn nhân<br /> có biểu hiện đau nhức, bầm tím, da biến màu, sưng<br /> phù, bội nhiễm, vết sưng lan rộng xung quanh vùng<br /> bị chích, hoại tử cục bộ. Trường hợp nhẹ, các dấu<br /> hiệu sẽ ổn định lại sau 12 – 24 giờ nhiễm độc. Trong<br /> trường hợp nhiễm độc nặng, nạn nhân có biểu hiện<br /> đau nhức dữ dội, khó thở, hạ huyết áp, nhịp tim<br /> chậm và rối loạn, suy tim, liệt cơ. Trường hợp nặng<br /> hơn, nạn nhân có biểu hiện suy hô hấp, co giật, liệt<br /> toàn thân, hôn mê và chết [9].<br /> 6.2. Giải pháp phòng tránh<br /> Để hạn chế nguy cơ nhiễm độc trong quá trình<br /> khai thác và sử dụng các loài cá độc cần có sự phối<br /> hợp của người dân, chính quyền các cấp và các cơ<br /> quan chức năng. Hạn chế khai thác và sử dụng các<br /> loài cá có gai độc. Trong trường hợp khai thác và sử<br /> dụng, cần tránh tiếp xúc trực tiếp với chúng khi còn<br /> sống, trong quá trình chế biến, cần có các dụng cụ<br /> bảo vệ như găng tay [1]. Cần tìm hiểu và nhận biết<br /> các loài cá có gai độc này thông qua sách báo, tài liệu<br /> và các phương tiện truyền thông đại chúng để có biện<br /> pháp bảo vệ khi tiếp xúc với chúng. Khi lặn bắt hoặc<br /> tham quan phải trang bị đầy đủ thiết bị bảo vệ. Không<br /> cầm nắm, tiếp xúc các loài hải sản có mang độc tố.<br /> Khi bị chích bởi các loài cá có gai độc này, cần<br /> nhanh chóng tiến hành các biện pháp sơ cứu kịp<br /> thời: rửa sạch vết thương (nước muối, giấm hay xà<br /> phòng), tìm kiếm và loại bỏ các gai nhỏ, gai gãy còn<br /> sót lại xung quanh vết thương; ngâm phần bị tổn<br /> thương trong nước muối ấm 45 – 500C (tùy theo khả<br /> năng chịu đựng của nạn nhân) trong thời gian khoảng<br /> 30 – 90 phút cho đến khi dấu hiệu đau nhức giảm<br /> bớt. Để duy trì nhiệt độ nước không thấp hơn 450C,<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 55<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> cần tiến hành thay nước ấm định kỳ 10 phút/lần [8],<br /> [11], [18]. Sau đó, cần đưa nạn nhân đến các cơ sở<br /> y tế gần nhất trước khi xuất hiện các triệu chứng<br /> nặng hơn (đau nhức dữ dội, sưng phù, hoại tử cục<br /> bộ, rối loạn hô hấp, nhịp tim,...) để được điều trị kịp<br /> thời với các biện pháp như gây tê, tiêm thuốc giảm<br /> đau, thuốc giải độc,...<br /> Ngoài ra, chính quyền các cấp và các cơ quan<br /> chức năng (ngành Y tế, Nông nghiệp và Phát triển<br /> nông thôn) cần phối hợp với nhau trong việc tuyên<br /> truyền người dân về tính độc hại của các loài cá<br /> mang độc tố, biện pháp phòng tránh, và giám sát<br /> việc thực thi các chỉ thị về phòng chống ngộ độc do<br /> các loài cá mang độc tố gây ra.<br /> <br /> Số 1/2014<br /> IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ<br /> 1. Kết luận<br /> Sản lượng cá mang độc tố được khai thác và<br /> sử dụng hàng ngày là rất lớn (150 kg/ngày/hộ). Có<br /> 14 loài cá có gai độc thường được người dân khai<br /> thác và sử dụng làm thực phẩm, làm cảnh và thức<br /> ăn chăn nuôi. Tuy nhiên, hiểu biết của người dân về<br /> các loài cá độc còn rất hạn chế.<br /> 2. Kiến nghị<br /> Cần tăng cường công tác tuyên truyền, nâng<br /> cao ý thức người dân về mối nguy hiểm và các biện<br /> pháp phòng chống ngộ độc khi khai thác và sử dụng<br /> các loài cá mang độc tố.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.<br /> 2.<br /> 3.<br /> 4.<br /> 5.<br /> 6.<br /> 7.<br /> <br /> Tiếng Việt<br /> Bộ Thủy sản, 2003. Chỉ thị về việc ngăn chặn ngộ độc cá nóc. Số: 06/2003/CT-BTS.<br /> Bộ Y tế, 2002. Quyết định số 354/QĐ-BYT ngày 06/02/2002 của Bộ trưởng Bộ Y tế về việc Hướng dẫn chẩn đoán, xử trí và<br /> phòng ngộ độc cá nóc.<br /> Đào Việt Hà, Đỗ Thị Tuyết Nga, 2006. Độc tính Tetrodotoxin (TTX) của cá bống vân mây (Yongeichthys nebulosus Forskal,<br /> 1775) thu tại Khánh Hòa. Tạp chí Khoa học Công nghệ Biển, số 1: 82 – 91.<br /> Lê Thị Hồng Mơ, Trần Văn Dũng, 2012. Tình hình khai thác và sử dụng một số loài cá nóc độc ở Nha Trang – Khánh Hòa.<br /> Tạp chí Khoa học – Công nghệ Thủy sản, số 3, trang: 25 - 29.<br /> Đỗ Tuyết Nga, Đào Việt Hà, Phạm Xuân Kỳ, Lưu Thị Hà, Cao Phương Dung, 2003. Xác định độc tố Tetrodotoxin trong một<br /> số loài cá nóc thu ở Nha Trang. Tuyển tập Nghiên cứu biển, Viện Hải dương học Nha Trang, tập 13: 215 - 224.<br /> Lâm Ngọc Trâm, Đỗ Tuyết Nga, Nguyễn Phi Đính, 1999. Các hợp chất tự nhiên trong sinh vật biển Việt Nam. NXB Khoa<br /> học và Kỹ thuật.<br /> Võ Sĩ Tuấn, 2006. Khảo sát và nghiên cứu sinh vật mang độc tố có thể gây chết người ở vùng biển Việt Nam. Tuyển tập<br /> Nghiên cứu biển, tập XV. NXB Khoa học và Kỹ thuật.<br /> Tiếng Anh<br /> <br /> 8.<br /> 9.<br /> 10.<br /> 11.<br /> 12.<br /> 13.<br /> 14.<br /> 15.<br /> 16.<br /> 17.<br /> 18.<br /> 19.<br /> 20.<br /> 21.<br /> 22.<br /> 23.<br /> <br /> Atkinsin P.R.T., Boyle A., Hartin D., McAuley D., 2006. Is hot water immersion an effective treatment for marine envenomation?<br /> Emerg Med J, 23: 503-508.<br /> Chan, HY, Chan, YC, Tse, ML, Lau, FL, 2010. Venomous fish sting cases reported to Hong Kong Poison Information Centre:<br /> a three-year retrospective study on epidemiology and management. Hong Kong Journal of Emergency Medicine vol. 17 (1): 40 - 44.<br /> Cooper, MNK, 1991. Stone fish and Stingrays - Some notes on the injuries that they cause to man. J R Army Med Corps, 137: 136 - 140.<br /> Edmonds CE., 1975. Dangerous Marine Animals of the Indo-Pacific Region. Newport, Victoria: Wedneil: 24-78<br /> Fusetani N, Kem W., 2009. Marine toxins: an overview. In: Fusetani N, W. Kem (eds) Marine toxins as research tools,<br /> Springer-Verlag, Berlin, Germany: 1-44.<br /> Grady, D., 2006. Venom runs thick in fish families, Researchers Learn. New York Times.<br /> Gwee, MCE, Gopalakrishnakone, P, Yuen, TR, Khoo, HE, and Low, KSY, 1994. A review of stonefish venoms and toxins. Pharmac.<br /> Ther. Vol. 64: 509-528.<br /> Halstead, B.W., 1988. Poisonous and venomous marine animals of the world, 2nd rev. ed. Princeton, NJ, Darwin Press, 1168: 288 plates.<br /> Halstead, B.W., Auerbach, P.S., Campbell, D., 1990. A colour atlas of dangerous marine animals. London, Wolfe Medical<br /> Publications Ltd., 192 pp.<br /> Russell, FE, 1965. Marine toxins and venomous and poisonous marine animals. In: Russell FS, ed. Advances in marine biology. Vol.<br /> 3. London, Academic Press, 255 pp.<br /> Russell, FF., 1974. Prevention and Treatment of Venomous Animal Injuries. Cellular and Molecular Life Sciences, 30 (1): 8-12.<br /> Southcott, RV and D.sc, MD., 1977. Australian Venomous and Poisonous Fishes. Clinical Toxicology 10(3): 291-325.<br /> Sutherland SK, 1983. Australian animal toxins: the creatures, their toxins and the care of the poisoned patient. Melbourne, Oxford<br /> University Press, 540 pp.<br /> Tam, G, Ng, H, Chau, C, Chan, T, Chan, A., Mak, T, Lau, FL, Tse, ML, Ngan, T, Wong, I., 2007. Venomous Fishes Venomous Fishes<br /> - They Sting. Hongkong Poison Control Network. Poisoning.com Vol 2, Issue 3.<br /> Taylor, G., 2000. Toxic fish spine injury: Lessons from 11 years experience. SPUMS Journal Volume 30, no.1.<br /> Williamson JA, Fenner PJ, Burnett JW, Rifkin JF, ed., 1996. Venomous and poisonous marine animals: a medical and biological handbook.<br /> Sydney, University of New South Wales Press/Fortitude Valley Queensland, Surf Life Saving Queensland Inc., 504 pp.<br /> <br /> 56 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br />