Tổ hợp lũ giữa sông Hồng với các sông Đà, Thao và Lô

tæ hîp lò gi÷a s«ng Hång víi c¸c s«ng §µ, Thao vµ L«<br /> <br /> PGS, TS TrÇn Thanh Xu©n<br /> ViÖn KhÝ t­îng Thuû v¨n<br /> Bé Tµi Nguyªn vµ M«i Tr­êng<br /> <br /> Tãm t¾t: Lò x¶y ra trªn s«ng Hång th­êng do tæ hîp lò cña c¸c s«ng §µ, s«ng Thao vµ<br /> s«ng L«. Sù tæ hîp lò nµy phô thuéc vµo h×nh thÕ thêi tiÕt g©y m­a trªn l­u vùc. Trong vßng<br /> 40 n¨m qua ®· cã 3 trËn lò lÞch sö x¶y ra trªn hÖ thèng s«ng Hång ( th¸ng8/1969, th¸ng<br /> 8/1971 vµ th¸ng 8/1996) víi l­u l­îng ®Ønh lò ®o ®­îc t¹i S¬n T©y v­ît qu¸ 26.000 m3/s.<br /> Còng trong thêi gian nµy, trªn l­u vùc cßn x¶y ra 8 trËn lò lín kh¸c víi l­u l­îng ®Ønh<br /> v­ît qu¸ 20.000 m3/s (x¶y ra vµo c¸c n¨m 1964, 1966, 1968, 1970, 1986, 1995, 1998 vµ<br /> 2002). Bµi b¸o nµy tr×nh bµy mét sè ®Æc tr­ng cã liªn quan tíi tæ hîp lò trªn hÖ thèng s«ng<br /> Hång dùa trªn c¸c sè liÖu thèng kª thu thËp ®­îc trªn l­u vùc trong vßng 40 n¨m gÇn ®©y<br /> <br /> <br /> 1. Quan hÖ l­u l­îng ®Ønh lò gi÷a c¸c s«ng<br /> §Ó xem xÐt quan hÖ lò gi÷a s«ng Hång víi c¸c s«ng nh¸nh (s«ng §µ, Thao<br /> vµ L«), ®· tiÕn hµnh tÝnh to¸n hÖ sè t­¬ng quan l­u l­îng ®Ønh lò lín nhÊt hµng n¨m<br /> (Qmax) cña s«ng Hång t¹i S¬n T©y víi c¸c s«ng §µ t¹i T¹ Bó vµ Hoµ B×nh, s«ng<br /> Thao t¹i Yªn B¸i, s«ng L« t¹i Vô Quang (cò lµ Phï Ninh), GhÒnh Gµ (cò lµ Tuyªn<br /> Quang) vµ Hµm Yªn, s«ng G©m t¹i Chiªm Ho¸ [2].<br /> HÖ sè t­¬ng quan Qmax (rQmax) gi÷a c¸c tr¹m ®­îc tÝnh to¸n theo sè liÖu thùc<br /> ®o trong thêi kú quan tr¾c tõ kho¶ng n¨m 1956 ®Õn n¨m 2002, trong ®ã, gi¸ trÞ Qmax<br /> trong trËn lò th¸ng VIII/1971 t¹i Phï Ninh vµ S¬n T©y ®· ®­îc hoµn nguyªn do trµn<br /> hay vì ®ª, gi¸ trÞ Qmax trong thêi kú 1983-2002 t¹i Hoµ b×nh vµ S¬n T©y (tõ n¨m<br /> 1990) còng ®­îc hoµn nguyªn vÒ tr¹ng th¸i tù nhiªn ®Ó lo¹i trõ ¶nh h­ëng ®iÒu tiÕt<br /> cña hå chøa Hoµ B×nh.<br /> Trong b¶ng 1 ®­a ra kÕt qu¶ tÝnh to¸n rQmax gi÷a c¸c tr¹m. Tõ kÕt qu¶ tÝnh<br /> to¸n cho thÊy:<br />  Quan hÖ Qmax gi÷a s«ng §µ t¹i tr¹m Hoµ B×nh víi s«ng Thao (t¹i Yªn B¸i) vµ<br /> s«ng L« - G©m (t¹i Vô Quang, GhÒnh Gµ, Hµm Yªn, Chiªm Ho¸) ®Òu kh«ng<br /> ®­îc chÆt chÏ víi hÖ sè t­¬ng quan rQmax  0,50: 0,240 víi Yªn B¸i, 0,453 víi Vô<br /> Quang, 0,500 víi GhÒnh Gµ, 0,448 víi Hµm Yªn vµ 0,470 víi Chiªm Ho¸.<br /> Quan hÖ Qmax gi÷a s«ng §µ t¹i Hoµ B×nh víi s«ng Hång t¹i S¬n T©y t­¬ng ®èi<br /> chÆt h¬n, nh­ng hÖ sè rQmax còng chØ ®¹t 0,592.<br /> 1<br />  Quan hÖ Qmax gi÷a s«ng Thao t¹i Yªn B¸i víi c¸c s«ng §µ vµ s«ng L« còng<br /> kh«ng chÆt víi rQmax  0,50: 0,497 víi Vô Quang, 0,490 víi GhÒnh Gµ, 0,358 víi<br /> Hµm Yªn vµ 0,457 víi Chiªm Ho¸.<br /> Quan hÖ Qmax gi÷a s«ng Thao víi s«ng Hång tuy cã kh¸ h¬n, nh­ng gi¸ trÞ rQmax<br /> còng chØ ®¹t 0,621.<br />  Quan hÖ Qmax gi÷a s«ng L« víi c¸c s«ng §µ, Thao còng kh«ng ®­îc chÆt chÏ<br /> nh­ ®· nªu ë trªn nh­ng t­¬ng ®èi chÆt ®èi víi s«ng Hång: gi¸ trÞ rQmax cña Qmax<br /> gi÷a S¬n T©y víi Vô Quang, GhÒnh Gµ, Hµm Yªn, Chiªm Ho¸ t­¬ng øng b»ng:<br /> 0,728, 0,692, 0,539 vµ 0,547.<br />  Quan hÖ Qmax t¹i c¸c tr¹m trªn cïng triÒn s«ng kh¸ chÆt: Trªn s«ng §µ, gi¸ trÞ r<br /> cña Qmax gi÷a Hoµ B×nh vµ T¹ Bó ®¹t tíi 0,923, trªn s«ng L« gi÷a Vô Quang víi<br /> GhÒnh Gµ, Hµm Yªn, Chiªm Ho¸ t­¬ng øng b»ng: 0,942, 0,785, 0,840; gi÷a<br /> GhÒnh Gµ víi Hµm Yªn, Chiªm Ho¸ t­¬ng øng b»ng 0,856, 0,884 vµ gi÷a Hµm<br /> Yªn víi Chiªm Ho¸ b»ng 0,695.<br /> Nh­ vËy, quan hÖ Qmax gi÷a s«ng Hång t¹i S¬n T©y t­¬ng ®èi chÆt ®èi víi<br /> s«ng L« t¹i Vô Quang víi rQmax = 0,728, nh­ng kÐm chÆt chÏ ®èi víi s«ng §µ t¹i<br /> Hoµ B×nh vµ s«ng Thao t¹i Yªn B¸i víi r Qmax = 0,59~0,61.<br /> Ngoµi ra gi¸ trÞ rQmax gi÷a s«ng Ch¶y (t¹i Th¸c Bµ/ B¶o Yªn) víi c¸c s«ng L«<br /> nh­ sau: 0,89/ 0,70 ®èi víi Vô Quang, 0,93/ 0,73 ®èi víi GhÒnh Gµ, 0,90/ 0,67 ®èi<br /> víi Hµm Yªn vµ 0,89/ 0,67 ®èi víi Chiªm Ho¸.<br /> Quan hÖ Qmax gi÷a s«ng Hång víi c¸c s«ng nh¸nh còng nh­ gi÷a c¸c s«ng<br /> nh¸nh kh«ng ®­îc chÆt chÏ lµ do c¸c yÕu tè h×nh thµnh lò (khÝ hËu, mÆt ®Öm, ho¹t<br /> ®éng cña con ng­êi) cã sù kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh trªn c¸c phÇn cña l­u vùc. ChÝnh v×<br /> vËy mµ gi¸ trÞ Qmax lín nhÊt hµng n¨m th­êng xuÊt hiÖn kh«ng ®ång bé (trong cïng<br /> trËn lò) gi÷a c¸c s«ng. Trong B¶ng 2 d­íi ®©y ®­a ra tÇn suÊt xuÊt hiÖn Qmax lín<br /> nhÊt ®ång thêi gi÷a c¸c s«ng. Tõ b¶ng nµy cã thÓ nhËn thÊy:<br />  Kho¶ng 40-55% tæng sè trËn lò lín nhÊt n¨m xuÊt hiÖn ®ång bé gi÷a c¸c s«ng<br /> nh¸nh víi s«ng Hång t¹i S¬n T©y.<br />  TÇn suÊt xuÊt hiÖn Qmax ®ång thêi gi÷a c¸c s«ng §µ, Thao, L« kho¶ng 25-40%,<br /> t­¬ng ®èi thÊp gi÷a s«ng §µ víi s«ng Thao (24%), 30-40% gi÷a s«ng Thao víi<br /> s«ng L«.<br />  TÇn suÊt xuÊt hiÖn Qmax ®ång thêi trªn cïng triÒn s«ng cao h¬n: 57% gi÷a T¹ Bó<br /> vµ Hoµ B×nh trªn s«ng §µ, 76% gi÷a Vô Quang víi GhÒnh Gµ, 65-70% gi÷a Vô<br /> 2<br />  Quang víi Hµm Yªn, Chiªm Ho¸. Cã thÓ nhËn thÊy, tÇn suÊt xuÊt hiÖn Qmax gi÷a<br /> c¸c tr¹m trªn cïng triÒn s«ng phô thuéc chñ yÕu vµo ®é lín cña khu gi÷a (chªnh<br /> lÖch diÖn tÝch l­u vùc gi÷a tr¹m d­íi vµ tr¹m trªn) vµ ®Æc ®iÓm m­a lò khu gi÷a.<br />  Ngoµi ra gi¸ trÞ rQmax gi÷a s«ng Ch¶y (t¹i Th¸c Bµ/ B¶o Yªn) víi c¸c s«ng L« nh­<br /> sau: 0,89/ 0,70 ®èi víi Vô Quang, 0,93/ 0,73 ®èi víi GhÒnh Gµ, 0,90/ 0,67 ®èi<br /> víi Hµm Yªn vµ 0,89/ 0,67 ®èi víi Chiªm Ho¸.<br /> B¶ng 1 HÖ sè t­¬ng quan Qmax gi÷a c¸c tr¹m chÝnh trªn hÖ thèng s«ng Hång<br /> Tr¹m Hoµ T¹ Bó Yªn B¸i Vô GhÒnh Hµm Chiªm S¬n T©y<br /> B×nh Quang Gµ Yªn Ho¸<br /> Hoµ<br /> 1,000 0,923 0,240 0,453 0,560 0,448 0,470 0,592<br /> B×nh<br /> Yªn B¸i 1,000 0,497 0,490 0,358 0,457 0,611<br /> Phï<br /> 1,000 0,942 0,785 0,840 0,728<br /> Ninh<br /> GhÒnh<br /> 1,000 0,856 0,884 0,692<br /> Gµ<br /> Hµm<br /> 1,000 0,678 0,539<br /> Yªn<br /> Chiªm<br /> 1,000 0,547<br /> Ho¸<br /> S¬n T©y 1,000<br /> <br /> <br /> B¶ng 2 TÇn suÊt xuÊt hiÖn Qmax lín nhÊt n¨m ®ång thêi gi÷a c¸c s«ng<br /> S«ng §µ/ S«ng S«ng S«ng S«ng S«ng S«ng<br /> Sè n¨m T¹ Bó §µ Thao/ L«/Vô L«/ L«/ G©m/<br /> TÇn /Hoµ Yªn Quang GhÒnh Hµm Chiªm<br /> Tr¹m/s«ng<br /> suÊt B×nh B¸i Gµ Yªn Ho¸<br /> % 1961- 1956- 1957- 1957- 1957- 1958- 1959-<br /> 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002<br /> S¬n T©y N¨m 21 22 19 26 24 25 22<br /> Hång % 50 46,8 40,4 56,5 52,2 55,5 50<br /> <br /> Hoµ B×nh N¨m 24 11 17 16 17 17<br /> §µ % 57,1 23,9 37 34,8 37,8 38,6<br /> <br /> Yªn B¸i N¨m 16 13 13 12<br /> Thao % 35 28 29 27<br /> Vô Quang N¨m 35 29 30<br /> L« % 76 64 68<br /> <br /> <br /> 2. Tæ hîp lò gi÷a s«ng Hång víi c¸c s«ng §µ, Thao vµ L«<br /> §Ó ph©n tÝch ®¸nh gi¸ sù tæ hîp lò trong c¸c cÊp lò gi÷a c¸c s«ng §µ, Thao<br /> vµ L« víi s«ng Hång, c¨n cø vµo sè liÖu quan tr¾c lò hµng n¨m, ®· x¸c ®Þnh l­u<br /> l­îng lò lín nhÊt (Qmax) vµ tæng l­îng lò lín nhÊt c¸c thêi ®o¹n WTmax (víi T = 3, 5,<br /> 7, 15 vµ 30 ngµy) cña c¸c trËn lò xÈy ra trong mïa lò (th¸ng VI-X) trªn s«ng Hång<br /> 3<br /> t¹i S¬n T©y vµ cña c¸c trËn lò (xuÊt hiÖn ®ång thêi víi lò trªn s«ng Hång) trªn s«ng<br /> Thao t¹i Yªn B¸i, trªn s«ng L« t¹i Vô Quang, GhÒnh Gµ, Hµm Yªn vµ trªn s«ng<br /> G©m t¹i Chiªm Ho¸. Thêi kú tÝnh to¸n lµ tõ n¨m 1958 ®Õn 1983 (gi¸ trÞ Qmax cña<br /> trËn lò VIII/1971 t¹i Vô Quang, S¬n T©y ®· ®­îc hoµn nguyªn). §©y lµ thêi kú hå<br /> chøa Hoµ B×nh ch­a ¶nh h­ëng ®Õn chÕ ®é lò ë h¹ l­u s«ng §µ (t¹i Hoµ B×nh) vµ<br /> s«ng Hång. Ngoµi ra, cßn lùa chän thªm gi¸ trÞ Qmax cña c¸c trËn lò lín nhÊt hµng<br /> n¨m trong giai ®o¹n 1984-2002, trong ®ã gi¸ trÞ Qmax cña c¸c trËn lò t¹i Hoµ B×nh vµ<br /> S¬n T©y ®· ®­îc hoµn nguyªn ®Ó lo¹i trõ ¶nh h­ëng ®iÒu tiÕt lò cña hå chøa Hoµ<br /> B×nh.<br /> §Ó tÝnh to¸n tæ hîp lò, ®· tiÕn hµnh ph©n cÊp ®é lín cña lò (theo Qmax) ra lµm 4<br /> cÊp nh­ sau [1]: lò nhá Qmax 0,8, lò trung b×nh: 0,8