Tóm tắt Luận án tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN

Chia sẻ: Phong Tỉ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

94
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận án nhằm phân tích thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN từ khi gia nhập đến nay; qua đó phát hiện những nhân tố chủ yếu nào đang tác động tới xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN, xác định xu hướng và mức độ tác động của từng yếu tố đó tới KNXK của các nhóm hàng cụ thể của Việt Nam sang các nước ASEAN.” Đề xuất giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN trong bối cảnh hình thành Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN

1 2 PHẦN MỞ ĐẦU nước ASEAN. Xu hướng và mức độ tác động của từng yếu tố đó tới KNXK của 1. Tính cấp thiết của đề tài các nhóm hàng cụ thể của Việt Nam sang các nước ASEAN.” Hoạt động xuất khẩu đóng vai trò quan trọng cho sự phát triển kinh tế của Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN nhiều nước đang phát triển trong những năm gần đây. Đã có nhiều công trình trong bối cảnh hình thành Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC).” nghiên cứu đánh giá tác động của những yếu tố đến xuất khẩu của một quốc gia như 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Rahman,M.,M., (2003), Blomqvist, H., C., (2004), Wei G., Huang J. and Yang J. 3.1. Đối tượng nghiên cứu (2012), Tang (2003)…nhìn chung các nghiên cứu này đều chỉ ra những nhân tố chủ Luận án nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam yếu ảnh hưởng tới xuất khẩu của một quốc gia bao gồm GDP, GDP bình quân đầu sang các nước ASEAN. người, dân số, khoảng cách địa lý, CPI, FDI, tỷ giá hối đoái. Tuy nhiên, xuất khẩu 3.2. Phạm vi nghiên cứu của một quốc gia hiện nay không chỉ đơn giản chịu tác động của những yếu tố bên Nghiên cứu tập trung xem xét ảnh hưởng của các yếu tố đến xuất khẩu trong nền kinh tế, có những ngoại ứng cũng tác động mạnh tới quá trình này trong hàng hóa của Việt Nam sang các nước ASEAN. Xuất khẩu dịch vụ không nằm đó phải kể đến xu thế hội nhập kinh tế quốc tế và tự do hóa thương mại hiện nay. trong phạm vi nghiên cứu của luận án. Luận án sử dụng nguồn số liệu thứ cấp ASEAN luôn là một trong các đối tác thương mại quan trọng hàng đầu và để nghiên cứu trong giai đoạn 1997-2015. là động lực quan trọng giúp Việt Nam duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế trong 4. Câu hỏi nghiên cứu nhiều năm qua. Với vai trò và tầm quan trọng ngày càng gia tăng của mối quan Những yếu tố chủ yếu nào đang tác động tới xuất khẩu của Việt Nam hệ thương mại Việt Nam – ASEAN, cần thiết phải có sự nghiên cứu xem xét kỹ sang các nước ASEAN? Xu hướng và mức độ tác động của từng yếu tố đó đến ảnh hưởng của các yếu tố đến xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường các nước KNXK hàng hóa nói chung và KNXK từng nhóm hàng hóa nói riêng của Việt ASEAN. Tuy nhiên, các nghiên cứu hiện nay mới chỉ đề cập tới quan hệ thương mại giữa Việt Nam với những thị trường lớn mà chưa đề cập nhiều đến thị Nam sang các nước ASEAN như thế nào? trường ASEAN, ví dụ nghiên cứu của Nguyen Bac Xuan (2010), Thai Tri Đo 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu (2006), Nguyen Hai Tho (2013), Dinh Thi Thanh Binh và Hoang Manh Cuong 5.1 Cách tiếp cận nghiên cứu (2012)…Có rất ít công trình nghiên cứu xem xét tác động của các yếu tố này Từ lý luận đến thực tiễn đến KNXK của từng nhóm hàng cụ thể của Việt Nam sang thị trường các nước Tiếp cận hệ thống ASEAN như thế nào. Vì vậy, cần thiết phải có nghiên cứu một cách tổng quát 5.2. Phương pháp nghiên cứu về mối quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước ASEAN, những yếu tố Phương pháp lịch sử cụ thể kết hợp phương pháp logic ảnh hưởng tới xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN trong đó xem Phương pháp phân kỳ lịch sử xét kỹ tác động cụ thể của từng yếu tố này đến các nhóm hàng cụ thể của Việt Phương pháp so sánh: Nam. Xuất phát từ tầm quan trọng của khu vực ASEAN và tính cấp bách của Phương pháp thống kê mô tả thực tiễn, tác giả đã lựa chọn đề tài “Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến xuất Luận án sử dụng kết hợp phương pháp nghiên cứu định tính và phương khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN” làm đề tài luận án Tiến sĩ của mình. pháp nghiên cứu định lượng. 2. Mục tiêu nghiên cứu 5.3. Phương pháp thu thập và xử lý số liệu Phân tích, hệ thống hoá làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về những yếu tố Dữ liệu về GDP, KNXK, FDI được thu thập từ Ngân hàng Thế giới (The ảnh hưởng tới xuất khẩu của một quốc gia trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.” World Bank - WB) và GSO, Cơ sở dữ liệu thống kê hàng hóa của Liên Hợp Quốc Phân tích thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN, (UN Comtrade); dân số được thu thập và tính toán từ WB; Dữ liệu về tỷ giá được thu những yếu tố chủ yếu nào đang tác động tới xuất khẩu của Việt Nam sang các thập từ Quỹ Tiền tệ quốc tế (International Monetary Fund - IMF); Dữ liệu về khoảng cách giữa các quốc gia được thu thập từ trang web www.freemaptools.com.
3 4 6. Những đóng góp mới của luận án CHƯƠNG 1 Đóng góp về phương diện lý luận TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU Những nghiên cứu trước đây chủ yếu xem xét yếu tố tác động đến xuất 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu khẩu của Việt Nam sang các thị trường lớn như EU, Mỹ, hay các yếu tố tác 1.1.1. Tổng quan một số lý thuyết thương mại liên quan đến hoạt động xuất động tới KNXK của Việt Nam nên chưa thấy được vai trò và vị trí ngày càng khẩu của quốc gia tăng của thị trường ASEAN cũng như chưa thấy được ảnh hưởng của các yếu tố 1.1.1.1. Các trường phái lý thuyết về trao đổi thương mại này đến KNXK của từng nhóm hàng cụ thể. Nghiên cứu này xem xét một cách Adam Smith với tác phẩm “Wealth of Nations” (1776) và David Ricacdo tương đối toàn diện các yếu tố có thể tác động tới xuất khẩu của Việt Nam tới với tác phẩm “On the Principles of Political Economy and Taxation” (1817) và thị trường các nước ASEAN. Qua đó, phần nào góp phần lấp khoảng trống sau này là tác phẩm“Principle of Economics” (1951) là cơ sở lý thuyết quan nghiên cứu trong lĩnh vực này. trọng cho việc giải thích sự hình thành hoạt động thương mại trên thế giới. Ngoài ra, luận án cũng xem xét tác động của các yếu tố đến kim ngạch Bước sang giai đoạn phát triển mới (đầu thế kỷ XX) lý thuyết thương mại cổ xuất khẩu của từng nhóm hàng cụ thể, đây cũng là một điểm đóng góp nữa điển đã bộc lộ những hạn chế và không thể lý giải được: Nguồn gốc của lợi thế nhằm bổ sung và hoàn thiện nghiên cứu trong lĩnh vực này. tương đối ở đâu? Tại sao các quốc gia khác nhau lại có chi phí cơ hội khác Cùng với việc đánh giá thực trạng xuất khẩu thông qua các chỉ tiêu chung nhau?...Lý thuyết Heckscher – Ohlin đã lý giải được bản chất của trao đổi như kim ngạch xuất khẩu, khối lượng xuất khẩu như các nghiên cứu trước đây, thương mại là trao đổi các yếu tố dư thừa để lấy các yếu tố khan hiếm. Những luận án bổ sung thêm các chỉ tiêu phản ánh trình độ xuất khẩu như chỉ số lợi thế so hạn chế của mô hình Heckscher – Ohlin là cơ sở cho sự ra đời của “Lý thuyết sánh biểu hiện (RCA), chỉ số tương đồng xuất khẩu (ESI), chỉ số tập trung thương thương mại mới” của Krugman (1979) “Scale economies, Product mại (TII) làm cơ sở đánh giá khách quan hơn nữa thực trạng xuất khẩu của Việt differentiation, and the Pattern of Trade” trên cơ sở lý luận về tính kinh tế của Nam sang các nước ASEAN, đây cũng là điểm đóng góp, bổ sung của luận án. quy mô, sự đa dạng về sở thích của người tiêu dùng và cạnh tranh độc quyền đã Đóng góp về phương diện thực tiễn giải thích được hiện tượng này. Nghiên cứu này có thể cung cấp được những dữ liệu về tầm quan trọng 1.1.1.2. Lý thuyết thương mại trong hội nhập kinh tế quốc tế của các yếu tố ảnh hưởng tới xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN. Lý thuyết hội nhập kinh tế cổ điển hay phân tích tĩnh bao gồm các nghiên Qua đó cung cấp một số thông tin cần thiết cho các cơ quan quản lý Nhà nước cứu về hội nhập thương mại và giải thích các vấn đề lý luận liên quan đến các hiệp để làm cơ sở xây dựng chính sách thúc đẩy xuất khẩu sang các thị trường khu định thương mại ưu đãi dựa trên cuốn sách chuyên đề của Jakob Viner "Vấn đề vực trong bối cảnh thiết lập AEC cuối năm 2015. Liên minh Hải quan" (1951), thường được gọi là nghiên cứu đầu tiên về lợi ích của 7. Kết cấu của luận án hội nhập kinh tế. Lý thuyết hội nhập kinh tế cổ điển đến những năm 1960 đã cho Luận án được kết cấu thành 4 chương với nội dung chính như sau: thấy việc lý giải về “tạo lập thương mại”và “dịch chuyển thương mại” là chưa Chương 1: Tổng quan nghiên cứu đầy đủ, lý thuyết hội nhập kinh tế cổ điển dường như không thể đánh giá đầy đủ Chương 2: Những vấn đề lý luận về xuất khẩu và các yếu tố ảnh hưởng tác động của hội nhập đối với phúc lợi, do đó lý thuyết hội nhập kinh tế mới mà đến xuất khẩu thường được gọi là phân tích động ra đời. Chương 3: Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của của Việt Nam sang 1.1.2. Tổng quan những phương pháp nghiên cứu đã được áp dụng để các nước ASEAN nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu Chương 4: Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Nghiên cứu định tính là phương pháp tiếp cận nhằm thăm dò, mô tả và giải các nước ASEAN thích dựa vào các phương tiện khảo sát kinh nghiệm, nhận thức, động cơ thúc
5 6 đẩy, dự định, hành vi, thái độ. Các nghiên cứu định tính tiêu biểu như Word cứu chỉ ra rằng PTA đa phương có tác động lớn hơn so với PTA song phương, Trade Report (2004), Robert E. Looney (1994), Zahide Ayyıldız Onaran và Tülay trong việc kích thích thương mại giữa các nước ASEAN + 6. Yazar Öztürk (2008), Somnuk Keretho và Saisamorn Naklada (2011)… Ammi Ardiyanti (2015) xem xét tác động của AFTA đối với hoạt động Nghiên cứu định lượng là nghiên cứu phổ biến nhất hiện nay trong việc xuất khẩu các thành viên ASEAN. Các kết quả ước lượng của mô hình lực hấp phân tích thương mại. Đó là nghiên cứu sử dụng các phương pháp khác nhau để dẫn cho thấy GDP của nước xuất khẩu có ảnh hưởng tích cực đến xuất khẩu. lượng hóa, đo lường, phản ánh và diễn giải các mối quan hệ giữa các nhân tố GDP của các nước nhập khẩu ảnh hưởng tích cực đến xuất khẩu. Dân số ở các (các biến) với nhau. Trong đó, Mô hình lực hấp dẫn (Gravity model) vẫn đang nước xuất khẩu và nước nhập khẩu có ảnh hưởng lớn và tích cực đến xuất khẩu. được sử dụng ngày càng rộng rãi trong việc phân tích các yếu tố tác động đến Biến khoảng cách liên quan đến chi phí vận chuyển đã trở thành một rào cản thương mại cũng như chuyển dịch thương mại quốc tế. quan trọng đối với khả năng xuất khẩu các thành viên ASEAN. 1.1.3.2. Những kết quả nghiên cứu chính của các công trình nghiên cứu về các 1.1.3. Tổng quan những kết quả nghiên cứu chính của các công trình nghiên cứu yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam 1.1.3.1. Những kết quả nghiên cứu chính của các công trình nghiên cứu về các Có rất nhiều nghiên cứu xem xét những nhân tố cơ bản ảnh hưởng tới yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu xuất khẩu của Việt Nam sang những thị trường cụ thể, những mặt hàng cụ thể. Những kết quả nghiên cứu chính của các công trình nghiên cứu về các Nguyen Bac Xuan (2010) trong nghiên cứu của mình đã sử dụng mô hình yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của một quốc gia lực hấp mở rộng và khung dữ liệu bảng để xem xét các yếu tố quan trọng có tác Wee Chian Koh (2013) xem xét các yếu tố ảnh hưởng đến thương mại của động trên các dòng xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 1986-2008. Kết quả cho Brunei Darussalam giai đoạn 2000-2011. Nghiên cứu thấy rằng GDP, dân số, thấy có một sự tương quan thuận chiều giữa xuất khẩu của Việt Nam với một số mối quan hệ thuộc địa và các Hiệp định thương mại có tác động tích cực đến yếu tố như GDP của đối tác xuất khẩu. Ngoài ra, khoảng cách địa lý có ảnh mức độ tập trung thương mại với các nước, trong khi khoảng cách địa lý lại có hưởng ngược chiều đến hoạt động xuất khẩu của Việt Nam. ảnh hưởng tiêu cực. Thai Tri Do (2006) cũng đã sử dụng mô hình lực hấp dẫn để xem xét quan hệ Bounlert Vanhnalat và cộng sự (2015) nghiên cứu tác động của hiệp định thương mại giữa Việt Nam với 23 nước Châu Âu giai đoạn 1993-2004. Nghiên cứu thương mại tự do (FTA) giữa Laos và 32 đối tác thương mại giai đoạn 1996- này cũng chỉ ra trong quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước Châu Âu thì 2011. Nghiên cứu chỉ ra rằng việc sử dụng các ưu đãi trong thỏa thuận thương quy mô kinh tế (economic size) được biểu hiện bằng GDP, quy mô thị trường mại tập trung chủ yếu trong các sản phẩm tài nguyên thiên nhiên. (market size), tỷ giá hối đoái thực của Việt Nam với 23 nước Châu Âu đóng vai trò Irwan Shah Zainal Abidin và công sự (2016) đã sử dụng các dữ liệu quan trọng trong quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước này. thương mại của Malaysia và các nước ASEAN-5 giai đoạn 1990-2013. Kết quả Lê Thị An Thái và cộng sự (2016) trong nghiên cứu của mình về thương của nghiên cứu cho thấy rằng khoảng cách địa lý, quy mô dân số, quy mô kinh mại giữa Việt Nam và các nước ASEAN cũng chỉ ra được những yếu tố ảnh tế và tỷ giá hối đoái là yếu tố quyết định thương mại của Malaysia với các nước hưởng đến KNXK gồm GDP, dân số, khoảng cách, biến giả LANDLOCK, ASEAN-5 trong thời gian nghiên cứu. Những kết quả nghiên cứu chính của các công trình nghiên cứu về các ATIGA. Tuy nhiên, nghiên cứu đề cập khá đơn giản, nhiều biến chưa được đưa yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu giữa các khối thương mại và thương mại vào mô hình để đánh giá tác động như biến AFTA, biến chung biên giới, FDI, nội khối của các khối kinh tế GMS. Ngoài ra, nghiên cứu này khi đề cập tới tác động của các yếu tố đến Rahul Sen và cộng sự (2013) phân tích những tác động ban đầu của các nhóm hàng thì chỉ đánh giá tác động chung tới hai nhóm hàng thô và hàng đã Hiệp định song phương và ưu đãi thương mại khu vực (PTA) đến Hiệp hội các chế biến chứ chưa xem xét tác động cụ thể cho từng loại nhóm hàng. quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), và các nước như Úc, New Zealand, Trung 1.2. Một số kết luận từ tổng quan tài liệu nghiên cứu về các yếu tố ảnh Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản và Hàn Quốc cho giai đoạn 1994 đến 2006. Nghiên hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước/khu vực
7 8 Thứ nhất, những nghiên cứu này chỉ tập trung vào các đối tác thương mại 2.1.2. Vai trò của xuất khẩu trong nền kinh tế (truyền thống) của Việt Nam – những nước chiếm tỷ trong lớn trong kim ngạch Thứ nhất, xuất khẩu tạo nguồn vốn cho nhập khẩu, phục vụ CNH-HĐH xuất khẩu. Rất ít những công trình nghiên cứu thương mại của Việt Nam với Thứ hai, xuất khẩu đóng góp vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế các nước ASEAN- một khu vực thương mại quan trọng của Việt Nam trong tiến Thứ ba, thúc đẩy đổi mới trang thiết bị và công nghệ sản xuất hiện đại trình hội nhập. Thứ tư, giải quyết việc làm và cải thiện đời sống của nhân dân Thứ hai, cũng chưa có nghiên cứu nào đánh giá cấp độ/mức độ hội nhập Thứ năm, mở rộng và thúc đẩy các quan hệ kinh tế đối ngoại của Việt Nam từ AFTA cho đến khi thành lập AEC ảnh hưởng tới xuất khẩu 2.1.3. Hệ thống các tiêu chí đánh giá xuất khẩu của một quốc gia của Việt Nam sang các nước ASEAN như thế nào. 2.1.3.1. Nhóm tiêu chí phản ánh quy mô xuất khẩu Thứ ba, cũng chưa có nghiên cứu nào đề cập tới vấn đề ngoài ảnh hưởng Chỉ tiêu về kim ngạch xuất khẩu của yếu tố nội khối ASEAN, việc Việt Nam và các quốc gia trong khối tham Chỉ tiêu về khối lượng xuất khẩu gia vào các liên kết kinh tế khác thì ảnh hưởng ra sao tới xuất khẩu của Việt 2.1.3.2. Nhóm tiêu chí đánh giá trình độ xuất khẩu Nam đến các nước trong khối ASEAN. Chỉ tiêu lợi thế so sánh biểu hiện (RCA) Thứ tư, chưa có nghiên cứu nào xem xét cụ thể tác động của các yếu tố Chỉ số tập trung thương mại (TII) đến KNXK của từng nhóm hàng như thế nào, đây cũng là điểm cần luận giải rõ Chỉ số tương đồng xuất khẩu (ESI) hơn nữa so với các nghiên cứu trước. 2.2. Những vấn đề lý luận về các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của quốc gia Với những điểm còn thiếu và những điểm cần phải luận giải rõ hơn nữa, việc 2.2.1. Cơ sở lý luận về lựa chọn các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của quốc gia luận án sử dụng mô hình lực hấp dẫn để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến xuất Khi nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của một nước nó sẽ khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN, có bổ sung thêm các yếu tố hội nhập bao hàm cả những yếu tố tác động tới xuất khẩu của nước đó và những yếu tố không chỉ đáp ứng được mục tiêu nghiên cứu mà còn đáp ứng được tính thời sự của tác động tới nhập khẩu của nước đối tác. nghiên cứu, góp phần bổ sung những khoảng trống trong nghiên cứu thực nghiệm. Trong đó, nhóm các nhân tố ảnh hưởng đến cung của nước xuất khẩu (thể hiện năng lực sản xuất của nước xuất khẩu) bao gồm: quy mô nền kinh tế CHƯƠNG 2 (GDP), quy mô dân số; chính sách khuyến khích xuất khẩu của nhà nước; nhóm NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XUẤT KHẨU VÀ CÁC YẾU TỐ nhân tố ảnh hưởng đến cầu của nước nhập khẩu (thể hiện sức mua của thị ẢNH HƯỞNG ĐẾN XUẤT KHẨU trường nước nhập khẩu) bao gồm quy mô dân số, quy mô nền kinh tế (GDP); 2.1. Những vấn đề lý luận về xuất khẩu nhóm các nhân tố hấp dẫn/cản trở thương mại giữa hai quốc gia. 2.1.1. Khái niệm về xuất khẩu và các hình thức xuất khẩu trong nền kinh tế 2.2.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của một quốc gia 2.1.1.1. Khái niệm về xuất khẩu 2.2.2.1. Nhóm các yếu tố ảnh hưởng đến cung Xét một cách tổng quát hoạt động xuất khẩu: trước hết, là hoạt động trao Các công cụ, chính sách hỗ trợ xuất khẩu của Nhà nước đổi hàng hóa và dịch vụ của một quốc gia với các quốc gia khác trên thế giới Quy mô nền kinh tế (GDP) của nước xuất khẩu dưới hình thức mua bán thông qua các quan hệ thị trường. Dân số nước xuất khẩu 2.1.1.2. Các hình thức của xuất khẩu 2.2.2.2. Nhóm các yếu tố ảnh hưởng đến cầu Xuất khẩu trực tiếp Quy mô nền kinh tế (GDP) của nước nhập khẩu Xuất khẩu qua trung gian Dân số nước nhập khẩu Hình thức tái xuất khẩu 2.2.2.3. Các yếu tố cản trở, hấp dẫn
9 10 Mức độ hội nhập khu vực ASEAN của Việt Nam 3.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước Quan hệ kinh tế thương mại giữa Việt Nam và các nước ASEAN ASEAN giai đoạn 1997-2003 Chất lượng hàng hóa xuất khẩu 3.1.2.1. Các yếu tố từ phía cung và cầu hàng hóa Hàng rào thuế quan 3.1.2.1.1. Các cơ chế, chính sách khuyến khích xuất khẩu của Nhà nước Các biện pháp phi thuế quan và hàng rào phi thuế quan Trong giai đoạn 1997-2003, mặc dù nền kinh tế còn gặp nhiều khó khăn, Thương mại biên giới giữa Việt Nam với các nước láng giềng trong ASEAN song cơ chế, chính sách khuyến khích xuất khẩu đã góp phần không nhỏ vào Năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp xuất khẩu việc gia tăng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường ASEAN. Cụ Kết nối hệ thống logistics của Việt Nam với các nước trong khu vực thể, đó là các chính sách như: Chính sách ưu đãi đối với hàng xuất khẩu, Chính ASEAN phục vụ xuất khẩu sách tỷ giá hối đoái, Chiến lược xúc tiễn xuất khẩu. Sự tham gia của Việt Nam vào mạng lưới sản xuất khu vực 3.1.2.1.2. Sự phát triển của nền kinh tế trong nước và các nước ASEAN Lợi thế so sánh trong xuất khẩu Sản xuất trong nước tăng tạo tiền đề quan trọng cho cung hàng xuất khẩu CHƯƠNG 3 tăng qua đó làm gia tăng khối lượng hàng hóa xuất khẩu sang thị trường lớn PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN XUẤT KHẨU CỦA như ASEAN. Tuy chịu tác động của cuộc khủng hoảng tài chính tiền tệ năm VIỆT NAM SANG CÁC NƯỚC ASEAN 1997 song tăng trưởng kinh tế Việt Nam vẫn đạt 7,06% (2001-2003), qua đó 3.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước đóng góp tích cực vào xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực. ASEAN giai đoạn 1997-2003 Năm 1997, các nền kinh tế Đông Nam Á tăng trung bình 4,2% sau đó 3.1.1. Thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN giai đoạn giảm sút nhẹ xuống 3,6% năm 1999 và 3,5% năm 2001 nhưng sau đó đã phục 1997-2003 hồi đà tăng trưởng đạt 5,4% năm 2003. Đối với thương mại, thương mại nội Về kim ngạch xuất khẩu khối giai đoạn này chỉ chiếm khoảng trên 20% tổng kim ngạch của khối nói Kể từ sau thời điểm gia nhập ASEAN, quan hệ Việt Nam – ASEAN đã chung. Trong bối cảnh thương mại nội khối còn nhiều khó như vậy, xuất khẩu không ngừng được mở rộng, đặc biệt trên lĩnh vực hợp tác thương mại. ASEAN của Việt Nam sang khu vực này cũng gặp những khó khăn nhất định. dần trở thành đối tác kinh tế quan trọng hàng đầu của Việt Nam, tốc độ tăng 3.1.2.1.3. Các yếu tố về dân số và văn hóa thương mại song phương bình quân đạt 8,2%/năm trong giai đoạn 1997-2003. Dân số của Việt Nam: đại diện cho yếu tố lao động ở nước xuất khẩu. Về cơ cấu thị trường xuất khẩu trong nội khối ASEAN Giai đoạn 1997-2003, tốc độ tăng dân số Việt Nam trung bình khoảng 1,41%, “Xét với từng thị trường trong khu vực Malaysia, Philippines, Singapore và năm 2003 dân số việt Nam chạm mốc hơn 80 triệu dân. Tuy nhiên, dân số đông, Thailand là những thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam trong khối ASEAN, tỷ lệ lao động trong độ tuổi lao động cao nhưng chủ yếu vẫn là lao động giản chiếm hơn 70% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN. đơn, trình độ thấp, do vậy yếu tố con người đóng góp không quá lớn cho việc Trong đó, KNXK của Việt Nam sang Singapore là lớn nhất thời kỳ này.” gia tăng giá trị xuất khẩu đặc biệt là những mặt hàng chế biến, chế tạo. Về cơ cấu hàng hóa xuất khẩu Quy mô dân số khu vực ASEAN giai đoạn này tương đối lớn, năm 2003 Trong giai đoạn này, các mặt hàng xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam là dân số khu vực ASEAN khoảng 548 triệu người, chiếm 14,2% dân số Châu Á và những hàng thô, chưa qua chế biến như lương thực thực phẩm, nguyên liệu thô, 8,6% dân số toàn thế giới. Với lợi thế dân số đông và không ngừng tăng của khu nhiên liệu, dầu mỡ…(chiếm khoảng 2/3 hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam sang vực trong giai đoạn này, nhu cầu nhập khẩu các sản phẩm nông sản của khu vực khu vực ASEAN, hàng đã chế biến hay tinh chế chỉ chiếm một tỷ trọng khá tăng lên, là cơ sở để Việt Nam đẩy mạnh kim ngạch xuất khẩu sang thị trường này. nhỏ, khoảng 1/3 giá trị xuất khẩu). 3.1.2.2. Các yếu tố cản trở/hấp dẫn thương mại
11 12 3.1.2.2.1. Mức độ hội nhập khu vực ASEAN của Việt Nam 3.1.2.2.6. Thương mại biên giới giữa Việt Nam với các nước láng giềng trong ASEAN Sau khi trở thành thành viên thứ 7 của ASEAN, Việt Nam đã chủ động Trong khu vực ASEAN, Việt Nam có chung biên giới với Laos và gia nhập Khu vực mậu dịch tự do ASEAN (AFTA) và bắt đầu thực hiện chương Cambodia, vừa là thành viên của ASEAN AFTA vừa có chung biên giới do vậy trình giảm thuế quan chung theo AFTA từ ngày 1-1-1996 và sẽ hoàn thành vào xuất khẩu của Việt Nam sang hai quốc gia này cũng có những đặc thù riêng so năm 2006. Tuy nhiên, trong những năm đầu sau khi trở thành thành viên với các nước khác trong khu vực. Tuy nhiên, giai đoạn này thương mại biên ASEAN, quan hệ kinh tế giữa Việt Nam và các nước ASEAN mởi chỉ tập trung giới giữa các nước với Việt Nam vẫn chưa thực sự phát triển mạnh, chủ yếu vào hai hình thức là buôn bán và đầu tư, còn những hình thức khác trong những thông qua con đường tiểu ngạch là chính. năm gần đây mới được thúc đẩy phát triển. 3.1.2.2.7. Năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp xuất khẩu 3.1.2.2.2. Quan hệ kinh tế thương mại giữa Việt Nam và các nước ASEAN Năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp Việt Nam còn yếu so với các Hợp tác song phương trên lĩnh vực thương mại giữa Việt Nam với mỗi doanh nghiệp của các quốc gia trong khu vực. Giai đoạn đầu hội nhập ASEAN, thành viên trong ASEAN cũng ảnh hưởng không nhỏ đến xuất khẩu của Việt các doanh nghiệp Việt Nam còn khá bỡ ngỡ và chưa thực sự tự tin hội nhập. Nam sang từng nước trong khu vực. Trong đó, Singgapore vẫn nổi lên là đối tác 3.1.2.2.8. Kết nối hệ thống logistics của Việt Nam với các nước trong khu vực thương mại hàng đầu của Việt Nam giai đoạn này. ASEAN phục vụ xuất khẩu 3.1.2.2.3. Chất lượng hàng hóa xuất khẩu Mức độ kết nối giữa logistics của Việt Nam với các nước trong khu vực Giai đoạn này, hàng hóa của Việt Nam xuất khẩu sang thị trường trường còn yếu và chưa thực sự hỗ trợ nhiều cho hoạt động thương mại giai đoạn này. ASEAN chủ yếu là hàng thô, tỷ trọng nhóm hàng thô hoặc mới sơ chế chiếm 3.1.2.2.9. Lợi thế so sánh trong xuất khẩu 72,48% trong khi tỷ trọng của nhóm hàng đã chế biến hoặc tinh chế chiếm Trong giai đoạn đầu hội nhập khu vực, xuất khẩu của Việt Nam chủ yếu 24,47% năm 1997. Trong đó, các mặt hàng nông sản chiếm một tỷ trọng cao, sử dụng những lợi thế so sánh bậc thấp, gồm 5 loại: (i) Lao động giản đơn; (ii) tiêu biểu trong giai đoạn này là cà phê. Tuy nhiên, chất lượng hàng xuất khẩu Nguyên liệu thô, sơ chế; (iii) Vốn vừa và nhỏ; (iv) Công nghệ phù hợp; (v) Sức của Việt Nam không được đánh giá cao. mua thấp. Chính vì vậy mà hàng hóa xuất khẩu của chúng ta chủ yếu vẫn dưới 3.1.2.2.4. Hàng rào thuế quan dạng thô, giá trị gia tăng thấp, lợi ích thu được từ xuất khẩu không cao. Giai đoạn 1997-2003 là giai đoạn đầu hội nhập khu vực của Việt Nam do 3.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước đó việc cắt giảm thuế quan vẫn chưa thực sự mạnh mẽ. Đến năm 2002, Việt ASEAN giai đoạn 2003-2015 Nam đã chuyển 5.550 dòng thuế vào Danh mục cắt giảm thuế ngay (IL) trên 3.2.1. Thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN giai đoạn 2003-2015 tổng số khoảng 6.400 dòng thuế của Biểu thuế nhập khẩu. Thuế suất bình quân CEPT/AFTA của các dòng thuế đang nằm trong Danh mục IL đã cắt giảm Về kim ngạch xuất khẩu xuống 7,3% so với mức thuế suất bình quân MFN là 13,5%. Còn khoảng 760 “KNXK của Việt Nam sang thị trường ASEAN vẫn có sự gia tăng hàng dòng thuế đang nằm trong Danh mục Loại trừ tạm thời (TEL) và sẽ được năm, tốc độ tăng KNXK bình quân giai đoạn 2003-2015 là 7,6%/năm. ASEAN chuyển vào Danh mục IL vào năm 2003. vẫn là một trong những thị trường xuất khẩu lớn của Việt Nam với tỷ trọng luôn 3.1.2.2.5. Các biện pháp phi thuế quan và hàng rào phi thuế quan ở mức 13-14% trong tổng kim ngạch xuất khẩu chung. Tuy nhiên, bên cạnh xu Các vụ kiện phòng vệ thương mại với hàng hóa Việt Nam vẫn chưa hướng tăng về KNXK, những năm gần đây, tốc độ tăng trưởng xuất khẩu sang nhiều, chủ yếu diễn ra ở thị trường Philppines. Các quốc gia khi chưa hoàn tất thị trường ASEAN của nước ta đang có xu hướng chậm dần.” việc cắt giảm thuế quan thì công cụ thuế vẫn được sử dụng chủ yếu để hạn chế Về cơ cấu thị trường xuất khẩu trong nội khối ASEAN nhập khẩu. Tuy nhiên, trong tương lai các biện pháp phi thuế quan sẽ được áp “Xét với từng thị trường trong khu vực, Malaysia, Thailand và Singapore dụng nhiều hơn khi các nước thực hiện cam kết loại bỏ hàng rào thuế quan. là những thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam trong khối ASEAN,
13 14 chiếm hơn 50% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực 3.2.2.1.1. Các công cụ, chính sách hỗ trợ xuất khẩu của Nhà nước ASEAN. Các nước còn lại trong khu vực mới chỉ có mức trao đổi thương mại Với mục tiêu đẩy mạnh xuất khẩu và hội nhập khu vực sâu rộng, đây là với Việt Nam dưới ở mức hạn chế. ” giai đoạn chính sách của nhà nước có nhiều thuận lợi hướng vào việc hỗ trợ tốt Về cơ cấu hàng hóa xuất khẩu nhất cho hoạt động xuất nhập khẩu, đặc biệt là với thị trường quan trọng như thị Tỷ trọng xuất khẩu của nhóm hàng thô hoặc mới sơ chế có xu hướng trường ASEAN. Những chính sách như Chính sách ưu đãi đối với hàng xuất giảm nhanh, thay vào đó là tỷ trọng của nhóm hàng đã chế biến hoặc tinh chế khẩu, Chính sách tỷ giá hối đoái, Chiến lược xúc tiến xuất khẩu đã phát huy tăng lên. Xu hướng chuyển dịch xuất khẩu rõ rệt từ nhóm hàng thô sang nhóm được những tác động tich cực. hàng đã chế biến, cho thấy Việt Nam đang đẩy mạnh xuất khẩu những mặt hàng 3.2.2.1.2. Sự phát triển của nền kinh tế trong nước và các nước ASEAN có giá trị gia tăng cao trong những năm gần đây. Giai đoạn này kinh tế trong nước vượt qua những khó khăn của cuộc khủng 3.2.1.4. Đánh giá về mức độ tập trung thương mại, khả năng cạnh tranh và tính hoảng kinh tế năm 2008, nền kinh tế có những bước phục hồi đáng kể, tăng trưởng tương đồng trong xuất khẩu giữa Việt Nam với các đối tác trong khu vực ASEAN xuất khẩu của Việt Nam sang ASEAN thời gian qua đang có chiều hướng chậm lại.. 3.2.1.4.1. Chỉ số tập trung thương mại (TII) Với khu vực ASEAN, xét chung cả giai đoạn 2003-2015, ASEAN là khu CChỉ số (TII) của Việt Nam với thị trường ASEAN luôn ở mức cao vực kinh tế có mức tăng trưởng ấn tượng, với sự phát triển vượt bậc trong giai khẳng định thị trường khu vực vẫn luôn là thị trường xuất khẩu đầy tiềm năng đoạn này đã tạo thuận lợi rất lớn cho xuất khẩu của các nước trong khối nói của Việt Nam. Tuy nhiên, chỉ số này lại đang có xu hướng giảm dần qua các chung và xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực nói riêng. năm, từ 3,24 năm 2000 xuống 2,26 năm 2010 và đạt mức 1,69 năm 2015. Điều 3.2.2.1.3. Các yếu tố về dân số và văn hóa này cho thấy sức hấp dẫn của thị trường ASEAN liên tục giảm so với các thị Dân số của Việt Nam: giai đoạn 2003-2015 đánh dấu thời kỳ Việt Nam trường khác như Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc. bước vào giai đoạn cơ cấu dân số vàng với những lợi thế về quy mô cũng dân 3.2.1.4.2. Chỉ số lợi thế so sánh biểu hiện (RCA) số trẻ chiếm tỷ trọng cao. dân số gia tăng khiến tăng số lao động cho nền kinh Việt Nam có lợi thế so sánh chủ yếu về các mặt hàng nông sản bao gồm tế, tăng khả năng sản xuất và lượng cung hàng hóa. Lao động đã và đang là yếu thực phẩm và những mặt hàng thâm dụng lao động như dệt may. So sánh chỉ số tố đóng góp tích cực vào sản xuất tạo cung hàng xuất khẩu. Do đó, ở khía cạnh RCA của Việt Nam với 5 quốc gia Đông Nam Á bao gồm Malaysia, này có thể thấy dân số là yếu tố ảnh hưởng tích cực tới xuất khẩu. Philippines, Singapore, Thailand và Indonesia có thể thấy Indonesia có lợi thế Dân số nước nhập khẩu: Dân số ASEAN lớn hơn dân số của cộng đồng so sánh và bất lợi thế so sánh tương đối giống Việt Nam. chung châu Âu và đứng thứ 3 thế giới, dân số tăng nhanh sẽ khiến nhu cầu nhập 3.2.1.4.3. Chỉ số tương đồng xuất khẩu (ESI) khẩu lương thực của khu vực tăng, đây sẽ là thuận lợi cho các sản phẩm nông Trong số 4 quốc gia được chọn để tính chỉ số tương đồng xuất khẩu, nghiệp xuất khẩu của Việt Nam nếu chúng ta làm tốt được bài toán nâng cao Thailand và Malaysia cho thấy chỉ số ESI khá cao (khoảng trên 70), điều đó cho chất lượng và sức cạnh tranh của sản phẩm. thấy cơ cấu hàng xuất khẩu ra thị trường thế giới giữa Việt Nam, Thailand và 3.2.2.2. Các yếu tố cản trở/hấp dẫn thương mại Malaysia khá tương đồng nhau. Với cơ cấu xuất khẩu có khá nhiều điểm tương 3.2.2.2.1. Mức độ hội nhập khu vực ASEAN của Việt Nam đồng như vậy, rõ ràng vấn đề thúc đẩy xuất khẩu trong nội khối sẽ rất khó khăn Với chủ trường hội nhập sâu rộng và thể hiện vai trò thành viên tích cực và áp lực cạnh tranh giữa các quốc gia sẽ gia tăng. trong khối ASEAN, Việt Nam đã rất tích cực thực hiện các cam kết đã ký kết 3.2.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước đặc biệt là chủ trương tham gia xây dựng AEC một cách chủ động, Việt Nam ASEAN giai đoạn 2003-2015 đã thực hiện cắt giảm 10.277 dòng thuế, tương đương 96,15% tổng số dòng 3.2.2.1. Các yếu tố từ phía cung và cầu hàng hóa thuế phải cắt giảm trong khuôn khổ CEPT/AFTA.
15 16 3.2.2.2.2. Quan hệ kinh tế thương mại giữa Việt Nam và các nước ASEAN lực trong việc thúc đẩy thương mại biên mậu thông qua các hỗ trợ cho các Giai đoạn 2003-2015 đánh dấu thời kỳ quan hệ kinh tế thương mại giữa doanh nghiệp hai nước thực hiện đẩy manh thương mại. Việt Nam và các nước thành viên trong ASEAN được phát triển mạnh mẽ cùng 3.2.2.2.7. Năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp xuất khẩu với quá trình hội nhập kinh tế ngày càng sâu rộng của Việt Nam. Đây cùng là Cùng với xu hướng hội nhập sâu rộng của Việt Nam, nhiều doanh nghiệp đã giai đoạn chiến lược phát triển quan hệ kinh tế thương mại của Việt Nam với có những đổi mới, nhiều máy móc thiết bị và công nghệ mới được chuyển giao từ các nước thành viên ASEAN có những điều chỉnh và nâng tầm quan hệ hợp tác các nước công nghiệp phát triển. Song tốc độ đổi mới công nghệ và trang thiết bị lên cao hơn, thực chất hơn và hiệu quả hơn. vẫn còn chậm, chưa đồng đều và chưa theo một định hướng phát triển rõ rệt. 3.2.2.2.3. Chất lượng hàng hóa xuất khẩu 3.2.2.2.8. Kết nối hệ thống logistics của Việt Nam với các nước trong khu vực Giai đoạn này, các mặt hàng Việt Nam xuất khẩu sang ASEAN khá đa ASEAN phục vụ xuất khẩu dạng, từ nông, hải sản, khoáng sản đến những mặt hàng được chế biến sâu và Ở Việt Nam, hiệu quả khai thác dịch vụ logistics còn thấp và chi phí cao những mặt hàng có giá trị gia tăng lớn như nhóm hàng điện thoại, máy vi tính, (chi phí logistics so với GDP của Việt Nam là 25%, cao hơn Thailand 6%, sản phẩm điện tử và linh kiện. Tuy nhiên, chất lượng hàng hóa xuất khẩu vẫn là Malaysia 12%). Chi phí logistics cao là nguyên nhân quan trọng làm giảm sức điểm yếu của các doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam hiện nay, hàng xuất khẩu cạnh tranh và hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp, nói riêng và cản trở sự chưa đủ sức cạnh tranh về chất lượng để thâm nhập vào các thị trường tiềm tăng trưởng kinh tế Việt Nam nói chung. năng, có yêu cầu cao hơn như Singapore, Thailand… 3.2.2.2.9. Sự tham gia của Việt Nam vào mạng lưới sản xuất khu vực 3.2.2.2.4. Hàng rào thuế quan Việt Nam trong những năm qua cùng với quá trình hội nhập sâu rộng Giai đoạn này, bên cạnh việc giảm thuế quan theo chương trình giảm thuế cũng đã rất tích cực, chủ động tham gia vào mạng sản xuất khu vực và toàn cầu, của CEPT/AFTA, hàng loạt các cam kết giảm thuế của Việt Nam cũng được đặc biệt là những ngành, lĩnh vực có thế mạnh. Tuy nhiên, tham gia vào mạng thực hiện trong khuôn khổ hợp tác mở rộng của ASEAN+, hàng loạt cam kết sản xuất khu vực, các ngành công nghiệp của Việt Nam (ô tô, dệt may và điện được Việt Nam thực hiện nghiêm túc. Việc dỡ bỏ hàng rào thuế quan được kỳ tử) gần như chỉ mới phát triển ở khu vực hạ nguồn. Do vậy, nếu nhìn từ góc độ vọng sẽ đem lại nhiều tác động tích cực tới xuất khẩu của Việt Nam sang khu mạng lưới sản xuất, thì mạng lưới sản xuất chưa đóng góp nhiều cho tiến trình vực. Tuy nhiên, do chúng ta chưa tận dụng hết những ưu thế này do vậy những hội nhập khu vực của Việt Nam trong thời gian qua cũng như chưa thực sự trở lợi ích từ việc cắt giảm thuế quan vẫn chưa nhiều. thành một yếu tố tích cực giúp đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam. 3.2.2.2.5. Các biện pháp phi thuế quan và hàng rào phi thuế quan 3.2.2.2.10. Lợi thế so sánh trong xuất khẩu So với giai đoạn trước thì giai đoạn này hàng xuất khẩu của Việt Nam Giai đoạn này đánh dấu sự chuyển dịch rõ nét trong cơ cấu hàng xuất phải đối mặt với nhiều vụ kiện phòng vệ thương mại hơn, các vụ kiện cũng tập khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN theo hướng chủ yếu dựa vào việc trung chủ yếu vào những sản phẩm xuất khẩu chính và có thế mạnh của Việt khai thác lợi thế cạnh tranh “động” để nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu Nam. Điều đó càng cho thấy rào cản phi thuế quan được các quốc gia và vùng quả xuất khẩu trên cơ sở đẩy mạnh cải cách thể chế, sử dụng công nghệ tiên lãnh thổ ưa chuộng cũng như áp dụng ngày càng nhiều trong bối cảnh thương tiến, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, xây dựng kết cấu hạ tầng hiện đại và mại tự do toàn cầu, bởi vì đây là giải pháp ngăn chặn nhập khẩu hiệu quả hơn đồng bộ. Tuy nhiên, sự chuyển dịch trong lợi thế so sánh của Việt Nam vẫn còn hàng rào thuế quan. chậm, chưa đáp ứng được xu hướng phát triển mạnh hiện nay. 3.2.2.2.6. Thương mại biên giới giữa Việt Nam với các nước láng giềng trong ASEAN 3.3. Phân tích định lượng một số yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Giai đoạn này, thương mại biên giới giữa Việt Nam với các nước láng Nam sang các nước ASEAN giềng đã có nhiều khởi sắc. Chỉnh phủ Việt Nam và các nước đã có nhiều nỗ Kết quả ước lượng mô hình
18 Phân tích kết quả ước lượng -1794.918*** Từ kết quả mô hình ước lượng theo phương pháp GLS, có thể thấy: 10.201*** -7.854*** -0.735*** 1.919*** 9.956*** -1.242** 0.521** -1.393* SITC8 232.89 (-3.53) (-2.03) (-6.28) (-1.64) (-0.86) (-4.71) Biến GDPit của Việt Nam có tác động ngược chiều đến KNXK hàng hóa -0.735 (7.23) (4.53) (2.46) (8.60) của Việt Nam sang các nước ASEAN nói chung và KNXK của từng nhóm hàng -1102.932*** nói riêng. Xét với từng nhóm hàng hóa, cả hai nhóm hàng thô và nhóm hàng đã Nhóm hàng đã chế biến Bảng 3.18. Mô hình REM về tác động của các yếu tố đến KNXK của các nhóm hàng -2.305*** -0.751*** 2.357*** 9.162*** chế biến đều cho thấy tác động tiêu cực (ngược chiều) của yếu tố này đến 6.584** 0.489** -4.535* SITC7 265.78 (-1.90) (-3.51) (-5.99) (-0.56) (-0.37) (-2.70) -0.511 -0.337 (8.28) (2.55) (2.16) (7.38) KNXK của các nhóm này. Trong đó, nhóm hàng thô chịu tác động mạnh hơn so với nhóm hàng đã chế biến. -1438.329*** -0.621*** Biến GDPjt đại diện cho GDP của nước nhập khẩu có tác động cùng chiều đến 1.474*** 8.872*** 0.666*** 8.954*** -5.449** -1.196* SITC6 236.85 (-2.39) (-1.91) (-5.18) (-0.72) (-0.51) (-3.69) -0.624 -0.441 (5.42) (3.50) (3.07) (7.55) KNXK của Việt Nam. Đối với nhóm hàng cụ thể, tác động tích cực cũng thể hiện ở tất cả nhóm hàng. Trong nhóm hàng thô, SITC 3 và SITC 1 là hai nhóm hàng chịu -2020.583*** tác động mạnh nhất, còn trong nhóm hàng chế biến, SITC 7 chịu tác động mạnh. 11.153*** 10.580*** -7.595*** -0.846*** 1.067*** 1.314*** SITC5 260.86 (-2.92) (-0.39) (-6.18) (-0.31) (-0.95) (-4.53) -0.276 -0.303 -0.941 (3.34) (4.30) (5.30) (7.81) Biến dân số của Việt Nam (POPit) có hệ số mang dấu dương và có ý nghĩa thống kê dưới 5%, điều đó có nghĩa dân số Việt Nam có tác động tích cực -2200.254*** Ghi chú: *, **, ***: Tương ứng với mức ý nghĩa nhỏ hơn 10%, 5%, 1% đến KNXK của Việt Nam. Xét theo mặt hàng, hệ số của biến dân số Việt Nam 12.054*** 18.854*** -0.956*** 2.575*** 0.889*** 3.315*** -7.308** (10.98) SITC4 (POPit) cũng mang dấu dương ở cả hai nhóm hàng thô và nhóm hàng đã chế (-2.21) (-5.51) (-0.79) (-0.77) (-3.89) 340.19 -0.993 -0.967 (6.53) (3.56) (2.83) (3.65) Nguồn: Tổng hợp của tác giả từ phần mềm Stata (Số quan sát 171) biến và có ý nghĩa thống kê cao ở hầu hết các nhóm. 17 -1996.891*** Biến dân số của nước nhập khẩu (POPjt) có hệ số mang dấu dương và có ý -12.512*** 12.088*** 22.522*** -0.703*** 5.698*** nghĩa thống kê ở mức dưới 1% điều đó có nghĩa dân số của nước nhập khẩu có tác (16.27) (14.75) SITC3 541.49 (-4.26) (-1.08) (-1.51) (-4.56) (-0.23) (-0.71) (-3.98) -0.303 -1.216 -0.253 -0.797 (3.85) Các giá trị trong dấu ngoặc đơn () là t hoặc z kiểm định động tích cực đến KNXK của Việt Nam. Xét theo từng nhóm hàng, hệ số dương cũng Nhóm hàng thô thể hiện ở nhóm hàng thô (trừ SICT 1, SITC 2, SITC 3 – không có ý nghãi thống kê) -1351.77*** 10.469*** -0.477*** 3.102*** 8.809*** -6.987** -1.692** và nhóm hàng chế biến với mức ý nghĩa thống kê cao dưới mức 1% và dưới 5%. (--0.26) SITC2 194.04 (-2.54) (-2.23) (-3.29) (-1.22) (-0.10) (-2.87) -0.069 -1.275 -0.107 (9.43) (2.76) (7.30) Khoảng cách địa lý (DIS) đại diện cho chi phí giao dịch thương mại giữa Việt Nam với các nước đối tác, kết quả cho thấy hệ số của biến này mang dấu âm ở tất cả -2368.218*** -12.726*** 14.247*** 11.595*** các nhóm hàng. Điều này là phù hợp về lý thuyết và thực tế, bởi khoảng cách càng 3.263*** -1.891** -0.343* SITC1 216.95 (-3.74) (-0.78) (-2.02) (-1.92) (-4.07) -0.253 (8.04) (3.99) (0.84) (0.41) (6.56) 1.088 0.530 lớn, chi phí vận chuyển và các rào cản khác như ngôn ngữ, văn hóa càng lớn thì càng hạn chế khối lượng hàng hóa thương mại được trao đổi nhất là trong điều kiện -1433.264*** logistics của Việt Nam còn yếu thì tác động tiêu cực của yếu tố này càng rõ hơn. -7.088*** -0.582*** 2.174*** 8.597*** 9.533*** SITC0 157.60 (-2.80) (-0.52) (-4.37) (-0.81) (-0.05) (-3.31) -0.363 -0.779 Biến tỷ giá hối đoái (ERijt) lại cho thất tác động tiêu cực đến KNXK của (7.19) (3.19) (0.94) (7.23) 0.226 -0.05 Việt Nam sang khu vực nhưng lại không có ý nghĩa thống kê. Ở các nhóm hàng, tác động tiêu cực này cũng được thể hiện rõ ở tất cả các nhóm và đều có ý nghĩa thống kê cao. Wald chi2 BORDER Biến giả AFTA đại diện cho sự gia nhập khu vực Mậu dịch tự do ASEAN Variable Constant lnGDPit lnGDPjt ATIGA lnPOPit lnPOPjt lnDISij AFTA lnERijt của Việt Nam cũng như các nước đối tác, tuy nhiên biến này không có ý nghĩa
19 20 thống kê trong mô hình và mang dấu âm tức là biến này ảnh hưởng tiêu cực đến hơn vào các khuôn khổ hợp tác quốc tế hay liên kết khu vực sâu rộng hơn qua KNXK của Việt Nam. đó góp phần nâng cao vai trò và vị thế quốc tế của Việt Nam. Biến ATIGA có kết quả tiêu cực khi hệ số âm và không có ý nghĩa thống 4.1.4.2. Những cơ hội và thách thức kê. Cũng giống biến AFTA, biến ATIGA thể hiện tương quan ngược chiều với − Cơ hội đẩy mạnh xuất khẩu từ các hiệp định thương mại được ký kết trong KNXK ở tất cả các nhóm hàng trừ SITC 1. Cộng đồng ASEAN Biến giả nước đối tác có chung biên giới với Việt Nam (BORDER) có ý − Cơ hội cho các doanh nghiệp trong nước tiếp cận với thị trường chung rộng nghĩa thống kê cao (dưới 1%) và mang dấu dương. Điều này về cơ bản là đúng lớn, tiếp cận với nền khoa học - công nghệ tiên tiến hiện đại, những phương trên cả lý thuyết và thực tế. thức kinh doanh mới, giúp mở rộng thị trường, quảng bá thương hiệu doanh CHƯƠNG 4: nghiệp và sản phẩm GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH XUẤT KHẨU HÀNG HÓA CỦA VIỆT NAM − Cơ hội đón đầu các làn sóng đầu tư mới sự dịch chuyển các chuỗi giá trị sản SANG CÁC NƯỚC ASEAN xuất đang diễn ra 4.1. Bối cảnh hội nhập mới của khu vực và những vấn đề đặt ra với hoạt 4.1.4.3. Những thách thức lớn động xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang ASEAN − Chênh lệch trình độ phát triển với các nước ASEAN-6 khiến Việt Nam cũng 4.1.1. Bối cảnh mới của thế giới và khu vực phải chịu sức ép cạnh tranh không nhỏ Cục diện thế giới và khu vực đang có chuyển động sâu sắc, mang tính − Năng lực cạnh tranh thấp cả trên phương diện quốc gia và doanh nghiệp bước ngoặt với nhiều diễn biến phức tạp. Điều này đặt ra cho các quốc gia trong − Chất lượng, năng suất lao động thấp khu vực những việc cần triển khai, gồm: (i) Lựa chọn mô hình phù hợp với luật − Sự tương đồng cao trong cơ cấu hàng hóa xuất khẩu giữa Việt Nam với các chơi của AEC và nền kinh tế toàn cầu; (ii) Xác định lợi thế trong phân công nước ASEAN đã gây khó khăn trong việc mở rộng thị trường nội khối cũng kinh tế và trong mạng lưới sản xuất khu vực (chuỗi cung ứng hay chuỗi giá trị); như áp lực cạnh tranh với các nước ở thị trường ngoài khối (iii) Xây dựng biện pháp kinh tế và chính sách cải cách để đạt được lợi thế − Sự yếu kém của hệ thống thể chế kinh tế thị trường trong nước đã gây ra trong AEC giai đoạn tới. những trở ngại trong hội nhập khu vực 4.1.2. Triển vọng của Cộng đồng kinh tế ASEAN đến năm 2025 4.2. Quan điểm, mục tiêu và định hướng đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa Đến năm 2025, Cộng đồng ASEAN vẫn sẽ là mô hình cao nhất của hợp tác của Việt Nam sang khu vực ASEAN khu vực Đông Nam Á. Điều này đặt ra cho các quốc gia trong khu vực những việc 4.2.1. Quan điểm đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang thị cần triển khai, gồm: (i) Lựa chọn mô hình phù hợp với luật chơi của AEC và nền trường ASEAN kinh tế toàn cầu; (ii) Xác định lợi thế trong phân công kinh tế và trong mạng lưới sản Quan điểm 1: Luôn coi ASEAN là thị trường quan trọng của Việt Nam và xuất khu vực (chuỗi cung ứng hay chuỗi giá trị); (iii) Xây dựng biện pháp kinh tế và hội nhập sâu rộng khu vực ASEAN là chiến lược đúng đắn và lâu dài: chính sách cải cách để đạt được lợi thế trong AEC giai đoạn tới. Quan điểm 2: Chủ động nắm bắt, tận dụng có hiệu quả những cơ hội từ 4.1.4. Triển vọng đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN hội nhập khu vực và những cơ hội và thách thức trong giai đoạn tới Quan điểm 3: Phát huy tính chủ động, linh hoạt của các thành phần kinh 4.1.4.1. Triển vọng đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN tế trong hội nhập khu vực Tham gia ASEAN giúp cho Việt Nam mở rộng và tăng cường quan hệ Quan điểm 4: Chuyển dịch cơ cấu hàng hóa xuất khẩu theo hướng đa với các đối tác ngoài ASEAN, nhất là các nước lớn, cũng như tham gia sâu rộng dạng, nâng cao chất lượng và xây dựng thương hiệu riêng cho hàng hóa Việt trên thị trường khu vực
21 22 4.2.2. Định hướng chiến lược xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang ASEAN Thứ nhất, tăng cường công tác nghiên cứu, dự báo các vấn đề về hội nhập Thứ nhất, mở rộng thị trường khu vực và nâng cao tính bền vững, hiệu kinh tế khu vực quả xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập AEC Thứ hai, tổ chức thực thi hiệu quả các cam kết hội nhập kinh tế quốc tế Thứ hai, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp xuất khẩu của 4.3.2.1.2. Xây dựng chiến lược xuất khẩu với từng thị trường cụ thể trong khu Việt Nam trong hoạt động thương mại ở thị trường ASEAN vực ASEAN Thứ ba, chuyển dịch cơ cấu hàng hóa xuất khẩu một cách hợp lý theo Với các quốc gia ASEAN-6, Việt Nam cần khai thác hiệu quả vai trò và vị trí hướng hiện đại của những nước này trong chiến lược phát triển kinh tế đất nước, mặc dù khó khăn của Thứ tư, định hướng phát triển thị trường xuất khẩu trong khu vực theo các Việt Nam trong quan hệ thương mại với các quốc gia ASEAN-6 là không hề nhỏ. nhóm, khai thác thị trường dựa trên đặc điểm của từng nhóm cụ thể 4.3.2.1.3. Phát triển thương mại biên giới với các nước láng 4.3. Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam trong bối cảnh Thứ nhất, đẩy mạnh hợp tác với các nước có chung biên giới để tiếp tục hội nhập AEC trên cơ sở nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng hoàn thiện cơ chế, chính sách phát triển thương mại biên giới. 4.3.1. Nhóm giải pháp thúc đẩy từ phía cung và cầu hàng hóa Thứ hai, cần tập trung các giải pháp tháo gỡ khó khăn, vướng mắc về 4.3.1.1. Tạo môi trường phát triển sản xuất trong nước, mở rộng thị trường nguồn vốn đầu tư nâng cấp, hoàn thiện kết cấu hạ tầng thương mại ở khu vực xuất khẩu sang các nước trong khu vực biên giới nói chung và khu vực cửa khẩu nói riêng; Đối với nền kinh tế trong nước: Chính phủ cần có những giải pháp cải Thứ ba, điều chỉnh mức kinh phí cho hoạt động xúc tiến thương mại biên cách thể chế trong nước nhằm tạo thuận lợi cho sản xuất trong nước phát triển. giới tại những khu vực biên giới, tập trung hỗ trợ thương nhân, phát triển các Đối với khu vực ASEAN, cần có sự điều chỉnh chiến lược phù hợp với phương thức kinh doanh, các mặt hàng chủ lực; từng thị trường cụ thể. 4.3.2.2. Nhóm giải pháp hạn chế ảnh hưởng của yếu tố cản trở xuất khẩu 4.3.1.2. Nâng cao hiệu quả các chính sách hỗ trợ xuất khẩu của nhà nước 4.3.2.2.1. Nâng cao chất lượng hàng xuất khẩu và năng lực cạnh tranh của các Thuế hỗ trợ xuất nhập khẩu: (i) Tiếp tục sửa đổi, bổ sung hoàn thiện quy doanh nghiệp xuất khẩu định hỗ trợ về thuế cho các doanh nghiệp xuất khẩu; (ii) Tiếp tục được sửa đổi, Việt Nam cần sản xuất những mặt hàng mang tính bổ sung và chọn lựa bổ sung hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan, góp phần khuyến khích những mặt hàng khác biệt để thực hiện các giải pháp xúc tiến thương mại. Các phát triển và bảo hộ sản xuất, kinh doanh trong nước; (iii) Hoàn thiện hệ thống doanh nghiệp Việt Nam, về ngắn hạn cần đẩy mạnh xuất khẩu sang ASEAN pháp luật đầy đủ, đồng bộ, thống nhất với các luật có liên quan; những mặt hàng chiếm tỷ trọng lớn trong kim ngạch xuất khẩu như: điện thoại Chính sách tín dụng hỗ trợ xuất khẩu: (i) Tập trung tài trợ các mặt hàng các loại và linh kiện; máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện; gạo;… xuất khẩu có giá trị gia tăng cao; (ii) Mở rộng tài trợ hoạt động sản xuất hàng 4.3.2.2.2. Giải pháp vượt rào cản thuế quan và phi thuế quan xuất khẩu theo chuỗi giá trị; (iii) Đa dạng hóa hình thức tài trợ vốn xuất khẩu. Thứ nhất, đầu tư, đổi mới công nghệ, phát triển dây chuyền sản xuất hiện Xúc tiến xuất khẩu: chú trọng xúc tiến xuất khẩu trong thời gian tới, đại, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp khi xuất khẩu hàng hóa. nguồn nhân lực làm công tác này cần được nâng cao cả số lượng và chất lượng. Thứ hai, phát triển các loại hình doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp 4.3.2. Nhóm giải pháp phát huy ảnh hưởng của yếu tố tích cực và hạn chế có quy mô lớn, nhằm tăng cường khả năng cạnh tranh và khả năng đáp ứng các ảnh hưởng của yếu tố cản trở xuất khẩu yêu cầu của thị trường nhập khẩu. 4.3.2.1. Nhóm giải pháp phát huy những yếu tố tích cực Thứ ba, tăng cường hoạt động nghiên cứu thị trường và đẩy mạnh hoạt 4.3.2.1.1. Tiếp tục nâng cao hiệu lực, hiệu quả hội nhập kinh tế động xúc tiến thương mại, nâng cao hiệu quả của hệ thống đại diện thương mại.
23 24 Thứ tư, chú trọng tới việc xây dựng và phát triển thương hiệu, mẫu mã, KẾT LUẬN đặt phương châm nâng cao chất lượng sản phẩm lên hàng đầu. 4.3.2.2.3. Phát triển cơ sở hạ tầng và hệ thống logistic phục vụ xuất khẩu Việc nghiên cứu, đánh giá thực trạng và làm rõ các yếu tố ảnh hưởng để (i) Hoàn thiện chính sách pháp luật về logistics từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm đẩy mạnh xuất khẩu hàng hàng hóa của (ii) Hoàn thiện kết cấu hạ tầng logistics Việt Nam sang các nước ASEAN có ý nghĩa quan trọng trên cả khía cạnh lý (iii) Nâng cao năng lực doanh nghiệp và chất lượng dịch vụ logistics luận và thực tiễn đối với Việt Nam hiện. Theo đó, nghiên cứu đã tập trung giải (iv) Phát triển thị trường dịch vụ logistics quyết được một số vấn đề cơ bản sau: 4.3.2.2.4. Nhóm giải pháp để Việt Nam hội nhập sâu hơn thông qua việc tham Thứ nhất, luận án đã tổng quan được nhiều công trình nghiên cứu trên thế gia vào mạng sản xuất khu vực giới và trong nước xem xét các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa theo Thứ nhất, cần nâng cao nhận thức về mạng sản xuất khu vực. 2 khía cạnh là phương pháp nghiên cứu và kết quả nghiên cứu. Qua đó, chỉ ra Thứ hai, xây dựng một chiến lược tổng thể về việc tham gia mạng sản các nhân tố cơ bản tác động đến xuất khẩu hàng hóa mà những nghiên cứu xuất của các ngành công nghiệp Việt Nam trước đó đã đề cập và cũng chỉ ra khoảng trống để tiếp tục nghiên cứu. Thứ ba, cần có giải pháp thu hút vốn đầu tư hiệu quả, đặc biệt sự thu hút Thứ hai, hệ thống hóa và làm sáng tỏ thêm các vấn đề lý luận về xuất đầu tư nước ngoài vào các ngành công nghiệp phụ trợ cho những ngành công khẩu. Qua phân tích lý luận, luận án chỉ ra xu hướng tác động của từng yếu tố nghiệp mũi nhọn đến KNXK hàng hóa. Thứ tư, xây dựng một hệ thống cơ sở hạ tầng công nghiệp hoàn chỉnh Thứ tư, việc sử dụng mô hình lực hấp dẫn đã chỉ ra các yếu tố tác động 4.3.2.2.5. Chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu, phát huy lợi thế so sánh trong đến KNXK hàng hóa của Việt Nam, trong đó có các yếu tố tác động tích cực, xuất khẩu các yếu tố tác động tiêu cực đồng thời kết quả cũng cho thấy xu hướng tác động Thứ nhất, chấm dứt xuất khẩu các sản phẩm dưới dạng nguyên liệu thô của các yếu tố khá phù hợp với kỳ vọng mà các giả thuyết đã đưa ra. Thứ hai, hạn chế hoạt động gia công xuất khẩu để tham gia sâu rộng hơn Thứ năm, trên cơ sở phân tích bối cảnh hội nhập khu vực trong điều kiện nữa trong chuỗi sản xuất hàng hóa trên thế giới Công đồng kinh tế AEC được thực hiện, mục tiêu và định hướng xuất khẩu của Thứ ba, chuyển dịch lợi thế so sánh sang các sản phẩm chế tác bậc cao Việt Nam trong giai đoạn tới kết hợp với những kết quả nghiên cứu, luận án đề Thứ tư, đa dạng hơn nữa cơ cấu lợi thế so sánh xuất các giải pháp khác nhau nhằm đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam 4.4. Một số kiến nghị sang thị trường ASEAN trong giai đoạn tới. 4.4.1. Đối với Bộ, ngành Cần tăng cường sự phối hợp gắn kết chặt chẽ giữa các bộ (Bộ Công thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Tài chính,...) trong việc chỉ đạo sản xuất, xuất khẩu và nhập khẩu của từng mặt hàng cụ thể. 4.4.2. Đối với các tổ chức xúc tiến thương mại, các Hiệp hội ngành hàng và Hiệp hội doanh nghiệp Tăng cường sự phối hợp với các cơ quan quản lý nhà nước trong việc cung cấp, trao đổi thông tin thường xuyên về sự phát triển của khoa học 4.4.3. Đối với các doanh nghiệp