Tổ chức học sinh tự nghiên cứu sách giáo khoa trong dạy học sinh học ở trường THPT

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc Gi¸o dôc<br /> <br /> tæ chøc häc sinh tù nghiªn cøu s¸ch gi¸o khoa<br /> trong d¹y häc sinh häc ë tr−êng trung häc phæ th«ng<br /> NguyÔn ThÞ Hµ (tr−êng §H S− ph¹m - §H Th¸i Nguyªn)<br /> <br /> 1. §Æt vÊn ®Ò<br /> S¸ch gi¸o khoa (SGK) võa lµ nguån cung cÊp th«ng tin, võa lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó triÓn khai<br /> c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y c¸ch tù häc, tù nghiªn cøu. Víi vai trß lµ nguån cung cÊp th«ng tin, SGK<br /> ®−îc sö dông ®Ó häc sinh (HS) tæ chøc, gia c«ng, khai th¸c nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nhËn thøc do<br /> gi¸o viªn ®Æt ra. Víi vai trß lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó triÓn khai c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y c¸ch häc, c¸ch<br /> nghiªn cøu SGK ®−îc sö dông ®Ó HS tra cøu c¸c sè liÖu, c¸c sù kiÖn, ph©n tÝch c¸c kh¸i niÖm,<br /> c¸c ®Þnh nghÜa, c¸c c«ng thøc. Sö dông SGK, HS ghi nhí, th«ng hiÓu, kh¸i qu¸t ho¸ néi dung tõ<br /> c¸c phÇn, c¸c ch−¬ng, c¸c bµi theo mét chñ ®Ò nhÊt ®Þnh hoÆc kh¸i qu¸t hÖ thèng tµi liÖu, HS<br /> còng cã thÓ dïng SGK ®Ó «n tËp, cñng cè kiÕn thøc. Víi nh÷ng ý nghÜa ®ã, trong d¹y häc nãi<br /> chung vµ d¹y häc sinh häc nãi riªng viÖc gi¸o viªn (GV) tù trang bÞ cho m×nh ph−¬ng ph¸p tæ<br /> chøc häc sinh tù lùc nghiªn cøu SGK lµ rÊt cÇn thiÕt.<br /> 2. §Æc ®iÓm cña SGK sinh häc THPT míi<br /> a. VÒ néi dung kiÕn thøc: Néi dung th«ng tin trong SGK sinh häc míi (b¾t ®Çu thùc hiÖn<br /> ®¹i trµ tõ n¨m häc 2005 - 2006) phong phó, hiÖn ®¹i vµ khã h¬n so víi s¸ch cò. NÕu nh− trong<br /> SGK cò, nguån th«ng tin chñ yÕu thÓ hiÖn ë d¹ng v¨n b¶n th«ng b¸o cã s½n th× trong SGK míi,<br /> nguån th«ng tin thÓ hiÖn ë nhiÒu kªnh kh¸c nhau, t¨ng th«ng tin qua kªnh h×nh. Nh÷ng th«ng tin<br /> nµy HS chØ cã thÓ lÜnh héi ®−îc b»ng c¸ch t¨ng c−êng c¸c ho¹t ®éng kh¸m ph¸. Bªn c¹nh ®ã,<br /> SGK míi cßn bæ sung thªm nhiÒu kiÕn thøc øng dông th«ng qua môc “Em cã biÕt”. Víi nh÷ng<br /> ®Æc ®iÓm néi dung kiÕn thøc phong phó nh− vËy, SGK míi gióp GV cã nhiÒu thuËn lîi trong<br /> viÖc rÌn luyÖn cho HS ph−¬ng ph¸p tù häc, tù nghiªn cøu qua ®ã ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ<br /> ®éng ®Ó HS cã thÓ häc ë bÊt cø n¬i ®©u, tiÕn tíi häc suèt ®êi.<br /> b. VÒ c¸ch thøc tr×nh bµy: Thø nhÊt, trong SGK sinh häc viÕt theo c¸ch ®æi míi, th«ng<br /> tin khoa häc kh«ng tr×nh bµy d−íi d¹ng th«ng b¸o cã s½n mµ ®−îc mM ho¸ trong c¸c ho¹t ®éng<br /> nhËn thøc d−íi d¹ng c¸c “lÖnh ho¹t ®éng”. Nh÷ng lÖnh nµy cã khi lµ mét t×nh huèng, c©u hái,<br /> bµi tËp, còng cã khi lµ b¶ng biÓu, s¬ ®å, h×nh ¶nh cßn thiÕu th«ng tin…V× vËy, HS kh«ng thÓ tù<br /> gi¶i mM ®−îc c¸c th«ng tin trong SGK mµ chØ cã thÓ th«ng qua sù ®Þnh h−íng, chØ ®¹o cña GV<br /> míi lÜnh héi ®−îc. §iÒu nµy ®ßi hái ng−êi GV kh«ng chØ sö dông ph−¬ng ph¸p th«ng b¸o - gi¶i<br /> thÝch minh häa mµ ph¶i thiÕt kÕ c¸c ho¹t ®éng ®Ó tæ chøc HS t×m tßi, ph¸t hiÖn vµ kh¸m ph¸ tri<br /> thøc. Víi quan niÖm nµy, mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh SGK chÝnh lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó tæ chøc ho¹t<br /> ®éng häc tËp cho HS d−íi sù gia c«ng s− ph¹m cña ng−êi GV. Thø hai, c¸ch thøc tr×nh bµy cña<br /> SGK hiÖn nay rÊt thuËn lîi cho viÖc ¸p dông c«ng nghÖ th«ng tin ®Ó tæ chøc d¹y häc. Víi c¸c<br /> thiÕt bÞ hiÖn ®¹i nh− m¸y chiÕu ®a vËt thÓ, m¸y chiÕu overhead, projecter…th× viÖc thiÕt kÕ c¸c<br /> gi¸o ¸n ®iÖn tö cho phÐp GV khai th¸c tèi ®a vµ cã hiÖu qu¶ c¸c h×nh ¶nh, s¬ ®å ë SGK hoÆc cã<br /> thÓ bæ sung c¸c h×nh ¶nh, phim t− liÖu vµo bµi gi¶ng d−íi d¹ng c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc tõ ®ã<br /> kÝch thÝch tÝnh tß mß, thÝch kh¸m ph¸ vµ høng thó häc tËp cña HS, ph¸t huy ®−îc tÝnh tù häc, tù<br /> nghiªn cøu cña HS.<br /> 27<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc Gi¸o dôc<br /> <br /> Tuy nhiªn, víi nguån th«ng tin trong SGK qu¸ c« ®äng nh− vËy, nÕu kh«ng cã sù gióp ®ì<br /> cña GV vµ c¸c tµi liÖu kh¸c th× HS khã lÝ gi¶i ®Çy ®ñ vµ n¾m ch¾c kiÕn thøc. H¬n n÷a, nh÷ng<br /> nguån th«ng tin ®−îc tr×nh bµy d−íi d¹ng c¸c ho¹t ®éng hÇu nh− rÊt Ýt vµ cßn thiÕu c¸c c©u hái,<br /> bµi tËp h−íng dÉn vµ thiÕu c¸ch tù kiÓm tra ®¸nh gi¸. Do vËy, trong qu¸ tr×nh tæ chøc ho¹t ®éng<br /> tù lùc nghiªn cøu SGK cho HS, GV cÇn chó ý ®Õn c¸ch ®¸nh gi¸ vµ h−íng dÉn HS tù ®¸nh gi¸.<br /> 3. §Þnh h−íng tæ chøc HS tù nghiªn cøu SGK trong d¹y häc sinh häc<br /> §Ó tæ chøc HS tù nghiªn cøu SGK (TNC SGK), GV ph¶i thiÕt kÕ hÖ thèng c¸c ho¹t ®éng<br /> häc tËp ®Ó tæ chøc HS thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng ®ã. Trong mét bµi häc, GV cã thÓ tæ chøc HS<br /> TNC SGK cho mét ®o¹n bµi hoÆc cho c¶ bµi. Tr−íc hÕt, GV ph¶i x¸c ®Þnh xem trong bµi (®o¹n<br /> bµi) ®ã, kiÕn thøc ®−îc tr×nh bµy d−íi d¹ng kªnh th«ng tin nµo, “kªnh ch÷” hay “kªnh h×nh” ®Ó<br /> thiÕt kÕ c¸c ho¹t ®éng cho phï hîp. Sau ®ã GV tæ chøc, h−íng dÉn cßn HS lµ ng−êi tham gia<br /> trùc tiÕp vµo c¸c ho¹t ®éng kh¸m ph¸ kiÕn thøc. Vai trß cña GV lµ h−íng dÉn HS hoÆc nhãm HS<br /> ®äc ®o¹n v¨n b¶n, quan s¸t kªnh h×nh vµ thùc hiÖn c¸c yªu cÇu ®Ò ra; tæ chøc cho tõng HS, nhãm<br /> HS tr×nh bµy kÕt qu¶ ®Ó c¶ nhãm, líp gãp ý, th¶o luËn, bæ sung; h−íng dÉn HS ®¸nh gi¸ vµ tù<br /> ®¸nh gi¸ lÉn nhau. GV cã thÓ h−íng dÉn HS TNC SGK ë trªn líp hoÆc ë nhµ.<br /> VÒ phÝa HS khi tham gia vµo ho¹t ®éng kh¸m ph¸, HS ph¶i tÝch cùc, chñ ®éng ®äc SGK,<br /> quan s¸t h×nh ¶nh, ph©n tÝch c¸c chi tiÕt, ®−êng nÐt, c¸c con sè, tæng hîp th«ng tin ®Ó t×m ra c©u<br /> tr¶ lêi cho c¸c c©u hái vµ diÔn ®¹t kiÕn thøc lÜnh héi ®−îc d−íi d¹ng s¬ ®å, b¶ng biÓu hoÆc tr×nh<br /> bµy b»ng b¸o c¸o tr−íc tËp thÓ, trao ®æi, th¶o luËn trong nhãm hay c¶ líp. Nh− vËy, th«ng qua<br /> viÖc TNC SGK, HS võa lÜnh héi ®−îc kiÕn thøc, võa ®−îc rÌn luyÖn kÜ n¨ng lµm viÖc ®éc lËp víi<br /> tµi liÖu, ph¸t triÓn n¨ng lùc t− duy vµ kÜ n¨ng diÔn ®¹t néi dung khoa häc. §Æc biÖt, HS h×nh<br /> thµnh ®−îc ph−¬ng ph¸p tù häc, t¹o thãi quen, høng thó vµ nhu cÇu cña viÖc tù häc, dÇn dÇn h×nh<br /> thµnh kÜ n¨ng tù häc vµ n¨ng lùc nghiªn cøu khoa häc.<br /> VÒ phÝa GV, ®Ó x©y dùng ®−îc c¸c ho¹t ®éng tæ chøc HS TNC SGK, th× tr−íc hÕt GV<br /> ph¶i th−êng xuyªn rÌn luyÖn ph−¬ng ph¸p ®äc s¸ch, kÜ n¨ng ph©n tÝch h×nh vÏ, kÜ n¨ng ®äc hiÓu<br /> v¨n b¶n, kÜ n¨ng tãm t¾t vµ diÔn ®¹t néi dung tµi liÖu… trªn c¬ së ®ã x©y dùng c¸c bµi tËp, c¸c<br /> t×nh huèng yªu cÇu HS hoÆc nhãm HS gi¶i quyÕt th«ng qua viÖc TNC SGK ë ngay trªn líp hoÆc<br /> ë nhµ. Khi thiÕt kÕ bµi tËp cho HS, GV ph¶i nªu râ môc tiªu cÇn ®¹t ®−îc vµ nh÷ng yªu cÇu cô<br /> thÓ. Khi tæ chøc HS nghiªn cøu SGK, cÇn rÌn luyÖn cho c¸c em kÜ n¨ng ®äc hiÓu v¨n b¶n, kÜ<br /> n¨ng tãm t¾t ®o¹n v¨n b¶n, kÜ n¨ng lËp dµn ý, kÜ n¨ng tr¶ lêi c©u hái th«ng qua viÖc thùc hiÖn<br /> c¸c lÖnh ho¹t ®éng, kÜ n¨ng ph©n tÝch b¶ng sè liÖu, biÓu ®å, ®å thÞ, kÜ n¨ng khai th¸c th«ng tin tõ<br /> tranh ¶nh, h×nh vÏ, vµ kÜ n¨ng diÔn ®¹t néi dung tµi liÖu b»ng c¸c h×nh thøc ng«n ng÷ phï hîp.<br /> Sau qu¸ tr×nh HS TNC SGK, trao ®æi th¶o luËn nhãm, tù ®¸nh gi¸ vµ ®¸nh gi¸ lÉn nhau, GV ®¸nh<br /> gi¸ hiÖu qu¶ lµm viÖc cña tõng HS hoÆc nhãm HS vµ chÝnh x¸c hãa néi dung khoa häc.<br /> VÝ dô: Tæ chøc HS TLNC SGK môc “N¨ng l−îng vµ c¸c d¹ng n¨ng l−îng trong tÕ bµo”<br /> (Môc I, bµi 14. SGK sinh häc 10 c¬ b¶n).<br /> B−íc 1. X¸c ®Þnh môc tiªu. Sau khi nghiªn cøu tæ hîp kiÕn thøc nµy HS ph¶i: Ph©n biÖt<br /> ®−îc thÕ n¨ng vµ ®éng n¨ng; M« t¶ ®−îc cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña ATP.<br /> B−íc 2. ThiÕt kÕ c©u hái, bµi tËp.<br /> - §äc môc I.1 Kh¸i niÖm n¨ng l−îng vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau: N¨ng l−îng lµ g×? Cã<br /> mÊy d¹ng n¨ng l−îng? ThÕ n¨ng vµ ®éng n¨ng kh¸c nhau ë ®iÓm nµo? Trong tÕ bµo cã nh÷ng<br /> d¹ng n¨ng l−îng chñ yÕu nµo?<br /> 28<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc Gi¸o dôc<br /> <br /> - Quan s¸t h×nh 14.1. CÊu tróc cña ph©n tö ATP vµ cho biÕt: ATP ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c<br /> thµnh phÇn ho¸ häc nµo? M« t¶ cÊu tróc ho¸ häc cña ATP. T¹i sao ATP ®−îc gäi lµ hîp chÊt cao<br /> n¨ng? (GV h−íng dÉn HS l−u ý quan t©m ®Õn vÞ trÝ cña hai nhãm phèt ph¸t cuèi cïng).<br /> - §äc th«ng tin môc I.2 ATP - ®ång tiÒn n¨ng l−îng cña tÕ bµo vµ lµm s¸ng tá: T¹i sao<br /> ATP ®−îc gäi lµ ®ång tiÒn n¨ng l−îng? ATP ®M truyÒn n¨ng l−îng cho c¸c hîp chÊt kh¸c b»ng<br /> c¸ch nµo? Nh÷ng ho¹t ®éng nµo cña tÕ bµo cÇn sö dông n¨ng l−îng ATP?<br /> B−íc 3. Tæ chøc bµi häc:<br /> - Tæ chøc HS lµm viÖc hîp t¸c trong nhãm nhá, tuú theo sè l−îng HS cña tõng líp mµ<br /> chia ®Òu thµnh c¸c nhãm , (mçi nhãm trung b×nh tõ 5 – 6 em, hoÆc cã thÓ kÕt hîp 2 bµn lµm mét<br /> nhãm), giao bµi tËp cho c¸c nhãm. Bµi tËp ®−îc thiÕt kÕ trªn phiÕu häc tËp, trong phiÕu cã c¶<br /> phÇn môc tiªu vµ 3 bµi tËp nhá, d−íi mçi c©u hái trong mçi bµi tËp cã phÇn dµnh chç cho HS ghi<br /> c©u tr¶ lêi.<br /> - Giao nhiÖm vô cho c¸c nhãm: Nhãm 1, 2 thùc hiÖn bµi tËp 1, nhãm 3, 4 thùc hiÖn bµi<br /> tËp 2, nhãm 5, 6 thùc hiÖn bµi tËp 3. C¸c nhãm nghiªn cøu SGK, th¶o luËn trong nhãm ®Ó hoµn<br /> thµnh bµi tËp trong thêi gian 10 phót.<br /> - Th¶o luËn gi÷a c¸c nhãm: GV cho nhãm 1,3,5 tr×nh bµy kÕt qu¶, nhãm 2,4,6 nhËn xÐt,<br /> gãp ý bæ sung. GV nªu thªm c¸c c©u hái ®Ó HS hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc.<br /> GV yªu cÇu c¸c thµnh viªn trong nhãm vµ c¸c nhãm tù ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ lµm viÖc, GV<br /> ®¸nh gi¸ chung vµ biÓu d−¬ng c¸ nh©n HS vµ c¸c nhãm tÝch cùc. Cuèi cïng, GV bæ sung vµ<br /> chÝnh x¸c ho¸ kiÕn thøc.<br /> 4. KÕt luËn<br /> Trong d¹y häc nãi chung vµ d¹y häc sinh häc nãi riªng, ph−¬ng ph¸p tæ chøc HS TNC<br /> SGK cã vai trß rÊt quan träng, gióp cho GV thay ®æi ph−¬ng ph¸p d¹y vµ gióp cho HS h×nh<br /> thµnh vµ ph¸t triÓn kÜ n¨ng tù häc, tù nghiªn cøu, qua ®ã gãp phÇn ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y<br /> häc. V× vËy, trong tr−êng phæ th«ng, gi¸o viªn cÇn ®−îc tiÕp cËn víi h×nh thøc tæ chøc d¹y häc<br /> nµy vµ trong c¸c nhµ tr−êng s− ph¹m, SV cÇn ®−îc trang bÞ vµ rÌn luyÖn nh÷ng kÜ n¨ng d¹y häc<br /> gãp phÇn n©ng cao chÊt l−îng d¹y häc trong c«ng cuéc ®æi míi cña ®Êt n−íc ta hiÖn nay
<br /> Tãm t¾t<br /> SGK cã vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh d¹y häc, võa lµ nguån cung cÊp tri thøc cho HS<br /> võa lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó GV tæ chøc c¸c ho¹t ®éng d¹y häc. Víi ý nghÜa ®ã, trong d¹y häc nãi chung<br /> vµ d¹y häc sinh häc nãi riªng, ng−êi gi¸o viªn tæ chøc tèt ho¹t ®éng TNC SGK cho HS sÏ gãp<br /> phÇn ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng t¹o cña ng−êi häc. Th«ng qua ho¹t ®éng, HS sÏ tr−ëng<br /> thµnh dÇn vÒ c¶ kiÕn thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é, c¶ vÒ ph−¬ng ph¸p khoa häc vµ ph−¬ng ph¸p häc tËp.<br /> Summary<br /> Organizing students self – study of textbooks in teaching Biology<br /> in upper secondary schools<br /> Textbooks have important role in the process of the teaching, which are the source<br /> supplying knowledges to students and the means for teacher organizing activities at the same<br /> 29<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc Gi¸o dôc<br /> <br /> time. Which this meaning, in teaching generally and in teaching Biology particularly, the teacher<br /> organize the students self – study of textbooks well that will bring into play the activities, self –<br /> motivated and creative of the learner. By doing the active, students will reach adulthooth most of<br /> the knowledges, skills, manner, science methods and learning methods.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> [1]. §inh Quang B¸o – NguyÔn §øc Thµnh. LÝ luËn d¹y häc sinh häc (phÇn ®¹i c−¬ng). Nxb<br /> Gi¸o dôc, H.2001.<br /> [2]. NguyÔn ThÞ Hµ. “RÌn luyÖn cho sinh viªn kÜ n¨ng tæ chøc HS lµm viÖc víi SGK trong d¹y<br /> häc ë tr−êng phæ th«ng”. T¹p chÝ Gi¸o dôc, sè 168, 2007.<br /> [3]. TrÇn B¸ Hoµnh. §æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc – ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa, Nxb §¹i<br /> häc s− ph¹m Hµ Néi. 2007.<br /> [4]. Methods of Studying. http://www.howtustudy.org/<br /> [5]. Methodologies for relevant skill development in biology education. UNESCO. Pari. 2/1998.<br /> <br /> 30<br /> <br />