Tình trạng sốc phản vệ ở bệnh viện Bạch Mai

TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> <br /> TÌNH TRẠNG SỐC PHẢN VỆ Ở BỆNH VIỆN BẠCH MAI<br /> Nguyễn Văn Đoàn, Nguyễn Thị Thùy Ninh<br /> Trường Đại học Y Hà Nội<br /> Nghiên cứu nhằm đánh giá tình hình sốc phản vệ ở bệnh viện Bạch Mai từ ngày 01/01/2009 đến ngày<br /> 31/12/2013. Nghiên cứu mô tả hồi cứu được thực hiện trên 275 bệnh nhân được chẩn đoán sốc phản vệ<br /> điều trị tại bệnh viện Bạch Mai từ ngày 01/01/2009 đến ngày 31/12/2013. Kết quả cho thấy trong nhóm<br /> nghiên cứu nam và nữ lần lượt chiếm 46,2% và 53,8%. Tỷ lệ sốc phản vệ trong 5 năm lần lượt là 0,056%,<br /> 0,06%, 0,061%, 0,069%, 0,07%. Biểu hiện ở da và niêm mạc hay gặp nhất (96,1%), tim mạch (95%), hô hấp<br /> (80,1%), tiêu hóa (35,6%). 5 trường hợp tử vong trong nghiên cứu. Tỷ lệ sử dụng epinephrine là 65,2%. Tỷ<br /> lệ sốc phản vệ có xu hướng gia tăng theo năm. Nguyên nhân gây sốc phản vệ hay gặp là thuốc, thức ăn và<br /> nọc côn trùng.<br /> Từ khóa: sốc phản vệ, bệnh viện Bạch Mai<br /> <br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Sốc phản vệ là tình trạng dị ứng đặc biệt<br /> nghiêm trọng có thể đe dọa đến tính mạng<br /> nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp<br /> thời. Sốc phản vệ có thể xảy ra trong vòng vài<br /> giây đến vài phút sau khi tiếp xúc với dị<br /> nguyên. Những năm gần đây, vấn đề sốc<br /> phản vệ ngày càng được quan tâm nhiều hơn<br /> và người ta cũng nhận thấy tỷ lệ sốc phản vệ<br /> ngày càng gia tăng. Có nhiều nguyên nhân<br /> gây ra sốc phản vệ nhưng hay gặp là thuốc,<br /> thức ăn và nọc côn trùng. Tỷ lệ sốc phản vệ<br /> thay đổi theo từng nghiên cứu [1]. Theo<br /> nghiên cứu của Decker và cộng sự năm 2008<br /> tại Hoa Kỳ, tỷ lệ sốc phản vệ là 49,8/100.000<br /> người/năm [1; 2], một nghiên cứu khác ở Anh<br /> tỷ lệ này là 7,9/100.000 người/năm [2 - 5]. Tỷ<br /> lệ sốc phản vệ khác nhau giữa các nhóm<br /> nguyên nhân, từng lứa tuổi, từng vùng... Thức<br /> ăn là nguyên nhân sốc phản vệ hay gặp ở trẻ<br /> <br /> Địa chỉ liên hệ: Nguyễn Văn Đoàn, Bộ môn Dị ứng,<br /> Trường Đại học Y Hà Nội<br /> Email: mr.doan1956@yahoo.com.vn<br /> Ngày nhận: 13/8/2015<br /> Ngày được chấp thuận: 25/12/2015<br /> <br /> 24<br /> <br /> em còn thuốc và nọc côn trùng thường gặp ở<br /> người lớn.<br /> Có nhiều yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến<br /> mức độ nặng và tỷ lệ tử vong của sốc phản vệ<br /> như: tuổi, bệnh phối hợp, thuốc chữa bệnh<br /> đang dùng, tiền sử cá nhân…<br /> Ở nước ta, cùng với sự phát triển của các<br /> nghành công nghiệp hóa mỹ phẩm, dược<br /> phẩm và tình trạng ô nhiễm môi trường là sự<br /> gia tăng tình trạng dị ứng, trong đó sốc phản<br /> vệ xảy ra ngày càng nhiều và có nhiều trường<br /> hợp tử vong đáng tiếc [6; 7; 8]. Nguyên nhân<br /> của tình trạng này một phần do lạm dụng<br /> thuốc, hóa chất, mỹ phẩm ở cộng đồng, thiếu<br /> hiểu biết của người dân về sốc phản vệ trong<br /> đó có cả vài trò của nhân viên y tế.<br /> Ở Việt Nam, năm 1960 Võ Văn Vinh thông<br /> báo trường hợp phản vệ do penicillin đầu tiên.<br /> Năm 2014, tác giả Nguyễn Năng An và<br /> Nguyễn Văn Đoàn đã thông báo 3 trường hợp<br /> sốc phản vệ hy hữu do thuốc gây tử vong [2]<br /> (1994). Theo Vũ Văn Đính, từ năm 1992 đến<br /> năm 1994, một số bệnh viện đã điều trị 131<br /> trường hợp sốc phản vệ bằng adrenalin và<br /> các biện pháp hồi sức. Trong số đó có 111<br /> <br /> TCNCYH 98 (6) - 2015<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> trường hợp sốc phản vệ do thuốc (84,73%),<br /> 63 trường hợp do kháng sinh [1] và nhiều<br /> thông báo nhỏ lẻ khác …<br /> <br /> + Trẻ em: giảm ít nhất 30% huyết áp tâm<br /> thu hoặc tụt huyết áp tâm thu so với tuổi.<br /> + Người lớn: huyết áp tâm thu < 90 mmHg<br /> <br /> Tuy nhiên, cho đến nay, vẫn chưa có một<br /> nghiên cứu quy mô lớn nào về sốc phản vệ.<br /> <br /> hoặc giảm 30% giá trị huyết áp tâm thu.<br /> <br /> Vì vậy, nghiên cứu tình trạng sốc phản vệ ở<br /> Việt Nam được tiến hành với mục tiêu: đánh<br /> <br /> 2. Phương pháp: nghiên cứu mô tả hồi<br /> cứu.<br /> <br /> giá tình trạng sốc phản vệ ở bệnh viện Bạch<br /> Mai từ năm 2009 đến năm 2013.<br /> <br /> II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> 1. Đối tượng<br /> 275 bệnh nhân nhập viện Bạch Mai từ<br /> ngày 01/01/2009 đến 31/12/ 2013 đáp ứng đủ<br /> tiêu chuẩn chẩn đoán sốc phản vệ của Tổ<br /> chức Dị ứng Thế giới (WAO) 2009 - 2013 [9].<br /> Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân<br /> Tất cả bệnh nhân được chẩn đoán khi có<br /> một trong 3 tiêu chuẩn sau:<br /> - Các triệu chứng xuất hiện cấp tính (trong<br /> vài phút đến vài giờ) ở da, niêm mạc và ít nhất<br /> <br /> Các chỉ số nghiên cứu<br /> - Tuổi<br /> - Giới<br /> - Tiền sử<br /> - Triệu chứng lâm sàng<br /> - Kết quả điều trị<br /> - Nguyên nhân<br /> 3. Xử lý số liệu: nhập, quản lý, làm sạch<br /> số liệu và phân tích số liệu bằng phần mềm<br /> SPSS 16.0 với độ tin cậy >95%.<br /> 4. Đạo đức nghiên cứu<br /> Tất cả hoạt động tiến hành trong nghiên<br /> cứu này đều tuân thủ quy định và nguyên tắc<br /> <br /> 1 trong 2 triệu chứng sau:<br /> + Các triệu chứng hô hấp (khó thở, thở rít,<br /> <br /> chuẩn mực về đạo đức nghiên cứu y sinh học<br /> <br /> ran rít, giảm lưu lượng đỉnh, giảm oxy máu)<br /> + Tụt huyết áp hoặc các hậu quả của tụt<br /> <br /> thập được trong nghiên cứu là hoàn toàn<br /> <br /> huyết áp như ngất, đại tiểu tiện không tự chủ.<br /> <br /> nhân trong nghiên cứu được bảo mật.<br /> <br /> - Ít nhất 2 trong 4 triệu chứng sau xuất hiện<br /> trong vòng vài phút – vài giờ sau khi người<br /> <br /> III. KẾT QUẢ<br /> <br /> bệnh tiếp xúc với thuốc:<br /> + Biểu hiện ở da, niêm mạc.<br /> + Các triệu chứng hô hấp.<br /> + Tụt huyết áp hoặc các hậu quả của tụt<br /> <br /> của Việt Nam và quốc tế. Toàn bộ số liệu thu<br /> trung thực. Các số liệu y học mang tính cá<br /> <br /> 1. Đặc điểm chung của nhóm bệnh nhân<br /> nghiên cứu<br /> Tỷ lệ giới tính: bệnh nhân nam chiếm<br /> <br /> huyết áp.<br /> <br /> 46,2%, bệnh nhân nữ chiếm 53,8%.<br /> <br /> + Các triệu chứng tiêu hoá kéo dài (nôn,<br /> đau bụng do co thắt).<br /> <br /> Tuổi trung bình của nhóm bệnh nhân<br /> nghiên cứu là 39,93 ± 18,84.<br /> <br /> - Tụt huyết áp xuất hiện vài phút đến vài<br /> giờ sau khi tiếp xúc với 1 dị nguyên mà người<br /> <br /> 2. Tình hình sốc phản vệ<br /> <br /> bệnh đã từng bị dị ứng.<br /> <br /> 2.1. Tỷ lệ sốc phản vệ trong 5 năm<br /> <br /> TCNCYH 98 (6) - 2015<br /> <br /> 25<br /> <br /> Tỷ lệ (%)<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> <br /> Năm 2009 Năm 2010 Năm 2011 Năm 2012 Năm 2013<br /> Biểu đồ 1. Tỷ lệ sốc phản vệ trong 5 năm (n = 275)<br /> <br /> Tỷ lệ sốc phản vệ năm 2009 là 0,056%, năm 2013 là 0,07%.<br /> 2.2. Phân bố tỷ lệ sốc phản vệ ở các khoa và trung tâm<br /> <br /> Khoa - Trung tâm<br /> <br /> Dị ứng - Miễn dịch lâm sàng<br /> Chống độc<br /> Nhi<br /> Tim mạch<br /> Hồi sức tích cực<br /> Cấp cứu<br /> Hô hấp<br /> Nội tiết<br /> Tiêu hóa<br /> Mắt<br /> Đông Y<br /> Gây mê hồi sức<br /> <br /> 48,4<br /> 37,4<br /> 3,64<br /> 2,92<br /> 2,92<br /> 1,83<br /> 1,09<br /> 0,36<br /> 0,36<br /> 0,36<br /> 0,36<br /> 0,36<br /> <br /> 0<br /> 10<br /> 20<br /> 30<br /> 40<br /> 50 %<br /> Biểu đồ 2. Phân bố sốc phản vệ ở các khoa và trung tâm (n = 275)<br /> <br /> Tỷ lệ sốc phản vệ cao nhất ở Trung tâm Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng, sau đó lần lượt là<br /> Trung tâm chống độc (37,4%), Nhi (2,92%), Cấp cứu (1,83%).<br /> 2.3. Triệu chứng sốc phản vệ<br /> <br /> 96,1<br /> Triệu chứng<br /> <br /> 95<br /> 80,1<br /> <br /> Hô hấp<br /> <br /> Thần kinh<br /> <br /> 33,1<br /> <br /> 20<br /> <br /> Tim mạch<br /> <br /> Tiêu hóa<br /> <br /> 35,6<br /> <br /> Triệu chứng khác<br /> <br /> 0,4<br /> 0<br /> <br /> Da, niêm mạc<br /> <br /> 40<br /> <br /> 60<br /> <br /> 80<br /> <br /> 100<br /> Tỷ lệ (%)<br /> <br /> Biểu đồ 3. Tỷ lệ triệu chứng sốc phản vệ<br /> 26<br /> <br /> TCNCYH 98 (6) - 2015<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> Triệu chứng sốc phản vệ hay gặp nhất là triệu chứng trên da, niêm mạc sau đó là tim mạch,<br /> hô hấp.<br /> 2.4. Tỷ lệ dùng adrenaline và cách sử dụng<br /> <br /> Biểu đồ 4. Tỷ lệ dùng adrenaline (n = 275)<br /> <br /> Biểu đồ 5. Cách sử dụng adrenaline (n = 275)<br /> <br /> Tỷ lệ dùng adrenaline là 65,2%. Chủ yếu dùng dưới dạng truyền tĩnh mạch 63,2%, dùng<br /> đường tiêm bắp là 45,5%.<br /> 2.5. Các thuốc khác sử dụng trong điều trị sốc phản vệ<br /> 98,9<br /> <br /> 100<br /> <br /> 93,1<br /> <br /> 80<br /> <br /> Tỷ lệ (%)<br /> <br /> 62,9<br /> 60<br /> <br /> 54,2<br /> <br /> 40<br /> 20<br /> <br /> 9,8<br /> <br /> 7,3<br /> <br /> 3,6<br /> <br /> 0<br /> Truyền dịch Corticoid<br /> <br /> Kháng<br /> Thở oxy<br /> Kháng<br /> Kích thích Hồi sức tim các thuốc<br /> Histamin H1<br /> Histamin H2 Beta 2 giao<br /> phổi<br /> khác<br /> cảm<br /> <br /> Biểu đồ 6. Tỷ lệ sử dụng các thuốc trong điều trị sốc phản vệ (n = 275)<br /> Truyền dịch sử dụng khác phổ biến trong điều trị sốc phản vệ (96%). Corticoid (98,9%), kháng<br /> histamine (93,1%).<br /> 2.6. Kết quả điều trị<br /> 275 bệnh nhân sốc phản vệ nhập viện Bạch Mai 5 năm (từ ngày 01/01/2009 đến 31/12/2013)<br /> được điều trị kịp thời, tỉ lệ bệnh nhân sốc phản vệ được cứu sống là 98,2%, tỉ lệ tử vong trung<br /> bình trong 5 năm qua là 1,8%.<br /> <br /> TCNCYH 98 (6) - 2015<br /> <br /> 27<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> <br /> IV. BÀN LUẬN<br /> Nghiên cứu 275 bệnh nhân sốc phản vệ,<br /> chúng tôi ghi nhận được 53,8% bệnh nhân nữ<br /> và 46,2% bệnh nhân nam. Bệnh nhân trẻ nhất<br /> là 2,5 tháng tuổi, bệnh nhân lớn tuổi nhất là 91<br /> tuổi, tuổi trung bình của nhóm bệnh nhân<br /> nghiên cứu là 39,93 ± 18,4. Trong đó, tuổi<br /> trung bình của nhóm bệnh nhân nam là 38,36<br /> ± 17,9, nhóm bệnh nhân nữ là 39,42 ± 18,9,<br /> không có sự khác biệt về độ tuổi trung bình<br /> giữa nhóm nam và nữ.<br /> Những năm gần đây, số người mắc bệnh<br /> dị ứng tăng lên đáng kể trong đó số người<br /> mắc sốc phản vệ ngày càng nhiều. Theo<br /> nghiên cứu của chúng tôi số bệnh nhân được<br /> chẩn đoán sốc phản vệ nhập viện Bạch Mai<br /> có xu hướng gia tăng từ 0,056% năm 2009<br /> đến 0,07% năm 2013. Cùng với sự phát triển<br /> của các nghành công nghiệp, nông nghiệp,<br /> thủy hải sản xuất hiện nhiều loại chế phẩm<br /> trên thị trường cũng làm gia tăng tình trạng<br /> dị ứng cũng như sốc phản vệ. Trong các<br /> Khoa và Trung tâm của Bệnh viện Bạch Mai tỷ<br /> lệ gặp sốc phản vệ ở Trung tâm Dị ứng –<br /> Miễn dịch lâm sàng chiếm một nửa số trường<br /> hợp của viện, sau đó là Trung tâm Chống độc<br /> (37,4%), Khoa Nhi đứng hàng thứ ba, Khoa<br /> cấp cứu và Khoa hồi sức tích cực chiếm<br /> 2,92%. Sở dĩ tỷ lệ bệnh nhân sốc phản vệ ở<br /> Trung tâm Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng chiếm<br /> tỷ lệ cao nhất vì đây là đơn vị chuyên nghành<br /> điều trị các bệnh dị ứng, số bệnh nhân sốc<br /> phản vệ ở Trung tâm chủ yếu là bệnh nhân<br /> <br /> Biểu hiện lâm sàng của sốc phản vệ rất đa<br /> dạng bao gồm nhiều cơ quan khác nhau trong<br /> cơ thể, những bệnh nhân khác nhau có biểu<br /> hiện lâm sàng khác nhau có bệnh nhân triệu<br /> chứng chỉ xuất hiện ở da, niêm mạc nhưng có<br /> bệnh nhân triệu chứng ở mức độ nặng (IV),<br /> thậm chí tử vong. Những biểu hiện đầu tiên<br /> thường ở da hoặc đường hô hấp. Các triệu<br /> chứng này có thể thay đổi, không có sự tham<br /> gia bắt buộc của tất cả các cơ quan hệ thống.<br /> Những biểu hiện ở da giúp phân biệt sốc phản<br /> vệ với những tình trạng khác như nhồi máu cơ<br /> tim hay cơn hoảng loạn. Tuy nhiên, có khoảng<br /> 10% bệnh nhân không có biểu hiện ở da,<br /> niêm mạc hoặc có biểu hiện nhưng không<br /> được ghi nhận. Trong trường hợp này, sốc<br /> phản vệ có thể không được ghi nhận. Những<br /> triệu chứng ở hô hấp và tim mạch thường liên<br /> quan đến các tình trạng nặng, đe dọa tính<br /> mạng của sốc phản vệ và tử vong. Những<br /> biểu hiện suy hô hấp, suy tuần hoàn chiếm<br /> 18,5% và 12% các trường hợp, theo thứ tự.<br /> Đây là những triệu chứng báo hiệu nguy cơ tử<br /> vong cao.<br /> Để hạn chế tình trạng nặng cũng như tỷ lệ<br /> tử vong của sốc phản vệ cần chẩn đoán sớm<br /> và điều trị kịp thời. Ngay cả một vài phút chậm<br /> trễ có thể dẫn đến thiếu oxy – thiếu máu não<br /> hoặc tử vong. Hầu hết các hướng dẫn điều trị<br /> trong vòng 30 năm qua đều nhấn mạnh vai trò<br /> của adrenalin (epinephrine), là thuốc được lựa<br /> chọn đầu tiên trong điều trị sốc phản vệ. Việc<br /> lựa chọn đường dùng của adrenalin cũng rất<br /> <br /> mới vào viện. Số trường hợp sốc phản vệ ở<br /> <br /> quan trọng, theo khuyến cáo mới nhất của<br /> Viện Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng Châu Âu<br /> <br /> Khoa cấp cứu thấp hơn, điều này cũng dễ giải<br /> <br /> (European Academy of Allergy and Clinical<br /> <br /> thích vì bệnh nhân xảy ra sốc phản vệ ở cộng<br /> <br /> Immunology) năm 2014, adrenalin nên được<br /> tiêm bắp vào 1/3 giữa của đùi, có thể sử dụng<br /> <br /> đồng nhập Khoa cấp cứu, phần lớn các<br /> trường hợp được xử trí ổn định sẽ chuyển lên<br /> Trung tâm Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng điều<br /> <br /> adrenalin theo đường truyền tĩnh mạch hoặc<br /> khí dung. Việc sử dụng adrenalin theo đường<br /> <br /> trị tiếp.<br /> <br /> hít và tiêm dưới da không được khuyến cáo.<br /> <br /> 28<br /> <br /> TCNCYH 98 (6) - 2015<br /> <br />