Tóm tắt luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Thế giới động vật trong ca dao cổ truyền người Việt

Chia sẻ: Nguyen Minh Cuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:26

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án với các mục tiêu miêu tả các đặc điểm hình thức, biểu hiện của thế giới động vật trong ca dao; hệ thống hóa các từ ngữ định danh động vật và các dạng kết cấu, các thủ pháp nghệ thuật chỉ yếu của các bài ca dao có hình tượng loài vật. Tìm hiểu cách ứng cử với môi trường tự nhiên và xã hội; giá trị biểu trưng của thế giới động vật trong ca dao cổ truyền người Việt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Thế giới động vật trong ca dao cổ truyền người Việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI --------------------- ĐỖ THỊ HÒA THẾ GIỚI ĐỘNG VẬT TRONG CA DAO CỔ TRUYỀN NGƯỜI VIỆT MÃ SỐ: 62.22.36.01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Ng−êi h−íng dÉn khoa häc HÀ NỘI – NĂM 2010
Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Người hướng dẫn khoa học: Phản biện 1: Phản biện 2: Phản biện 3: Luận án được bảo vệ tại Hội đồng cấp nhà nước luận án Tiến sĩ họp tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội Vào hồi … ngày … tháng … năm 2010 Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia Việt Nam; - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
1 Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi 1.1. ThÕ giíi ®éng vËt víi c¶ mÆt tù nhiªn vμ mÆt x· héi ®· trë thμnh ®èi t−îng nghiªn cøu kh«ng chØ cña c¸c ngμnh khoa häc tù nhiªn (®éng vËt häc, y häc) mμ cßn lμ ®èi t−îng quan träng cña c¸c ngμnh khoa häc x· héi - nh©n v¨n: mÜ häc, v¨n ho¸ häc, v¨n häc, biÓu t−îng häc vv... 1.2. ThÕ giíi ®éng vËt ®· trë thμnh ®èi t−îng nhËn thøc thÈm mÜ vμ chÊt liÖu biÓu hiÖn quan träng trong c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸, ®Æc biÖt lμ v¨n ho¸ d©n gian ViÖt Nam. Trong ca dao cæ truyÒn cña ng−êi ViÖt, thÕ giíi ®éng vËt ®· ®−îc biÓu hiÖn víi rÊt nhiÒu biÕn th¸i phong phó, giμu søc gîi c¶m, gîi liªn t−ëng, ph¶n ¸nh c¸c ®Æc thï t©m lÝ, v¨n ho¸, x· héi cña ng−êi ViÖt trong quan hÖ víi m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng x· héi. 1.3. ViÖc nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm biÓu hiÖn vμ gi¸ trÞ thÈm mÜ cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao cæ truyÒn ng−êi ViÖt sÏ ®em l¹i mét c¸ch nh×n cã hÖ thèng, toμn diÖn vÒ mét thùc thÓ vËt chÊt - tinh thÇn quan träng, lu«n ®ång hμnh víi con ng−êi trong suèt tiÕn tr×nh cña lÞch sö tiÕn ho¸, nhËn thøc. 2. Môc ®Ých, yªu cÇu cña ®Ò tµi 2.1. Miªu t¶ c¸c ®Æc ®iÓm h×nh thøc biÓu hiÖn cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao: hÖ thèng ho¸ c¸c tõ ng÷ ®Þnh danh ®éng vËt vμ c¸c d¹ng kÕt cÊu, c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt chñ yÕu cña c¸c bμi ca dao cã h×nh t−îng loμi vËt. 2.2. T×m hiÓu c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn vμ x· héi ®−îc ph¶n ¸nh vμo thÕ giíi ®éng vËt trong c¸c bμi ca dao cã h×nh t−îng loμi vËt. 2.3. T×m hiÓu gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao cæ truyÒn cña ng−êi ViÖt. 3. Ph¹m vi vµ ®èi t−îng nghiªn cøu 3.1. Ph¹m vi kh¶o s¸t bao gåm toμn bé c¸c bμi ca dao cã c¸c tõ ng÷ biÓu thÞ loμi vËt trong c«ng tr×nh: Kho tµng ca dao ng−êi ViÖt (2001) do c¸c so¹n gi¶ NguyÔn Xu©n KÝnh, Phan §¨ng NhËt chñ biªn. Tæng sè bμi ca dao cã sù xuÊt hiÖn cña c¸c tõ ng÷ gäi tªn loμi vËt bao gåm: 2699 bμi 3.2. Nguån ng÷ liÖu tham kh¶o, ®èi chiÕu: kÕt qu¶ kh¶o s¸t cña t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Hoμ B×nh trong kho¸ luËn: Kho tµng ca dao ng−êi ViÖt vµ viÖc ph¶n ¸nh thÕ giíi ®éng vËt (2003) vμ t¸c gi¶ TriÒu Nguyªn trong chuyªn luËn: T×m hiÓu thÕ giíi ®éng vËt d−íi gãc ®é ng«n ng÷ - v¨n ho¸ d©n gian ViÖt Nam (1999). 3.3. Tiªu chÝ kh¶o s¸t: TÊt c¶ nh÷ng biÕn thÓ tõ ng÷ ®Þnh danh ®éng vËt trong tÊt c¶ c¸c kiÓu quan hÖ kÕt hîp, g¾n víi nh÷ng ng÷ c¶nh vμ chu c¶nh nhÊt ®Þnh. 4. LÞch sö vÊn ®Ò 4.1. Quan ®iÓm nghiªn cøu v¨n ho¸ - v¨n häc Trong phÇn nμy luËn ¸n tæng thuËt vμ ph©n tÝch quan ®iÓm nghiªn cøu cña c¸c nhμ nghiªn cøu v¨n ho¸ häc, biÓu t−îng häc vÒ thÕ giíi ®éng vËt trong vμ ngoμi n−íc:
2 - Quan ®iÓm cña c¸c nhμ nghiªn cøu n−íc ngoμi: quan ®iÓm nh©n lo¹i häc cÊu tróc cña C. Levi - Strauss, quan niÖm ph©n t©m häc nghÖ thuËt cña C. Jung vμ biÓu t−îng v¨n ho¸ cña J. Chevalier vμ A. Ghebrant. - Quan ®iÓm cña c¸c nhμ nghiªn cøu trong n−íc: quan ®iÓm nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ NguyÔn §¨ng Ch©u, Cao Huy §Ønh, Tr−¬ng ChÝnh - Phong Ch©u, NguyÔn BÝch Hμ, NguyÔn Xu©n KÝnh , Ph¹m Thu YÕn vμ nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸, v¨n häc. Trong c¸c c«ng tr×nh nμy, c¸c t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n vÒ c¸ch øng xö, c¸c quan niÖm, ®êi sèng t×nh c¶m cña ng−êi ViÖt biÓu hiÖn qua thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao. §¸ng chó ý nhÊt trong hÖ thèng c¸c luËn v¨n, chuyªn luËn liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nμy lμ hai c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ TriÒu Nguyªn: T×m hiÓu thÕ giíi ®éng vËt d−íi gãc ®é ng«n ng÷ - v¨n ho¸ d©n gian ng−êi ViÖt - 1999 vμ t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Hoμ B×nh: Kho tµng ca dao ng−êi ViÖt vµ viÖc ph¶n ¸nh thÕ giíi ®éng vËt - 2003. Nh÷ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t trong hai c«ng tr×nh nμy ®· gióp chóng t«i cã thÓ xö lÝ c¸c ®¬n vÞ ng÷ liÖu mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ toμn diÖn h¬n. 4.2. Quan ®iÓm nghiªn cøu ng«n ng÷ - v¨n ho¸ Kh¶ n¨ng nhËn thøc, ph¶n ¸nh vμ biÓu hiÖn thÕ giíi ®éng vËt, thùc vËt trong c¸c b×nh diÖn, c¸c cÊp ®é cña ®êi sèng v¨n ho¸ vμ ng«n ng÷ cña ng−êi ViÖt ®· b−íc ®Çu ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ NguyÔn §øc Tån, Lý Toμn Th¾ng, TrÇn V¨n C¬. Mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng yÕu tè ng«n ng÷ biÓu thÞ thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao vμ c¸c ®Æc tr−ng t©m lÝ - v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt trong c¸c b×nh diÖn quan hÖ x· héi vμ ®êi sèng tinh thÇn ®−îc triÓn khai trong luËn ¸n dùa trªn nh÷ng c¬ së lÝ thuyÕt nμy. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t, thèng kª, ph©n lo¹i, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cÊu tróc v¨n b¶n, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n ho¸ - lÞch sö, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n häc, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch kÝ hiÖu häc vμ t©m lÝ - ng«n ng÷ häc. 6. §ãng gãp cña luËn ¸n 6.1. Kh¶o s¸t vμ miªu t¶ toμn bé c¸c d¹ng biÕn thÓ cña thÕ giíi ®éng vËt trªn b×nh diÖn ng«n ng÷ nghÖ thuËt trong kho tμng ca dao cæ truyÒn ng−êi ViÖt. 6.2. Ph¸t hiÖn vμ ph©n tÝch ®Æc ®iÓm øng xö cña ng−êi ViÖt trong c¸c b×nh diÖn quan hÖ x· héi vμ tù nhiªn qua h×nh ¶nh thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao. 6.3. X¸c ®Þnh c¸c c¬ së hiÖn thùc t¹o nªn gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao vμ gi¶i m· c¸c ph¹m trï ý nghÜa biÓu tr−ng quan träng. 7. ý nghÜa lÝ luËn vµ thùc tiÔn Cã thÓ vËn dông h−íng nghiªn cøu nμy vμo qu¸ tr×nh tiÕp cËn vμ gi¶i m· nhiÒu hiÖn t−îng v¨n ho¸ kh¸c, ®ång thêi, kÕt qu¶ cô thÓ cña luËn ¸n cã thÓ tiÕp tôc ®−îc øng dông trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ biÓu t−îng v¨n ho¸ trong ca dao nãi riªng vμ c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸ d©n gian nãi chung.
3 8. Bè côc cña luËn ¸n Ngoμi phÇn Më ®Çu vμ KÕt luËn, luËn ¸n bao gåm 4 ch−¬ng: Ch−¬ng 1: C¬ së lÝ luËn Ch−¬ng 2: Miªu t¶ h×nh thøc biÓu hiÖn cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao Ch−¬ng 3: ThÕ giíi ®éng vËt vµ c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn, x· héi Ch−¬ng 4: Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao ch−¬ng 1: c¬ së lÝ luËn 1.1. C¬ së v¨n hãa häc Dùa trªn nh÷ng quan ®iÓm nghiªn cøu v¨n hãa, chóng t«i chó ý ®Õn hai mèi quan hÖ chñ yÕu: mèi quan hÖ gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn vμ m«i tr−êng v¨n hãa vμ mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa phæ qu¸t vμ nh÷ng gi¸ trÞ ®Æc thï ®−îc ph¶n ¸nh, l−u gi÷ qua thÕ giíi loμi vËt trong ca dao ng−êi ViÖt. Trong ca dao, thÕ giíi loμi vËt ®· chuyÓn hãa tõ ph¹m vi réng cña v¨n hãa vμo mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh, do ®ã, cã thÓ xem ®©y lμ nh÷ng biÕn thÓ cña biÓu t−îng nghÖ thuËt trªn b×nh diÖn ng«n tõ. Víi tÝnh chÊt lμ mét hÖ thèng m· v¨n hãa, thÕ giíi loμi vËt trong ca dao cÇn ®−îc xem xÐt tõ nhiÒu ph−¬ng diÖn, nhiÒu tÇng bËc c¸c gi¸ trÞ. Chóng t«i cè g¾ng bãc t¸ch c¸c tÇng bËc, c¸c gi¸ trÞ kh¸c nhau ®ã nh»m chØ ra ®−îc nh÷ng ®iÓm ®Æc thï. 1.2. C¬ së v¨n häc Tõ vÊn ®Ò c¸c m· v¨n hãa nh− ®· tr×nh bμy, chóng t«i tËp trung t×m hiÓu nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña thÕ giíi loμi vËt trong ca dao, mét thÓ lo¹i c¬ b¶n cña v¨n häc d©n gian. Trong ph¹m vi c¸c bμi ca dao, hÖ thèng biÓu t−îng v¨n hãa ®−îc chuyÓn hãa vμo c¸c h×nh t−îng, h×nh ¶nh cô thÓ. Sù chuyÓn hãa nμy chÝnh lμ qu¸ tr×nh s¶n sinh cña c¸c m· v¨n hãa c¬ së (mÉu gèc, biÓu t−îng). TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i h×nh t−îng, h×nh ¶nh nμo trong t¸c phÈm còng xuÊt ph¸t tõ c¸c m· v¨n hãa mang tÝnh bÒn v÷ng, phæ qu¸t, nh−ng víi nh÷ng h×nh t−îng, h×nh ¶nh cã liªn quan ®Õn m· v¨n hãa, vÊn ®Ò lμ ph¶i gi¶i thÝch ®−îc mèi quan hÖ nμy, dùa trªn nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña h×nh t−îng, h×nh ¶nh trong t¸c phÈm v¨n häc. §Ó cã thÓ gi¶i thÝch mét c¸ch cã c¬ së h×nh t−îng “thÕ giíi loμi vËt” trong ca dao, chóng t«i chó ý ®Õn nh÷ng ph−¬ng diÖn chñ yÕu sau ®©y: ng«n ng÷, kÕt cÊu vμ c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt biÓu hiÖn thÕ giíi loμi vËt trong ca dao nh− Èn dô, ho¸n dô, thËm x−ng, nãi ng−îc, nãi mØa... 1.3. C¬ së tÝn hiÖu häc vµ ng«n ng÷ häc ChuyÓn tõ b×nh diÖn ng«n ng÷ v¨n hãa vμo ng«n ng÷ v¨n häc (ng«n ng÷ trong ca dao), nh÷ng tõ ng÷ ®Þnh danh c¸c loμi vËt võa b¶o l−u nh÷ng nghÜa biÓu vËt, biÓu niÖm c¬ b¶n, võa gia t¨ng nh÷ng nÐt nghÜa h×nh t−îng, nghÜa biÓu tr−ng phong phó, sinh ®éng, t¹o nªn tÝnh chÊt ®a trÞ, ®a chiÒu cña c¸c m· v¨n hãa.
4 C¸c tõ ng÷ biÓu thÞ loμi vËt trong ca dao lμ hÖ thèng biÕn thÓ cña nh÷ng m· v¨n hãa, lμ c¸c tÝn hiÖu thÈm mÜ, cã nguån gèc tõ ng«n ng÷ v¨n hãa, ®−îc cÊu t¹o l¹i, nh»m biÓu ®¹t h×nh t−îng, thùc hiÖn chøc n¨ng thÈm mÜ. Ph¹m vi biÓu vËt cña c¸c tõ ng÷ trong cïng tr−êng nghÜa cã mèi liªn quan mËt thiÕt víi c¸c h−íng nghÜa biÓu tr−ng cña c¸c yÕu tè nμy trong ng«n ng÷ v¨n hãa, v¨n häc. 1.4. Giíi thuyÕt mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n ®−îc dïng trong luËn ¸n HÖ thèng c¸c kh¸i niÖm ®−îc giíi thuyÕt bao gåm: mÉu gèc, biÓu t−îng, biÓu tr−ng, t−îng tr−ng, tÝn hiÖu, tÝn hiÖu thÈm mÜ, tÝnh ®¼ng cÊu, gi¸ trÞ khu biÖt, ng÷ c¶nh, chu c¶nh, hÖ b×nh, biÕn thÓ vμ tri nhËn. Ch−¬ng 2: miªu t¶ h×nh thøc biÓu hiÖn cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao 2.1. Ph©n lo¹i c¸c nhãm biÕn thÓ cña hÖ thèng tÝn hiÖu thÈm mÜ biÓu hiÖn thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao 2.1.1. Tiªu chÝ ph©n lo¹i C¬ së ph©n lo¹i vμ miªu t¶ thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao dùa trªn ba tiªu chÝ chñ yÕu: - §Æc ®iÓm m«i tr−êng tù nhiªn - v¨n hãa - §Æc ®iÓm t©m lÝ - v¨n hãa - §Æc ®iÓm ng«n ng÷ - v¨n hãa 2.1.2. C¸c nhãm biÕn thÓ c¬ b¶n Sè lÇn xuÊt hiÖn cña tÊt c¶ c¸c tõ ng÷ biÓu thÞ thÕ giíi ®éng vËt trong “Kho tµng ca dao ng−êi ViÖt” lμ 3361 lÇn trong 2699 bμi. 2.1.2.1 Trïng (235/3361 - 7 %) TÇn sè xuÊt hiÖn vµ tû lÖ phÇn tr¨m cña nhãm Trïng trong ca dao ViÖt Nam TÇn sè TÇn sè Nhãm biÕn thÓ Tû lÖ Nhãm biÕn thÓ Tû lÖ xuÊt hiÖn xuÊt hiÖn T»m 104/ 235 44,2% Ch©u chÊu 2/ 235 0, 9 % Ong – b−ím 99/ 235 42,1% Chuån chuån 2/ 235 0, 9 % KiÕn 20/ 235 8,5% Ruåi 2/ 235 0, 9 % ChÊy rËn 2/ 235 0,9% Muçi 2/ 235 0, 9 % Giun 2/ 235 0,9% 2.1.2.2. Ng− (686/3361 - 20 %) Tæng sè cã 68 biÕn thÓ tõ ng÷ biÓu thÞ thÕ giíi loμi c¸. Trong ®ã, biÕn thÓ “c¸” xuÊt hiÖn víi tÇn sè 336; c¸c biÕn thÓ “c¸ r«”, “c¸ bèng” 25; “c¸ trª” 14; “c¸ thu”, “c¸ chÐp” 12; “c¸ mÌ”, “c¸ giÕc” 9; “c¸ bu«i”, “c¸ k×nh” 8; “c¸ mßi” 7; “c¸ v−îc”, “c¸ ®èi” 6.
5 Cã 6 biÕn thÓ c¸ xuÊt hiÖn 4 lÇn nh−: “c¸ b· trÇu”, “c¸ vμng” ... Cã 4 biÕn thÓ c¸ xuÊt hiÖn 3 lÇn nh−: “c¸ lãc”, “c¸ sÊu”.... Cã 9 biÕn thÓ c¸ xuÊt hiÖn 2 lÇn nh−: “c¸ lÖch”, “c¸ k×m”.... Cßn l¹i 36 biÕn thÓ c¸ xuÊt hiÖn 1 lÇn nh−: “c¸ xñ", “c¸ khoai”... B¶ng 2.3 Thèng kª, miªu t¶ hÖ thèng 16 biÕn thÓ tõ ng÷ biÓu thÞ c¸c ®éng vËt thñy sinh kh¸c vµ tÇn sè xuÊt hiÖn trong ca dao. BiÕn thÓ TÇn sè BiÕn thÓ TÇn sè BiÕn thÓ TÇn sè BiÕn thÓ TÇn sè Cua 42 Ch¹ch 11 Ba ba 4 Søa 1 T«m tÐp 17 Trai 6 HÕn 2 Hμ 1 Õch 16 §Øa 6 Cμ cuèng 2 Nßng näc 1 Nh¸i 11 D· trμng 5 Õch −¬ng 2 ChÉu chuéc 1 2.1.2.3. §iÓu (1351/3361 - 40%) B¶ng 2.5: Thèng kª 62 biÕn thÓ tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa "chim chãc" Tæng sè cã 62 biÕn thÓ tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “chim chãc”. Trong ®ã, biÕn thÓ “chim” xuÊt hiÖn víi tÇn sè 297; biÕn thÓ “ph−îng” 261, “gμ” 188; “nh¹n" 103; “cß” 76, “qu¹” 53; “chim quèc”, “chim quyªn” 49, “chim Ðn” 39; “vÞt”, “h¹c” 23, “chim có”, “chim cu” 21; “chim xanh” 18; “chim bå c©u” 17, “chim c«ng” 13, “chim kh¸ch” 12; “chim chÝch choÌ”, “diÒu h©u” 11. Cã 3 biÕn thÓ chim xuÊt hiÖn 7 lÇn nh−: “chim sÎ”, “chim v¹c”...; Cã 5 biÕn thÓ chim xuÊt hiÖn 6 lÇn nh−: “chim oanh”, “chim ®a ®a”... Cã 2 biÕn thÓ chim xuÊt hiÖn 5 lÇn nh−: “chim le le”, “chim ch×a v«i”... Cã 3 biÕn thÓ chim xuÊt hiÖn 4 lÇn nh−: “chim b×m bÞp”, “ngçng”... Cã 2 biÕn thÓ chim xuÊt hiÖn 3 lÇn: “chim ri”, “chim ®¹i bμng” Cã 8 biÕn thÓ chim xuÊt hiÖn 2 lÇn nh−: “chim vÑt”, “ngan”... Cã 20 biÕn thÓ chim xuÊt hiÖn 1 lÇn nh−: “chim uyªn”, “chim s©u”.... 2.1.2.4. Thó (891/3362 - 27%) TËp hîp c¸c ®¬n vÞ tõ ng÷ thuéc nhãm nμy cã thÓ ph©n chia thμnh hai tiÓu nhãm: c¸c tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “gia sóc” (thó nu«i) vμ c¸c tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “thó hoang”. 2.1.2.5. C¸c loµi vËt huyÒn tho¹i (198/3361- 6%) Qua qu¸ tr×nh kh¶o s¸t chóng t«i nhËn thÊy kh«ng nªn xÕp c¸c yÕu tè “rång”, “l©n”, “nghª” vμo bèn nhãm Trïng, Ng−, §iÓu, Thó. Con rång, con l©n, con li lμ nh÷ng con vËt mang tÝnh huyÒn tho¹i. Nh÷ng con vËt nμy ®−îc s¸ng t¹o vμ biÓu hiÖn theo trÝ t−ëng t−îng cña con ng−êi - kÕt hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nhiÒu loμi vËt kh¸c nhau.
6 Trong sè ba biÕn thÓ trªn ®©y, “rång” (190 lÇn) lμ yÕu tè xuÊt hiÖn víi tÇn sè cao nhÊt, mang tÝnh phæ biÕn nhÊt vμ cã gi¸ trÞ biÓu tr−ng phong phó nhÊt. Hai yÕu tè kh¸c “l©n” (4 lÇn) vμ “nghª” (4 lÇn) xuÊt hiÖn víi tÇn sè rÊt thÊp, h−íng nghÜa biÓu tr−ng hÑp h¬n, mê nh¹t h¬n nhiÒu so víi “rång”. 2.1.3. NhËn xÐt Dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t, thèng kª, ph©n lo¹i c¸c nhãm biÕn thÓ cña thÕ giíi loμi vËt trong ca dao, cã thÓ rót ra mét sè nhËn xÐt b−íc ®Çu nh− sau: Thø nhÊt, trong bèn nhãm chÝnh: Trïng, Ng−, §iÓu, Thó, hai nhãm cã tÇn sè xuÊt hiÖn cao nhÊt vμ cã hÖ thèng biÕn thÓ phong phó nhÊt lμ Ng− vμ §iÓu. YÕu tè trung t©m cña nhãm Ng− chÝnh lμ C¸, yÕu tè trung t©m cña nhãm §iÓu chÝnh lμ Chim. Hai nhãm Trïng vμ Thó kh«ng cã nh÷ng yÕu tè trung t©m. C¸c biÕn thÓ cña hai nhãm nμy cã sù ph©n hãa râ rÖt vÒ ph¹m vi biÓu hiÖn hiÖn thùc vμ c¸c h−íng nghÜa biÓu tr−ng. Thø hai, trong nhãm Trïng vμ Thó c¸c tõ ng÷ biÓu thÞ nh÷ng loμi vËt quen thuéc, gÇn gòi víi con ng−êi xuÊt hiÖn víi tÇn sè cao h¬n c¶, cã kh¶ n¨ng gîi nh÷ng yÕu tè t©m lÝ - v¨n hãa ®Ëm nÐt h¬n. Quy luËt nμy còng thÓ hiÖn trong nhãm Ng− vμ §iÓu nh−ng kh«ng râ rÖt b»ng. Nh− vËy, cã mét mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a tÝnh phæ biÕn, quen thuéc cña c¸c thùc thÓ trong ®êi sèng vμ tÇn sè xuÊt hiÖn cña tËp hîp c¸c tõ ng÷ gäi tªn loμi vËt trong ca dao. Thø ba, so víi 4 nhãm chÝnh Trïng, Ng−, §iÓu, Thó c¸c con vËt huyÒn tho¹i - Rång, L©n, Nghª xuÊt hiÖn víi tÇn sè thÊp h¬n, ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên mê nh¹t h¬n trong ca dao. ThÕ giíi loμi vËt ®−îc ph¶n ¸nh vμo ca dao lμ thÕ giíi quen thuéc, gÇn gòi víi ®êi sèng vËt chÊt vμ tinh thÇn ng−êi ViÖt. Thø 4, Trong nhãm §iÓu, tõ ng÷ gäi tªn c¸c loμi chim trêi xuÊt hiÖn trong ca dao v−ît tréi so víi c¸c loμi chim nu«i, ng−îc l¹i, ng−îc l¹i trong nhãm Thó, tõ ng÷ gäi tªn c¸c loμi thó nu«i l¹i v−ît tréi so víi c¸c loμi thó hoang d·. 2.2. C¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt chñ yÕu ®−îc sö dông ®Ó biÓu hiÖn thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao Trong ph¹m vi luËn ¸n nμy, chóng t«i kh«ng kh¶o s¸t, ph©n lo¹i thËt cô thÓ ®Æc ®iÓm h×nh thøc - cÊu tróc cña nh÷ng bμi ca dao vÒ thÕ giíi ®éng vËt mμ chØ miªu t¶ ng¾n gän nh÷ng d¹ng thøc phæ biÕn nhÊt, ®iÓn h×nh nhÊt vμ ph©n tÝch c¬ së hiÖn thùc cña c¸ch dïng c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt quen thuéc ®Ó biÓu hiÖn thÕ giíi loμi vËt trog ca dao: Èn dô vËt hãa, ho¸n dô, thËm x−ng, nãi mØa, nãi ng−îc.
7 Ch−¬ng 3: thÕ giíi ®éng vËt vμ C¸ch øng xö víi m«I tr−êng Tù NHI£N, x∙ héi 3.1. C¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn 3.1.1. TÝnh linh ho¹t, dung hßa, thiÕt thùc Trong ph¹m vi nh÷ng bμi ca dao mμ chóng t«i ®· tiÕn hμnh kh¶o s¸t, cã thÓ nhËn thÊy trong quan hÖ víi thÕ giíi ®éng vËt, ng−êi ViÖt quan t©m, g¾n bã tr−íc hÕt víi nh÷ng con vËt nu«i gÇn gòi, th©n thiÕt, cã gi¸ trÞ thiÕt thùc ®èi víi ®êi sèng vËt chÊt cña con ng−êi, ®Æc biÖt lμ bèn loμi vËt sau: con tr©u, con lîn, con gμ, con t»m . “Con tr©u lµ ®Çu c¬ nghiÖp”, “TËu tr©u, c−íi vî, lµm nhµ” lμ nh÷ng thμnh ng÷ quen thuéc kh¼ng ®Þnh tÇm quan träng cña con tr©u víi ®êi sèng ng−êi ViÖt. Con lîn vμ con gμ lμ nguån thùc phÈm quan träng, cã ý nghÜa ®Æc biÖt víi ®êi sèng ng−êi ViÖt trong ®êi sèng th−êng nhËt vμ c¶ trong nh÷ng k× lÔ tÕt, giç ch¹p. Con t»m lμ mét loμi c«n trïng ®Æc biÖt h÷u Ých, g¾n bã víi v¨n hãa mÆc cña ng−êi ViÖt x−a. NghÒ lμm ruéng vμ dÖt v¶i lμ c¬ së kiÕn t¹o nªn nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt quan träng nhÊt cña v¨n hãa ViÖt: “T»m nu«i ba løa, ruéng cµy ba n¨m”. Qua h×nh t−îng nh÷ng con vËt nμy trong c¸c bμi ca dao, cã thÓ thÊy râ th¸i ®é øng xö «n hoμ, linh ho¹t vμ thiÕt thùc cña ng−êi ViÖt trong quan hÖ víi tù nhiªn. 3.1.2. TÝnh thô ®éng Cã lÏ, còng chÝnh v× s¶n xuÊt, ch¨n nu«i trªn quy m« nhá, tÜnh, nªn trong c¸ch øng xö víi thiªn nhiªn vμ con ng−êi, ng−êi ViÖt x−a kh¾c phôc vμ thÝch nghi nhiÒu h¬n kh¸m ph¸, më mang, chia sÎ vμ kÕ thõa nhiÒu h¬n c¹nh tranh, phñ ®Þnh ®Ó ph¸t triÓn. Trong xu h−íng cña ng−êi ViÖt truyÒn thèng, trong nhiÒu giai ®o¹n cña lÞch sö, trång trät vμ ch¨n nu«i lμ “h−íng vÒ quª cò, ®Êt cò” nhiÒu h¬n lμ v−ît ra, më ra nh÷ng miÒn ®Êt míi, s¶n xuÊt lμ ®Ó tù cÊp, tù tóc, ®¶m b¶o nhu cÇu tèi thiÓu chø kh«ng ph¶i ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ hμng hãa: “Ta vÒ ta rñ b¹n ta/Nu«i lîn, nu«i gµ, cµy cÊy ta ¨n”. TÝnh chÊt thô ®éng trong c¸ch øng xö víi thiªn nhiªn vμ trong c¸ch ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm cßn biÓu hiÖn râ trong c¸ch ch¨n th¶ ®éng vËt cña ng−êi ViÖt: kh«ng më réng vïng ®ång cá cho gia sóc mμ chØ thu hÑp trong ph¹m vi “®ång lμng”. NÕp s¶n xuÊt Êy dÇn dÇn trë thμnh nÕp sèng, nÕp suy nghÜ: kh«ng thÝch nh÷ng g× míi l¹, kh«ng thÝch më mang mμ chØ thÝch thu vÐn. §ã còng lμ mét lùc c¶n trong ®êi sèng lao ®éng s¶n xuÊt, trong c¸ch sèng, c¸ch nghÜ cña ng−êi ViÖt truyÒn thèng:“Tr©u ®ång ta ¨n cá ®ång ta/ Tuy r»ng cßn cá côt nh−ng mµ cßn th¬m”. TÝnh chÊt thô ®éng trong c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn cña ng−êi ViÖt cßn biÓu hiÖn râ trong c¸ch ®¸nh b¾t thñy s¶n, h¶i s¶n trªn s«ng, biÓn, ao hå. Trong truyÒn thèng, ng− tr−êng ®¸nh b¾t thñy - h¶i s¶n cña ng−êi ViÖt th−êng giíi h¹n trong mét ph¹m vi hÑp. Nh÷ng vïng n−íc, vïng biÓn s©u, xa kh«ng mêi gäi mμ th−êng khiÕn con ng−êi e ng¹i:“Anh tíi ®©y ®Êt n−íc l¹ lïng/ Con chim kªu còng sî, con c¸ vïng còng kiªng”. Nh÷ng nh−îc ®iÓm nμy
8 trong ®êi sèng v¨n hãa ViÖt kh«ng ph¶i lμ cè h÷u mμ thùc chÊt ®· ®−îc kh¾c phôc rÊt nhiÒu trong qu¸ tr×nh më mang bê câi, thay ®æi ®Þa bμn c− tró cña céng ®ång ViÖt theo trôc B¾c - Nam. Cïng víi qu¸ tr×nh chinh phôc ®Êt ph−¬ng Nam, tÝnh chñ ®éng, tÝch cùc trong c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn ®· ®−îc t¨ng c−êng h¬n trong ®êi sèng cña ng−êi ViÖt. 3.2. C¸ch øng xö víi m«i tr−êng x· héi Kh¶o s¸t nguån ng÷ liÖu, tËp trung vμo mét sè biÕn thÓ xuÊt hiÖn ®Ëm nhÊt trong c¸c nhãm “Ng−”, “§iÓu”, “Thó”, chóng t«i nhËn thÊy b×nh diÖn quan hÖ ®¼ng cÊp ®−îc ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt nhÊt, tiÕp theo lμ b×nh diÖn quan hÖ h«n nh©n vμ quan hÖ céng ®ång (t−¬ng ®−¬ng nhau vÒ tÇn sè xuÊt hiÖn vμ tû lÖ). Sau ®©y lμ kÕt qu¶ kh¶o s¸t cô thÓ: B¶ng 3.1: Miªu t¶ sù ph¶n ¸nh c¸c b×nh diÖn x· héi vµo mét sè nhãm biÕn thÓ chñ yÕu cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao. ý nghÜa §¼ng cÊp H«n nh©n Céng ®ång BiÕn thÓ TÇn sè % TÇn sè % TÇn sè % Chim, ph−îng hoμng 328 38% 73 21% 40 17% Thó 31 4% 79 22% 118 50% C¸, t«m, cua 508 59% 201 57% 77 33% Tæng 867 100% 353 100% 235 100% 3.2.1. Quan hÖ ®¼ng cÊp Trong bèn líp ®éng vËt (Trïng, Ng−, §iÓu, Thó) theo quan niÖm truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt th× loμi thó, ®Æc biÖt lμ thó nu«i, vμ mét sè loμi ®éng vËt thñy sinh (c¸, t«m, cua, tÐp vv.) biÓu hiÖn quan hÖ ®¼ng cÊp râ h¬n nh÷ng líp ®éng vËt cßn l¹i. T×m hiÓu vÒ sù ph¶n ¸nh quan hÖ ®¼ng cÊp vμo thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao chóng t«i nhËn thÊy mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: 3.2.1.1. ThÕ giíi t−¬ng ®ång vµ nghÞch ®¶o vÒ quan hÖ ®¼ng cÊp trong t−¬ng quan víi x· héi loµi ng−êi Tr−íc hÕt, qua c¸c ng÷ c¶nh phæ biÕn vμ ®iÓn h×nh cña mét sè bμi ca dao vÒ thÕ giíi loμi vËt, cã thÓ thÊy, ng−êi ViÖt ®· nhËn diÖn thÕ giíi nμy nh− mét x· héi cã sù khu biÖt ®¼ng cÊp rÊt kh¾c nghiÖt, song trïng víi thÕ giíi con ng−êi, võa nghÞch ®¶o, võa t−¬ng ®ång vÒ c¸c gi¸ trÞ, c¸c thuéc tÝnh c¨n b¶n nhÊt. Mét trong nh÷ng bμi ca dao ®iÓn h×nh nhÊt vμ còng phæ biÕn nhÊt - bμi vÌ nãi ng−îc vÒ c¶ loμi vËt vμ loμi ng−êi (trong ®ã cã nh÷ng loμi thó ®iÓn h×nh: tr©u, hïm, chuét vv), ®· miªu t¶ thùc t¹i nh− mét h×nh ¶nh xoay ng−îc cña c¸c c¶nh t−îng, c¸c quan hÖ, c¸c gi¸ trÞ trong ®êi sèng tù nhiªn vμ x· héi:“Bao giê cho ®Õn th¸ng ba/ Õch c¾n cæ r¾n tha ra ngoµi ®ång/ Hïm n»m cho lîn liÕm l«ng/ Mét chôc qu¶ hång nuèt l·o t¸m m−¬i”. Dï ®−îc biÓu hiÖn víi nh÷ng ®Æc ®iÓm t−¬ng ®ång hay
9 nghÞch ®¶o th× h×nh ¶nh thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao vÉn ph¶n ¸nh mét c¸ch kh¸ râ nÐt vμ tinh tÕ nh÷ng vÊn ®Ò cña quan hÖ ®¼ng cÊp trong x· héi: sù tranh chÊp, m©u thuÉn kh«ng thÓ gi¶i quyÕt mét c¸ch døt ®iÓm, nh÷ng bÊt c«ng vμ bÊt h¹nh mμ tÇng líp d−íi ®¸y cña x· héi lu«n ph¶i g¸nh chÞu, ý thøc ph¶n kh¸ng vμ niÒm hi väng thay ®æi c¸i thùc t¹i hμ kh¾c, tμn nhÉn cña nhμ tï ®¼ng cÊp vv. 3.2.1.2. ThÕ giíi ®Þnh tÝnh, quy chiÕu nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt cña x· héi loµi ng−êi Nh×n chung, c¸c tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “loμi thó” trong ca dao ®· ph¶n ¸nh râ rÖt c¸ch tri nhËn vÒ quan hÖ ®¼ng cÊp, t«n ti trong ®êi sèng con ng−êi ë nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau, nh−ng c¬ b¶n lμ rÊt r¹ch rßi, trong c¶ sù kh¼ng ®Þnh vμ phñ ®Þnh: “Con dª con ngùa kh¸c dßng/Ai cho con ngùa lén cïng con dª”; “Bao giê cho khØ ®eo hoa/ Cho voi ®¸nh s¸p cho gµ nhuém r¨ng” vv T−¬ng tù, trong ca dao, c¸c nh÷ng biÕn thÓ kÕt hîp t−¬ng ph¶n biÓu thÞ thÕ giíi loμi chim nh− ph−îng hoµng - le le, ph−îng hoµng - gµ vv... th−êng ®−îc dïng ®Ó biÓu thÞ sù khËp khÔnh, vªnh v¸o trong quan hÖ ®¼ng cÊp vμ quan hÖ h«n nh©n. ë h−íng nghÜa nμy, ph−îng vμ c«ng cã ®iÓm t−¬ng ®ång. Trong ca dao ng−êi ViÖt, c«ng còng ®−îc dïng ®Ó biÓu tr−ng cho vÎ sang träng, quyÒn quý, ®èi lËp víi gµ, qu¹ (tÇm th−êng, hÌn män). ThÕ giíi ®éng vËt thñy sinh (Ng−) - víi gi¸ trÞ lμ nguån thøc ¨n, nguån thùc phÈm chñ yÕu cña ng−êi ViÖt trong kh«ng gian s«ng n−íc, ao hå, trë thμnh mét yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu cña v¨n hãa Èm thùc. Vμ do ®ã, “c¸”, còng trë thμnh mét yÕu tè mang tÝnh biÓu tr−ng trong ®êi sèng vËt chÊt vμ t×nh thÇn cña ng−êi ViÖt, ®Æc biÖt lμ ph¹m vi v¨n hãa øng xö: c¸ch øng xö gi÷a con ng−êi víi con ng−êi th«ng qua ®å ¨n, thøc uèng. Tr−íc hÕt, ë cÊp ®é ®¬n gi¶n vμ dÔ nhËn biÕt nhÊt, “c¸” cã thÓ ®−îc dïng nh− nh÷ng h×nh ¶nh Èn dô trong mèi quan hÖ t−¬ng ph¶n víi “t«m’’, “cua” ®Ó biÓu thÞ ý nghÜa ®¼ng cÊp trong ®êi sèng gia ®×nh, ®êi sèng céng ®ång vμ nh÷ng hμnh vi øng xö, nh÷ng nÐt t©m lÝ - v¨n hãa ®Æc thï cña ng−êi ViÖt trong ph¹m vi nμy: “Anh tíi nhµ em anh ¨n c¬m víi c¸/ Em tíi nhµ anh em ¨n rau m¸ víi cua ®ång/ Khã em chÞu khã, ®¹o vî chång em vÉn th−¬ng”; “Thµ r»ng ¨n b¸t c¬m rau/ Cßn h¬n c¸ thÞt nãi nhau nÆng lêi”. 3.2.2. Quan hÖ h«n nh©n Kh¶o s¸t sù ph¶n ¸nh quan hÖ h«n nh©n vμo thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao, cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n sau ®©y: - C¸c loμi gia sóc (nguån søc kÐo, ph−¬ng tiÖn di chuyÓn, thùc phÈm) lμ mét tμi s¶n quan träng ®−îc sö dông trong c¸c nghi thøc h«n nh©n nh»m kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ, gi¸ trÞ cña h«n nh©n. - Víi tÝnh chÊt lμ mét ph−¬ng tiÖn quan träng trong c¸c nghi thøc h«n nh©n (®å sÝnh lÔ, thùc phÈm), h×nh ¶nh c¸c loμi gia sóc nãi riªng vμ mét sè vËt nu«i nãi chung
10 (gia sóc, gia cÇm) cã thÓ cho thÊy kh¸ râ c¸ch øng xö cña ng−êi ViÖt trong c¶ quan hÖ ®¼ng cÊp vμ quan hÖ h«n nh©n. 3.2.2.1. ThÕ giíi ®éng vËt vµ ®¼ng cÊp, vÞ thÕ cña quan hÖ h«n nh©n Kh¶o s¸t nh÷ng bμi ca dao nãi vÒ tôc lÖ c−íi hái cña ng−êi ViÖt, cã thÓ nhËn thÊy râ mét vÊn ®Ò: b¶n chÊt cña tôc th¸ch c−íi, n¹p lÔ dÉn c−íi, nép cheo, khao cç c−íi tr−íc hÕt lμ ®Ó kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ vÒ ®¼ng cÊp cña gia chñ. Nh÷ng con vËt th−êng ®−îc sö dông trong lÔ c−íi ®Ó thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng nghi thøc nμy th−êng lμ nh÷ng loμi gia sóc, gia cÇm cã gi¸ trÞ cao, cã thÓ chuyÓn ®æi thμnh tμi s¶n, hμng hãa, thùc phÈm mét c¸ch dÔ dμng, th«ng dông nhÊt. §øng ®Çu trong sè c¸c loμi vËt ®ã chÝnh lμ con tr©u bëi lÏ trong v¨n hãa n«ng nghiÖp, “con tr©u lµ ®Çu c¬ nghiÖp”, lμ thø tμi s¶n cã gi¸ trÞ cao, cã tÝnh bÒn v÷ng, dÔ dμng chuyÓn ®æi thμnh c¸c lo¹i tμi s¶n kh¸c. Sau n÷a, cã thÓ kÓ ®Õn c¸c loμi gia sóc kh¸c: lîn, bß, dª. Víi tÝnh chÊt lμ c¸c vËt th¸ch c−íi, dÉn c−íi, nép cheo, khao hä, khao lμng vv trong lÔ c−íi, c¸c loμi gia sóc, gia cÇm vμ v« sè vËt dông kh¸c nh− trÇu cau, m©m ®ång, quÇn ¸o, v¶i vãc vv võa lμ chiÕc cÇu nèi võa lμ thμnh tr× ®¼ng cÊp, ng¨n c¶n nh÷ng cuéc h«n nh©n kh«ng “m«n ®¨ng hé ®èi”, kh«ng xøng ®¸ng víi vÞ thÕ, dßng dâi cña gia chñ. Trong ca dao, nh÷ng nghÞch c¶nh, nh÷ng m©u thuÉn gi÷a quan hÖ ®¼ng cÊp vμ quan hÖ h«n nh©n th−êng ®−îc nãi ®Õn b»ng giäng giÔu nh¹i, hμi h−íc. Trong khi biÓu thÞ sù t¸n ®ång hay ph¶n kh¸ng, giÔu nh¹i ®èi víi c¸c nghi thøc nμy qua thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao, d©n gian ®· béc lé mét ®êi sèng t©m hån phong phó, tinh tÕ. V−ît lªn trªn nh÷ng thμnh tr× cña ®¼ng cÊp, hñ tôc, quan niÖm vÒ h«n nh©n cña ng−êi d©n x−a ®· h−íng tíi gi¸ trÞ nh©n b¶n, nh©n v¨n tèt ®Ñp. 3.2.2.2. ThÕ giíi ®éng vËt vµ c¸ch øng xö cña ng−êi ViÖt trong quan hÖ h«n nh©n Qua nh÷ng bμi ca dao nãi vÒ c¶nh th¸ch c−íi, c−íi hái, cã thÓ thÊy, ng−êi b×nh d©n x−a ®· cã mét c¸ch øng xö hÕt søc thiÕt thùc vμ linh ho¹t víi nh÷ng tËp tôc, nghi thøc h«n nh©n. Dï ph¶i chÊp nhËn ë nh÷ng møc ®é nhÊt ®Þnh nh÷ng ¸p lùc cña quan hÖ ®¼ng cÊp trong h«n nh©n, nh−ng d©n gian vÉn h−íng tíi c¸ch øng xö hμi hßa, võa ph¶i, kh«ng −a nh÷ng g× th¸i qu¸, ph« tr−¬ng, xa hoa, xa l¹. §å th¸ch c−íi cã thÓ rÊt nhiÒu thø, trªn trêi d−íi biÓn, cã thùc hay chØ lμ nãi ®Õn ®Ó giÔu nh¹i, phãng ®¹i, trμo tiÕu, nh−ng kh«ng thÓ thiÕu nh÷ng thø thiÕt yÕu nhÊt trong ®êi sèng con ng−êi: trÇu cau vμ nh÷ng con vËt quen thuéc nhÊt nh− tr©u, bß, lîn, gμ. H×nh ¶nh cña h«n nh©n h¹nh phóc, hμi hßa lu«n g¾n víi nh÷ng g× chõng mùc nhÊt, võa ph¶i nhÊt. 3.2.3. Quan hÖ céng ®ång (hä téc, l¸ng giÒng, lµng x·) Trong ca dao, ng−êi ViÖt th−êng m−în h×nh ¶nh céng ®ång, quÇn thÓ c¸c loμi ®éng vËt ®Ó ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm trong quan hÖ céng ®ång cña x· héi loμi ng−êi. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nμy cã thÓ xem lμ kh¸ ®iÓn h×nh cho quan hÖ céng ®ång cña ng−êi ViÖt. §ã lμ nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu sau ®©y:
11 3.2.3.1. Quan hÖ ®ång nhÊt, kh¸c biÖt cña c¸c loµi vµ vÊn ®Ò quan hÖ hä téc cña con ng−êi Tr−íc hÕt, quan hÖ ®ång nhÊt vμ kh¸c biÖt vÒ loμi cña ®éng vËt ®−îc ng−êi ViÖt dïng ®Ó biÓu thÞ tÝnh chÊt, quan niÖm trong quan hÖ hä téc cña con ng−êi. Ng−êi ViÖt ®Æc biÖt ®Ò cao tÝnh kÕ thõa, gÇn nh− cè ®Þnh, bÊt biÕn trong quan hÖ huyÕt thèng cña con ng−êi. Trong ng«n ng÷ v¨n hãa chung, ®iÒu nμy ®· ®−îc ph¶n ¸nh kh¸ ®Ëm nÐt: “Rau nµo s©u Êy”; “Giá nhµ ai quai nhµ nÊy”; “MÑ nµo con Êy”; “Con nhµ t«ng kh«ng gièng l«ng còng gièng c¸nh” vv Trong ca dao, c¸i lÏ th−êng Êy d−êng nh− l¹i ®−îc t« ®Ëm h¬n n÷a, ®−îc kh¼ng ®Þnh nh− mét quy luËt cã phÇn nghiÖt ng·:“Trøng rång l¹i në ra rång/ Liu ®iu l¹i në ra dßng liu ®iu” Trong tr−êng hîp nμy, cã thÓ nhËn thÊy sù dung hîp, ®ång nhÊt, thèng nhÊt cña c¶ hai quan hÖ: quan hÖ ®¼ng cÊp vμ quan hÖ hä téc. Sù kh¸c biÖt vÒ dßng téc ®−îc nhÊn m¹nh cïng víi sù ®èi lËp sang - hÌn, cao quý - tÇm th−êng, ®ã còng lμ sù kh¸c biÖt vÒ ®¼ng cÊp x· héi vμ ë mét chõng mùc nμo ®ã, cã thÓ c¶ ®¼ng cÊp tinh thÇn cña dßng téc. 3.2.3.2. Sù t−¬ng ®ång cña c¸c loµi vµ nh÷ng mèi liªn hÖ vÒ nghÜa vô, t×nh c¶m, giao tiÕp cña céng ®ång Tõ thÕ giíi cña c¸c loμi, ng−êi ViÖt t¸i hiÖn nh÷ng mèi liªn hÖ ch»ng chÞt, phøc t¹p cña câi nh©n sinh. Céng ®ång chim chãc, Õch nh¸i, cãc nh¸i, t«m tÐp vv ®−îc biÓu hiÖn trong ca dao nh− nh÷ng c¶nh t−îng giÔu nh¹i ®èi víi nh÷ng thø nghi thøc, bæn phËn ®· bÞ tha hãa thμnh nh÷ng h×nh thøc gi¶ t¹o, nhÕch nh¸c, rïm beng nh−ng ®· mÊt ®i gi¸ trÞ tinh thÇn, thiÕu v¾ng t×nh c¶m thùc cña ®êi sèng con ng−êi:“Con cß ®i ®©u m¾c dß mµ chÕt/ Con qu¹ ë nhµ mua nÕp lµm chay/ Con cu ®¸nh trèng vç tay / Chµo mµo ®éi mò lµm thÇy ®äc v¨n/ ChiÒn chiÖn võa khãc võa l¨n/ Mét bÇy chim se sÎ bÞt kh¨n cho cß”. Còng qua tiÕng kªu cña loμi Õch nh¸i, ng−êi ViÖt cã mét c¶m nhËn riªng vÒ nh÷ng ©m thanh cña thÕ giíi ng−êi, sù giao tiÕp cña céng ®ång d−êng nh− chØ cßn lμ mét dμn ®ång thanh th¶m thiÕt nh−ng hçn t¹p:“Cãc chÕt bao thuë nh¸i sÇu/ Õch −¬ng lín tiÕng nh¸i bÇu dùa h¬i” Trong giao tiÕp céng ®ång, sù chia sÎ bæn phËn, nghÜa vô, t×nh c¶m cña hä téc, l¸ng giÒng, lμng x· võa cã mÆt tÝch cùc võa cã nh÷ng ®iÓm h¹n chÕ, nh÷ng ®iÒu ch−íng tai gai m¾t nh− trªn, nh−ng ng−êi ViÖt lu«n h−íng tíi sù c©n b»ng, hßa hîp, sao cho “trong Êm ngoµi ªm”. Nh÷ng loμi chim quen thuéc trong ®êi sèng cña céng ®ång lμng x· n«ng nghiÖp ®Þnh c−, canh t¸c lóa n−íc nh− cß, v¹c, diÖc, n«ng vv th−êng ®−îc dïng nh− nh÷ng h×nh ¶nh Èn dô ®Ó nãi vÒ c¶nh quÇn c−, xum vÇy cña con ng−êi:“C¸i cß, c¸i diÖc, c¸i n«ng/ ¡n ë cïng ®ång nãi chuyÖn d¨ng ca”. Mèi quan hÖ céng ®ång hä téc, lμng x· chÆt chÏ ®ßi hái con ng−êi ph¶i sèng chÕt cho nh÷ng bæn phËn, nghÜa vô Êy, bÊt chÊp nh÷ng trë ng¹i, nh÷ng khã kh¨n, nhäc nh»n cña ®êi sèng c¸ nh©n.
12 3.2.3.3. Sù t−¬ng ®ång, kh¸c biÖt cña c¸c loµi vµ nh÷ng m©u thuÉn trong céng ®ång §Ó diÔn t¶ nh÷ng chuyÖn ®μm tiÕu nhá to, nh÷ng bøc bèi, ngét ng¹t, nh÷ng tranh chÊp tñn mñn trong ®êi sèng cña hä téc, lμng x·, l¸ng giÒng x−a kia, d©n gian th−êng m−în h×nh ¶nh nh÷ng loμi vËt nhá bÐ, ®«ng ®óc nh− l−¬n - ch¹ch, trai - cß - thên b¬n, chuét chï - khØ, lîn - chã - mÌo, chim chÝch - qu¹ - bå n«ng. Qua nh÷ng bμi ca dao nμy, câi nh©n quÇn hiÖn lªn víi bao c¶nh t−îng nùc c−êi vμ ®¸ng th−¬ng Nh÷ng chuyÖn tranh chÊp th−êng ngμy cña câi nh©n gian bÐ tÝ nh− “con chã con mÌo”, “con s©u c¸i kiÕn”, “con t«m con tÐp” vv ®−îc nãi ®Õn rÊt nhiÒu trong ca dao. Nh÷ng chuyÖn cña «ng hïm «ng hæ, chuyÖn “rång m¾c c¹n”, “hæ m¾c c¹n”, “hïm thiªng khi ®· sa c¬” nh− trªn lμ ®iÒu Ýt ®−îc ®Ò cËp ®Õn v× nã v−ît ra khái vÊn ®Ò cña céng ®ång hä téc, l¸ng giÒng, lμng x·. Nã lμ vÊn ®Ò cña mét céng ®ång lín h¬n, vÊn ®Ò cña thÕ sù, thiªn h¹. Tuy nhiªn, c¸i luËt ®êi “®ôc n−íc bÐo cß”, “giËu ®æ b×m leo”, “tr©u buéc ghÐt tr©u ¨n” ch¼ng chõa mét ai. Dï rÊt chõng mùc, d©n gian vÉn kh«ng nÐ tr¸nh nh÷ng m©u thuÉn Êy, vÉn tõ c¸ch c¶m,c¸ch nghÜ rÊt quen thuéc cña ®êi sèng b×nh d©n mμ nhËn ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò cña thêi cuéc, thÕ sù: “Tr©u buéc th× ghÐt tr©u ¨n/ Quan vâ th× ghÐt quan v¨n dµi quÇn”. Chõng nμo con ng−êi cßn ch−a thÓ v−ît tho¸t lªn khái nh÷ng lo toan nÆng nÒ cña chuyÖn miÕng c¬m manh ¸o, nh÷ng trãi buéc cña biÕt bao thμnh kiÕn, ®Þnh kiÕn hÑp hßi th× thÕ giíi nh©n sinh vÉn cßn cã nh÷ng c¶nh t−îng rÊt gÇn víi thÕ giíi cña “chã mÌo”, “Õch nh¸i”, “c¸ lín nuèt c¸ bÐ”, “quÇn ng− tranh thùc”; nçi th¶m sÇu v× nh÷ng nghÞch c¶nh bÊt xøng víi ®êi sèng con ng−êi vÉn lu«n lμ mét ®iÒu ¸m ¶nh kh«ng chØ trong ®êi sèng d©n gian x−a kia. Tõng b−íc mét, tr¶i qua hμng triÖu n¨m, con ng−êi ®· tho¸t thai khái thÕ giíi cña c¸c loμi vËt ®Ó ®Þnh vÞ mét thÕ giíi kh¸c: thÕ giíi loμi ng−êi. Tuy nhiªn, tÊt c¶ nh÷ng dÊu tÝch, nh÷ng chøng tÝch, nh÷ng tμn tÝch cña ®êi sèng “con vËt” vÉn ch−a hoμn toμn ®−îc rò bá khái “con ng−êi”, c¶ vÒ mÆt tù nhiªn, tinh thÇn vμ c¶ trong ®êi sèng x· héi. MÆc dï vËy, ý h−íng phñ ®Þnh, giÔu nh¹i, phª ph¸n, nhËn thøc vμ nç lùc v−ît tho¸t khái nh÷ng tμn tÝch Êy ®· lμm nªn gi¸ trÞ cña ®êi sèng con ng−êi, cña mäi céng ®ång trong c¸c giai ®o¹n lÞch sö x· héi. Ch−¬ng 4: Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao 4.1. Mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n thÓ vµ gi¸ trÞ biÓu tr−ng Nh÷ng ý nghÜa biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n thÓ: ®Æc ®iÓm tù nhiªn, gi¸ trÞ vËt chÊt, gi¸ trÞ sö dông cña c¸c loμi vËt. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nμy vèn lμ thuéc tÝnh c¨n b¶n cña c¸c loμi ®éng vËt trong m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng v¨n ho¸: lao ®éng, s¶n xuÊt, sinh ho¹t, øng xö
13 cña céng ®ång. ChÝnh v× thÕ, khi t×m hiÓu ý nghÜa biÓu tr−ng cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao, chóng t«i ®Æc biÖt quan t©m ®Õn sù t−¬ng t¸c gi÷a nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn, ®Æc ®iÓm vËt chÊt cña c¸c loμi vËt trong m«i tr−êng sèng cña con ng−êi vμ nh÷ng h−íng nghÜa biÓu tr−ng ®−îc gîi lªn tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm nμy trong m«i tr−êng v¨n ho¸, trong ®êi sèng tinh thÇn ng−êi ViÖt. 4.1.1. H×nh thøc, cÊu t¹o, tËp qu¸n cña c¸c loµi ®éng vËt vµ nh÷ng h−íng nghÜa biÓu tr−ng t−¬ng øng Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc, con ng−êi tri nhËn tr−íc hÕt nh÷ng ®Æc ®iÓm mang tÝnh trùc quan nhÊt, cô thÓ, sinh ®éng vμ phong phó nhÊt cña thÕ giíi ®éng vËt: ®Æc ®iÓm h×nh thøc, cÊu t¹o, tËp qu¸n cña c¸c loμi ®éng vËt. Víi nh÷ng møc ®é vμ cÊp ®é kh¸c nhau, nh÷ng thuéc tÝnh nμy ®−îc nhËn diÖn vμ chuyÓn ho¸ thμnh nh÷ng ph¹m trï nghÜa biÓu tr−ng võa giao thoa, liªn th«ng, võa ph©n ho¸, ®èi nghÞch víi nhau tuú theo tÝnh kÕ thõa vμ biÕn ®æi trong t− duy, trong nhËn thøc cña con ng−êi. 4.1.1.1. §Æc ®iÓm h×nh thøc, cÊu t¹o cña c¸c loµi ®éng vËt - c¬ së hiÖn thùc ®Ó t¹o nªn nh÷ng h−íng nghÜa biÓu tr−ng §Æc ®iÓm h×nh thøc, cÊu t¹o cña c¸c loμi ®éng vËt ®−îc biÓu tr−ng ho¸ trªn c¬ së tiªu chÝ xÊu - ®Ñp, theo c¶m quan cña céng ®ång. TÝnh chÊt xÊu hay ®Ñp cña c¸c loμi ®éng vËt th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ dùa trªn mét sè tiªu chÝ t−¬ng liªn sau: a) Mµu s¾c cña bé l«ng, da, v¶y b) H×nh thï cña mét sè bé phËn ®Æc tr−ng (®Çu, m×nh, ®u«i, m¾t, má, mâm...) c) H×nh thøc vËn ®éng, di chuyÓn chñ yÕu 4.1.1.2. TËp qu¸n cña c¸c loµi ®éng vËt vµ nh÷ng h−íng nghÜa biÓu tr−ng t−¬ng øng Nh÷ng tËp qu¸n chñ yÕu cña c¸c loμi th−êng ®−îc chó ý nhËn diÖn vμ biÓu tr−ng ho¸ bao gåm: tËp qu¸n kiÕm måi, c¹nh tranh sinh tån, tËp qu¸n tÝnh giao, sinh s¶n, b¶o tån nßi gièng trong quÇn thÓ ®éng vËt. 4.1.2. M«i tr−êng sèng cña ®éng vËt vµ nh÷ng h−íng nghÜa biÓu tr−ng t−¬ng øng VÒ c¬ b¶n, m«i tr−êng sèng cña ®éng vËt theo quan niÖm cña ng−êi ViÖt ®−îc ph©n chia thμnh 4 ph¹m vi chñ yÕu sau: bÇu trêi, mÆt ®Êt (trªn c¹n, ®ång b»ng, ®ång cá...), N−íc (biÓn, s«ng, hå, vùc, ®Çm, ao...), §Êt (bao gåm c¶ ®ång b»ng, rõng nói vμ mét m«i tr−êng ®Æc biÖt cã thÓ xem nh− kho¶ng liªn th«ng gi÷a Trêi - §Êt - N−íc: Hang ®éng. Tuy nhiªn, nh÷ng m«i tr−êng nμy cã sù giao thoa, giao l−u víi nhau. Mçi loμi vËt th−êng cã mét m«i tr−êng quen thuéc nhÊt, gÇn gòi nhÊt nh−ng còng cã thÓ thay ®æi m«i tr−êng sèng theo nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. 4.2. Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña c¸c líp ®éng vËt: Trïng, Ng−, §iÓu, Thó vµ nh÷ng loµi vËt huyÒn tho¹i Kh¶o s¸t c¸c h−íng nghÜa biÓu tr−ng chñ yÕu cña thÕ giíi ®éng vËt trong ca dao, cã thÓ nhËn thÊy, thÕ giíi duyªn t×nh: t×nh c¶m løa ®«i, chång vî víi nhiÒu cung bËc
14 phong phó ®−îc biÓu hiÖn ®Ëm nÐt nhÊt. Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cho thÕ giíi duyªn t×nh tËp trung chñ yÕu ë c¸c biÕn thÓ: “chim”, “chim trêi”, “c¸ n−íc, chim trêi”, “c¸”, “t»m”, “b−ím”, “rång”. Sau ®©y lμ tæng hîp kÕt qu¶ kh¶o s¸t cô thÓ: B¶ng 4.1: Miªu t¶ tÇn sè vµ tû lÖ cña h−íng nghÜa biÓu tr−ng "t×nh duyªn" trong mét sè nhãm biÕn thÓ chñ yÕu cña ca dao. T×nh duyªn BiÕn thÓ TÇn sè Tû lÖ Chim 427/558 77% C¸ 283/567 50% B−ím 50/99 51% T»m 66/104 63% Rång 46/190 24% 4.2.1. Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi c«n trïng (Trïng) ThÕ giíi c«n trïng trong ca dao ng−êi ViÖt cã sù ph©n ho¸ râ rÖt vÒ gi¸ trÞ biÓu tr−ng: 4.2.1.1. ChÊy, rËn §©y lμ hai loμi c«n trïng kÝ sinh trªn c¬ thÓ ng−êi vμ ®éng vËt, cã h¹i, bÈn, ®¸ng ghª tëm, xuÊt hiÖn trong ng÷ c¶nh ®iÓn h×nh: nh÷ng bμi ca dao giÔu nh¹i nh÷ng c« g¸i, nh÷ng phô n÷ luém thuém, bÈn thØu. Trong nh÷ng bμi ca dao nμy, con chÊy, con rËn tr−íc hÕt lμ nh÷ng h×nh ¶nh thùc, nh−ng s¾c th¸i ý nghÜa biÓu tr−ng cña c¸c yÕu tè nμy còng xuÊt hiÖn khi d©n gian m−în h×nh ¶nh con chÊy, con rËn ®Ó nãi vÒ t− th¸i, tÝnh c¸ch cña chñ thÓ. 4.2.1.2. C¸i kiÕn, con giun Nh÷ng loμi vËt nμy ®−îc tri nhËn tõ ®Æc ®iÓm b¶n thÓ chñ yÕu: nhá bÐ, kÐm gi¸ trÞ, tÇm th−êng. §Æc ®iÓm nμy chuyÓn ho¸ thμnh h−íng nghÜa biÓu tr−ng c¬ b¶n: th©n phËn, vÞ thÕ cña nh÷ng con ng−êi thÊp cæ, bÐ häng, kÐm cái vμ sù quÈn quanh, tï tóng, bÕ t¾c. 4.2.1.3. Con ong, con b−ím Con ong, con b−ím th−êng xuÊt hiÖn nh− mét tÝn hiÖu kÐp trong nh÷ng bμi ca dao vÒ t×nh duyªn, bæ sung cho nhau theo h−íng nghÜa biÓu tr−ng: nh÷ng nçi mª say, ®¾m ®uèi trong t×nh ¸i khiÕn ng−êi ta cã thÓ quªn l·ng mäi bæn phËn, mäi chuÈn mùc. T−¬ng tù nh− nh÷ng thμnh ng÷: “ong qua b−ím l¹i”, “lêi ong b−ím”..., nh÷ng mèi t×nh ong b−ím cã thÓ rÊt ®¾m ®uèi nh−ng chãng tμn nh− mμu hoa, mong manh nh− c¸nh b−ím: Chóa xu©n cßn ë v−ên ®µo Ong b−ím qua l¹i biÕt bao nhiªu lÇn. Khi kh«ng xuÊt hiÖn trong cÆp tÝnh hiÖu kÐp (ong b−ím), c¸nh b−ím xuÊt hiÖn nh− mét tÝn hiÖu ®¬n trong ca dao còng biÓu hiÖn nh÷ng ý nghÜa biÓu tr−ng t−¬ng tù: mét mÆt lμ niÒm say mª, ®¾m ®uèi ®Õn quªn l·ng mäi ®iÒu, mÆt kh¸c lμ tÝnh phï du,
15 dÔ ®Õn vμ dÔ ®i cña nh÷ng chuyÖn ¸i t×nh ong b−ím vμ råi c¶ mong muèn v−ît lªn tÝnh chÊt phï du, bÊt æn cña c©u chuyÖn ong qua b−ím Êy l¹i ®Ó h−íng tíi mèi t×nh duyªn bÒn chÆt h¬n, g¾n bã kh¨ng khÝt h¬n: Dang tay b¾t b−ím ®Ëu hoa B−ím bay ®©u mÊt, bá hoa mét m×nh. Víi nh÷ng ý nghÜa kÓ trªn, gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña c¸nh b−ím trong ca dao ViÖt Nam ®· giao thoa, t−¬ng ®ång víi xu h−íng phæ qu¸t nhÊt cña biÓu t−îng c¸nh b−ím trong v¨n ho¸ nh©n lo¹i: c¸nh b−ím phï du, phï phiÕm lÊy niÒm say mª nhÊt thêi lμm cøu c¸nh duy nhÊt, ®ã còng lμ c¸nh b−ím cña sù h− v«, tiªu vong. 4.2.1.4. Con t»m Con t»m ®−îc quy chiÕu vÒ thÕ giíi con ng−êi vμ ®−îc chuyÓn ho¸ thμnh c¸c gi¸ trÞ biÓu tr−ng dùa trªn mèi liªn hÖ b¶n thÓ quan yÕu nhÊt cña nã: con t»m - kÐn t¬, trong mèi liªn hÖ nμy, hiÓn nhiªn, kÐn t¬, t¬ t»m lμ toμn bé gi¸ trÞ tån t¹i cña con t»m - nh− mét sinh thÓ vμ mét thùc thÓ tinh thÇn. H×nh ¶nh con t»m nh¶ t¬, mμ trong t©m thøc ng−êi ViÖt lμ Ên t−îng s©u ®Ëm: “con t»m rót ruét nh¶ t¬” - ®Ó råi tõ bá kiÕp sèng hiÖn tån cña nã kh«ng gîi lªn tÝnh lu©n håi cña ®êi sèng mμ gîi lªn tr¹ng th¸i phã th¸c hÕt m×nh v× mét t×nh c¶m say ®¾m nhÊt vμ còng bÊt an nhÊt: t×nh duyªn ®«i løa. ChÝnh v× thÕ, nh÷ng nçi ®au, nh÷ng nçi quÆn th¾t hÕt lßng trong thÕ giíi t×nh c¶m løa ®«i ®−îc biÓu hiÖn b»ng h×nh ¶nh “ruét t»m”, “ruét t»m chÝn khóc”, “ruét t»m bèi rèi”, “ruét t»m vÊn vÝt”... mμ toμn bé nh÷ng sîi t¬, cuén t¬ võa ®−îc con t»m rót ruét nh¶ ra kia võa lμ nçi khèn khæ, võa lμ gi¸ trÞ tinh tuý nhÊt: Ruét t»m bèi rèi vß t¬ BiÕt r»ng cã ®îi cã chê cho ch¨ng? Trong t©m thøc ng−êi ViÖt, con t»m vμ con nhÖn gÆp nhau trong cïng mét tr−êng liªn t−ëng bëi lÏ c¶ hai loμi c«n trïng nμy ®Òu nh¶ t¬, ch¨ng t¬. CÆp tÝn hiÖu kÐp: t»m - nhÖn ch¨ng t¬ cã thÓ ®−îc triÓn khai theo hai h−íng nghÜa biÓu tr−ng cã phÇn t−¬ng ph¶n nhau. Thø nhÊt, con t»m ch¨ng t¬ lμ mét gi¸ trÞ thùc, mét sù nç lùc thùc sù trong thÕ giíi t×nh c¶m, cßn con nhÖn ch¨ng t¬ chØ lμ mét trß ®ïa, mét chuyÖn d¨ng m¾c, dan dÝu vu v¬. 4.2.1.5. Chuån chuån; Ch©u chÊu; Ruåi; Muçi Nh÷ng loμi c«n trïng nμy xuÊt hiÖn víi mét tÇn sè rÊt thÊp trong ca dao (theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t ®· tr×nh bμy ë ch−¬ng 2) vμ kh«ng cã gi¸ trÞ biÓu tr−ng râ rÖt. 4.2.2. Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi loµi c¸ vµ c¸c ®éng vËt thuû sinh kh¸c (Ng−) C¸c biÕn thÞ biÓu thÞ loμi c¸ vμ thÕ giíi ®éng vËt thuû sinh trong ca dao võa cã quan hÖ bao hμm, võa cã sù ph©n ho¸ kh¸ râ theo xu h−íng sau: - “C¸” - biÓu thÞ loμi c¸ nãi chung lμ biÕn thÓ cã ph¹m vi biÓu vËt réng nhÊt vμ mang tÝnh t−¬ng ®èi, tÝnh m¬ hå h¬n c¶ trong hÖ thèng c¸c tõ ng÷ gäi tªn ®éng vËt thuû sinh. C¸ trong t©m thøc cña ng−êi ViÖt kh«ng chØ bao gåm c¸c loμi thuéc líp c¸ mμ
16 cßn cã thÓ biÓu thÞ c¶ c¸c loμi vèn thuéc líp ®éng vËt nhuyÔn thÓ (mùc - c¸ mùc) vμ líp Thó (c¸ voi, c¸ heo). Nh−ng còng chÝnh v× biÓu thÞ mét ph¹m vi hiÖn thùc réng nh− vËy nªn biÕn thÓ nμy cã kh¶ n¨ng gîi lªn thÕ giíi liªn t−ëng phong phó h¬n c¶ trong t©m thøc ng−êi ViÖt. - C¸c tõ ng÷ gäi tªn nh÷ng loμi c¸ cô thÓ (c¸ r«, c¸ chÐp, c¸ mÌ, c¸ chuån, c¸ mßi vv...) cã ph¹m vi biÓu vËt hÑp h¬n, t−¬ng øng víi ®iÒu ®ã, ph¹m vi biÓu tr−ng cña c¸c yÕu tè nμy còng th−êng giíi h¹n trong mét h−íng nghÜa nhÊt ®Þnh. - C¸c biÕn thÓ gäi tªn c¸c loμi ®éng vËt thuû sinh kh¸c thuéc c¸c líp ®éng vËt gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ, l−ìng c− nh− t«m, cua, trai, hÕn, Õch, nh¸i... cã ph¹m vi biÓu vËt hÑp h¬n so víi c¸ - ph¹m vi biÓu tr−ng còng th−êng thu vμo mét h−íng nghÜa cô thÓ. 4.2.2.1. C¸ Trong ca dao Việt Nam, c¸c biÕn thÓ cña cÆp biÓu t−îng ng−êi ®μn «ng c©u c¸ kh«ng mang tÇm vãc phi phμm, huyÒn ¶o nh− trong kho tμng truyÒn thuyÕt, truyÖn cæ. Tuy nhiªn, vÉn cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng nÐt nghÜa biÓu tr−ng c¬ b¶n, mang tÝnh phæ qu¸t cña biÓu t−îng nμy vÉn ®−îc b¶o l−u kh¸ râ vμ cã sù chuyÓn h−íng mét c¸ch kh¸c tinh tÕ. Tr−íc hÕt, ®ã lμ sù t−¬ng ph¶n gi÷a kh¸t väng v−ît biÓn, v−ît tho¸t khái nh÷ng giíi h¹n, h−íng tíi nh÷ng m¬ −íc, nh÷ng sù nghiÖp phi th−êng cña ng−êi ®μn «ng vμ nh÷ng rμng buéc, bæn phËn, nÝu kÐo cña ®êi th−êng - kh«ng kÐm phÇn thiªng liªng trong t©m lÝ ng−êi ViÖt: Anh ®i ghe c¸ cao cê Ai nu«i cha mÑ, ai thê tæ tiªn. Con c¸ lín, con c¸ n¬i ®¸y bÓ, con chim n¬i l−ng trêi lμ h×nh ¶nh cña nh÷ng kh¸t väng v−ît tÇm, nh÷ng kh¸m ph¸ kh¸c th−êng, nh−ng phÇn lín ng−êi ViÖt lu«n e ng¹i, lu«n mang s½n mét mÆc c¶m thÊt b¹i tr−íc thÕ giíi Êy: Th«i ®õng ®¸y bÓ mß kim Bãng chim t¨m c¸ dÔ t×m ®−îc nao. Con c¸ kh¸t väng trong t©m thøc ng−êi ViÖt, trong ca dao ViÖt lμ con c¸ duyªn t×nh: Em nh− c¸ l−în ®Çu cÇu Anh vÒ lÊy l−íi ng−êi c©u mÊt råi. ThÕ giíi cña c¸ - n−íc, c¸ n−íc - chim trêi trong ca dao th−êng gîi liªn t−ëng tíi sù t−¬ng hîp, t−¬ng xøng cña løa ®«i, nh−ng ®ång thêi còng cã thÓ biÓu thÞ sù bÊt ®Þnh, xa x¨m hoÆc ®êi sèng phãng kho¸ng, tù do, v−ît khái nh÷ng giíi h¹n, nh÷ng rμng buéc th«ng th−êng: §Õn ®©y hái b¹n mét lêi Ai ®µo s«ng cho c¸ léi, ai træ trêi cho chim bay. BiÓu t−îng “c¸ v−ît Vò M«n”, “lÝ ng− väng nguyÖt” - vèn biÓu tr−ng cho chÝ khÝ nam nhi, kh¸t väng vμ sù th¨ng tiÕn vÒ tinh thÇn trong khæ luyÖn hoÆc ë møc ®é th« s¬ h¬n, mang tÝnh thÕ tôc râ rÖt h¬n: sù ®ç ®¹t ë chèn quan tr−êng nh− mét k× c«ng trong
17 qu¸ tr×nh rÌn tËp cña sÜ tö còng chuyÓn ho¸ thμnh h×nh ¶nh biÓu tr−ng cho c¶nh c« g¸i lÊy chång xøng ®«i, võa løa, tho¶ nguyÖn trong t×nh duyªn. 4.2.2.2. C¸c loµi c¸ cô thÓ: c¸ r«, c¸ mÌ, c¸ bèng vv... Nh×n chung, h×nh ¶nh c¸c loμi c¸ nμy xuÊt hiÖn trong ca dao tr−íc hÕt víi nghÜa thùc ®Ó tõ ®ã chuyÖn con c¸, mí rau, chuyÖn miÕng ¨n miÕng uèng trë thμnh mét ph−¬ng diÖn quan träng cña ®êi sèng v¨n ho¸, t©m lÝ, øng xö, giao tiÕp (®· ®−îc ®Ò cËp ®Õn ë ch−¬ng 3). Riªng con bèng, ®· tõng xuÊt hiÖn trong tiÕng gäi thiÕt tha cña c« TÊm: “Bèng bèng bang bang”..., ®−îc dïng nh− mét h×nh ¶nh Èn dô vÒ ng−êi ®μn bμ lam lò, tÇn t¶o, chÞu th−¬ng chÞu khã: C¸i bèng lµ c¸i bèng b×nh Thæi c¬m nÊu n−íc mét m×nh må c«i H×nh ¶nh c¸c loμi c¸ cô thÓ xuÊt hiÖn rÊt phong phó trong ca dao nh−ng tÇn sè thÊp (theo b¶ng thèng kª ch−¬ng 2), ph¶n ¸nh nh÷ng tËp qu¸n Èm thùc, sinh ho¹t, giao tiÕp céng ®ång nh−ng ch−a chuyÓn ho¸ thμnh c¸c h×nh ¶nh mang ý nghÜa biÓu tr−ng ®Ëm nÐt. H×nh ¶nh c¸c loμi c¸ cô thÓ trong ca dao chñ yÕu mang nghÜa thùc hoÆc chuyÓn ho¸ thμnh c¸c h×nh ¶nh phóng dô, trμo tiÕu, ®ã lμ nh÷ng c¶nh t−îng cña câi nh©n sinh ®· ®−îc khóc x¹ qua líp ng«n tõ ®Ëm chÊt d©n gian cña c¸c bμi ca dao. 4.2.2.3. C¸c ®éng vËt thuû sinh kh¸c: t«m, cua, trai, hÕn, Õch nh¸i vv... C¸c ®éng vËt gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ, l−ìng c− lμ mét thÕ giíi ®«ng ®¶o, c¸c quÇn thÓ sinh vËt t¹o nªn sù phong phó cña m«i tr−êng n−íc còng trë thμnh mét câi nh©n gian víi nhiÒu biÕn th¸i phøc t¹p, tinh tÕ. Con t«m, c¸i tÐp, con cua, con èc... lμ nh÷ng sinh vËt nhá bÐ, lμ nguån thøc ¨n chñ yÕu cña nh÷ng ng−êi nghÌo ®−îc dïng ®Ó biÓu tr−ng cho nh÷ng phËn ng−êi bÐ män. Riªng c¸c biÕn thÓ biÓu thÞ loμi l−ìng c−: Õch, nh¸i vv... cßn cã mét ph¹m vi biÓu tr−ng ®Æc thï: biÓu thÞ h×nh thÓ hoÆc ®êi sèng t©m lÝ cña con ng−êi. ý nghÜa biÓu tr−ng nμy ®−îc t¹o nªn do nhiÒu quan hÖ liªn t−ëng trong ®êi sèng t©m lÝ, v¨n hãa cña ng−êi ViÖt. ¢m thanh cña loμi Õch nh¸i ®· trë thμnh h×nh ¶nh Èn dô cña ng«n ng÷ céng ®ång trong ca dao: Cãc chÕt bá nh¸i må c«i ChÉu ngåi chÉu khãc: Chµng ¬i lµ chµng! Ônh −¬ng ®¸nh lÖnh ®· vang TiÒn ®©u mµ tr¶ nî lµng ngoÐ ¬i! 4.2.3. Gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña thÕ giíi loµi chim(§iÓu) 4.2.3.1. Chim Nh÷ng gi¸ trÞ biÓu tr−ng cña c¸nh chim trong ca dao ®−îc triÓn khai theo ba h−íng chñ yÕu sau: - Nh÷ng biÕn thÓ “chim bay”, “chim trêi”, “chim trêi”, “c¸ n−íc”, “bãng chim t¨m c¸” vv... biÓu tr−ng cho c¶nh sèng tù do, bay nh¶y cña con ng−êi ch−a bÞ rμng buéc, ch−a v−íng vμo nh÷ng mèi quan hÖ x· héi hay t×nh c¶m khóc m¾c, nan gi¶i:
18 ThiÕp ®©y nh− thÓ chim trêi Chµng nh− c¸ n−íc, biÕt mÊy ®êi gÆp nhau. Còng v× thÕ, nh÷ng biÕn thÓ “c¸ chËu chim lång”, “chim kh«n m¾c ph¶i l−íi hång” vv... biÓu hiÖn mét h−íng nghÜa t−¬ng ph¶n víi h−íng nghÜa trªn: ¡n trÇu ng−êi nh− chim m¾c nhî Uèng r−îu ng−êi nh− c¸ m¾c c©u. RÊt phæ biÕn lμ h×nh ¶nh c¸nh chim bay (th−êng song hμnh víi h×nh ¶nh con c¸ léi) trong ca dao ®−îc dïng ®Ó biÓu hiÖn tÝnh chÊt bÊt ®Þnh cña kh«ng gian, thêi gian, sù xa x«i c¸ch trë, ®Æc biÖt lμ sù v« väng v× chê ®îi, v× kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc nh÷ng kho¶ng c¸ch kh¾c nghiÖt ®ã ®Ó gÆp gì víi b¹n t×nh: - Nh÷ng biÕn thÓ “chim ®Ëu”, “chim kh«n ®Ëu nãc nhµ quan”, “chim ®a ®a ®Ëu nh¸nh ®a ®a”, “tæ chim” vv... th−êng biÓu tr−ng cho ng−êi con g¸i trong sù lùa chän h¹nh phóc hoÆc sù ngÉu nhiªn vμ mÆc ®Þnh cña th©n phËn ®μn bμ trong t×nh duyªn. - Nh÷ng biÕn thÓ “chim kªu”, “chim hãt”, “chim chuyÒn... lÝu lo” vv... th−êng biÓu thÞ nh÷ng kho¶nh kh¾c t©m tr¹ng bÊt th−êng, nh÷ng xèn xang, rung ®éng trong t×nh c¶m, ®Æc biÖt lμ t×nh duyªn løa ®«i: Chim kªu ¶i B¾c, non TÇn Nöa phÇn th−¬ng mÑ, nöa phÇn th−¬ng em. Nh− vËy, trong nhãm tõ ng÷ thuéc tr−êng nghÜa “chim chãc”, “chim” lμ biÕn thÓ xuÊt hiÖn trong nhiÒu chu c¶nh nhÊt vμ cã h−íng nghÜa biÓu tr−ng réng h¬n c¶ nh−ng chñ yÕu vÉn tËp trung vμo ph¹m vi: th©n phËn vμ t©m t×nh cña con ng−êi trong t×nh duyªn. “C¸nh chim tinh thÇn” trong v¨n hãa nh©n lo¹i, chuyÓn hãa vμo ca dao ng−êi ViÖt, ®−îc rót gän thμnh “c¸nh chim duyªn t×nh”. §ã còng nÐt t©m t×nh chñ yÕu mμ ng−êi ViÖt göi g¾m vμo h×nh ¶nh c¸nh chim trêi. 4.2.3.2. Ph−îng hoµng, nh¹n, cß, gµ vv... – C¸c tõ ng÷ ®Þnh danh nh÷ng loμi chim cô thÓ trong ca dao ng−êi ViÖt nh− ph−îng, gµ, nh¹n, cß, Ðn, cuèc, có, chÝch chße, bå c©u, chim c¾t vv... cã ý nghÜa biÓu tr−ng hÑp vμ tËp trung h¬n, th−êng chØ giíi h¹n trong mét h−íng nghÜa chñ ®¹o, t−¬ng ®èi æn ®Þnh, cã tr−êng hîp gÇn nh− bÊt biÕn. Ch¼ng h¹n, ph−îng (loan - ph−îng) mÆc dï xuÊt hiÖn víi tÇn sè rÊt lín (261 lÇn) nh−ng chØ ®−îc dïng ®Ó biÓu tr−ng cho sù t−¬ng xøng cña ®«i løa: Phông hoµng lÎ b¹n sÇu t− T«i ®©y lÎ b¹n còng nh− ph−îng hoµng. Còng chÝnh v× thÕ, nh÷ng biÕn thÓ kÕt hîp t−¬ng ph¶n nh− ph−îng hoµng - le le, ph−îng hoµng - gµ vv... th−êng ®−îc dïng ®Ó biÓu thÞ sù khËp khÔnh, vªnh v¸o trong quan hÖ løa ®«i. ë h−íng nghÜa nμy, ph−îng vμ c«ng cã ®iÓm t−¬ng ®ång. Trong ca