Tóm tắt luận văn Thạc sỹ Luật học: Pháp luật hình sự phong kiến Việt Nam những đặc điểm cơ bản và vấn đề lĩnh hội một số giá trị pháp luật truyền thống

Chia sẻ: Nghiệt đồng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

70
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu thực trạng pháp luật hình sự phong kiến Việt Nam qua từng giai đoạn lịch sử, rút ra những đặc điểm nổi bật; hệ thống hóa một số văn bản pháp luật hình sự phong kiến nổi bật, quan trọng, có ý nghĩa khoa học sâu sắc và nội dung các chế định luật hình sự cơ bản;... Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận văn Thạc sỹ Luật học: Pháp luật hình sự phong kiến Việt Nam những đặc điểm cơ bản và vấn đề lĩnh hội một số giá trị pháp luật truyền thống

Môc Lôc PhÇn më §Çu ...................................................................................................1 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi ...................................................................................1 2. Ph¹m vi nghiªn cøu .………………………………………………………….3 3. NhiÖm vô nghiªn cøu .………………………………………………………...3 4. C¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ……………………………………4 5. ý nghÜa lý luËn, thùc tiÔn vµ ®iÓm míi vÒ khoa häc cña luËn v¨n …………...4 6. Bè côc cña luËn v¨n …………………………………………………………..5 Ch−¬ng 1: C¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt nam tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV ...................................................6 1.1. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi c¸c triÒu ®¹i Ng«, §inh, TiÒn Lª (tr−íc thÕ kû XI)..6 1.1.1. Thùc tr¹ng ph¸p luËt ………………………………………………………7 1.1.2. H×nh thøc ph¸p luËt ……………………………………………………….9 1.1.3. ViÖc ¸p dông ph¸p luËt h×nh sù cña ®Õ chÕ Trung Hoa phong kiÕn ë ViÖt Nam thêi kú nµy...........................................................................................9 1.2. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Lý (1009-1225) ……………………………….10 1.2.1. VÒ gi¸ trÞ cña ph¸p luËt h×nh .......................................................................11 1.2.2. HÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù …………………………………..11 1.2.2.1. X©y dùng bé luËt thµnh v¨n ®Ç tiªn...........................................................11 1.2.2.2. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ®¬n hµnh-c¸c ®¹o, chiÕu, lÖnh...............................11 1.2.3. Nh÷ng quy ®Þnh chñ yÕu trong ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Lý...................14 1.2.3.1. Mét sè nguyªn t¾c chung cña ph¸p luËt h×nh sù........................................14 1.2.3.2. H×nh ph¹t................................................................................................... 15 1.2.3.3. Téi ph¹m ……………………………………………………………….. 16 1.2.4. Quy ®Þnh vÒ tha miÔn h×nh ph¹t …………………………………………...16 1.2.5. Sù lÜnh héi cña ph¸p luËt trung Hoa phong kiÕn ..........................................17 1.3. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu TrÇn (1225-1400) ……………………………...18 1.3.1. HÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù …………………………………...18 1.3.2. Nh÷ng quy ®Þnh chñ yÕu cña ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu TrÇn...................20 1.3.2.1. Mét sè nguyªn t¾c h×nh sù c¬ b¶n ……………………………………....20 1.3.2.2. Quy ®Þnh vÒ h×nh ph¹t …………………………………………………...21 1.3.2.3. Quy ®Þnh vÒ téi ph¹m …………………………………………………....22 1.4. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Hå…………..………………………………….23 KÕt luËn ch−¬ng 1……………………………………………………………25 1
Ch−¬ng 2 : C¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt nam tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XIX …...............................................26 2.1. Ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam d−íi triÒu HËu Lª(1428-1788)...….26 2.1.1. VÒ hÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt………………………………………..28 2.1.2. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu HËu Lª…………...31 2.1.2.1. VÊn ®Ò vÒ hiÖu lùc cña ®¹o luËt h×nh sù………………………………...31 2.1.2.2. Nh÷ng nguyªn t¾c h×nh sù chñ ®¹o……………………………………..32 2.1.2.3. VÒ téi ph¹m……………………………………………………………..36 2.1.2.4. HÖ thèng h×nh ph¹t……………………………………………………...40 2.1.2.5. QuyÕt ®Þnh h×nh ph¹t…………………………………………………....43 2.2. Ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam d−íi triÒu NguyÔn tõ 1802-1884….45 2.2.1. VÒ hiÖu lùc cña ®¹o luËt h×nh sù…………………………………………..47 2.2.2. C¸c nguyªn t¾c cña ph¸p lu¹t h×nh sù……………………………………..47 2.2.3. VÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm h×nh sù……………………………………………….49 2.2.4. VÒ téi ph¹m………………………………………………………………..50 2.2.4.1. Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i téi ph¹m……………………………………......50 2.2.4.2. VÊn ®Ò lçi cña téi ph¹m…………………………………………………52 2.2.4.3. C¸c giai ®o¹n thùc hiÖn téi ph¹m………………………………………..52 2.2.4.4. VÒ ®ång ph¹m…………………………………………………………...52 2.2.5. HÖ thèng h×nh ph¹t………………………………………………………...52 2.2.5.1. Ngò h×nh………………………………………………………………....52 2.2.5.2. c¸c h×nh ph¹t kh¸c ngoµi ngò h×nh………………………………………53 2.2.6. VÊn ®Ò quyÕt ®Þnh h×nh phat………………………………………………54 KÕt luËn ch−¬ng 2……………………………………………………………55 Ch−¬ng 3: vÊn ®Ò lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù viÖt nam ®−¬ng ®¹i.............................................................................................................................56 3.1. Sù cÇn thiÕt cña viÖc lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng trong ho¹t ®éng lËp ph¸p h×nh sù ®−¬ng ®¹i………………………………………………...56 3.1.1. §èi víi ho¹t ®éng lËp ph¸p nãi chung…………………………………….56 3.1.2. §èi víi ph¸p luËt h×nh sù………………………………………………….57 3.2. Mét sè gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cÇn ®−îc lÜnh héi ®Ó hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i…………………………………………………….59 3.2.1. Tinh thÇn nh©n ®¹o………………………………………………………..59 3.2.2. Sù c«ng minh………………………………………………………………66 2
3.2.3. B¶o vÖ c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc ®−îc thõa nhËn chung cña Ph−¬ng §«ng...70 KÕt luËn ch−¬ng 3……………………………………………………………74 PhÇn kÕt luËn………………………………………………………………….75 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o……………………………………………77 3
PhÇn më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi “Hoµn thiÖn chÝnh s¸ch, ph¸p luËt h×nh sù” lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô hµng ®Çu mµ NghÞ quyÕt 49-NQ/TW n¨m 2005 cña Bé ChÝnh trÞ ®e ®Ò ra trong chiÕn l−îc c¶i c¸ch t− ph¸p ®Õn n¨m 2020. Thùc hiÖn nhiÖm vô nµy, trong thêi gian tíi chóng ta cÇn cã nh÷ng nghiªn cøu, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ ®Ó lùa chän nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p lý nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù. Trong ®ã, viÖc nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam, trªn c¬ së ®ã ph©n tÝch nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p lý truyÒn thèng cña d©n téc gãp phÇn hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i cã ý nghÜa rÊt quan träng trong giai ®o¹n hiÖn nay. §Õn thêi ®iÓm hiÖn nay ®e cã mét sè nghiªn cøu liªn quan ®Õn ph¸p luËt ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn vµ vÊn ®Ò hoàn thiện ph¸p luËt Việt Nam nói chung, pháp luật hình sự Việt Nam nói riêng trên cơ sở những giá trị pháp luật truyền thống của dân tộc trong thời kỳ này, điển hình như : 1. Cæ luËt ViÖt Nam th«ng kh¶o cña Vò V¨n MÉu, §¹i häc Sµi Gßn, 1970; 2. Mét sè v¨n b¶n ph¸p luËt ViÖt Nam thÕ kû XV - XVIII, nhµ xuÊt b¶n Khoa häc xe héi, Hµ néi, 1994; 3. LÞch sö luËt h×nh sù ViÖt Nam, TiÕn sÜ TrÇn Quang TiÖp, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ néi, 2003; 4. Quèc triÒu h×nh luËt - lÞch sö h×nh thµnh, néi dung vµ gi¸ trÞ, TS. Lª ThÞ S¬n, Nhµ xuÊt b¶n khoa häc xe héi, Hµ néi, 2004; 5. Nhµ n−íc vµ ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt Nam - nh÷ng suy ngÉm, Bïi Xu©n §Ýnh, 2005. HoÆc trong c¸c gi¸o tr×nh, s¸ch chuyªn kh¶o nh−: 1. Gi¸o tr×nh luËt h×nh sù ViÖt Nam( phÇn chung), TSKH.PGS Lª V¨n C¶m(chñ biªn), Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc quèc gia Hµ néi, 2001; 2. Gi¸o tr×nh luËt h×nh sù ViÖt Nam(tËp 1), NguyÔn Ngäc Hoµ (chñ biªn), Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ néi, 2006 ; 4. LuËt h×nh sù ViÖt Nam (quyÓn 1- Những vÊn ®Ò chung), §µo TrÝ óc, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc xe héi, Hµ néi, 2000.... Ngoµi ra cßn rÊt nhiÒu bµi viÕt trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc cña TSKH. PGS Lª C¶m nh− : 1. LuËt h×nh sù ViÖt Nam tr−íc thÕ kû XV - T¹p chÝ D©n chñ vµ ph¸p luËt sè 5/1999; 2. LuËt h×nh sù ViÖt Nam thÕ kû XV ®Õn cuèi thÕ kû XIII - T¹p chÝ d©n chñ vµ ph¸p luËt sè 8/1999; hoÆc cña mét sè t¸c gi¶ kh¸c nh− PGS.TS Hoµng ThÞ Kim QuÕ víi tham luËn “Mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong bé Quèc triÒu h×nh luËt vµ nh÷ng gi¸ trÞ ®−¬ng ®¹i” t¹i héi th¶o quèc gia vª Quèc triÒu h×nh luËt t¹i Thanh Hãa/2007; TS. D−¬ng TuyÕt Miªn -QuyÕt ®Þnh h×nh ph¹t trong Hoµng ViÖt luËt lÖ - T¹p chÝ LuËt häc sè 11/2006 …®Ò cËp đÕn những vÊn ®Ò cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam. Tuy nhiªn tÊt c¶ c¸c nghiªn cứu trªn đ©y cña c¸c t¸c gi¶ mới ở d¹ng lµ c¸c bµi viÕt nhá hoÆc mét phÇn, mét môc trong gi¸o tr×nh, s¸ch chuyªn kh¶o hay s¸ch tham kh¶o. Cßn cho đÕn nay, trong khoa hoc luËt h×nh sự ViÖt Nam chưa cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo đÒ cËp mét c¸ch t−¬ng ®èi s©u s¾c, toµn diÖn c¸c vÊn ®Ò vÒ ®Æc ®iÓm 4
c¬ b¶n nhÊt cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam, trªn c¬ së ®ã t×m ra nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p lý truyÒn thèng nh»m hoµn thiÖn luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i.ViÖc tiÕp tôc nghiªn cøu s©u s¾c h¬n vµ cã c¸i nh×n toµn diÖn h¬n vÒ ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam trong bèi c¶nh chóng ta ®ang thùc hiÖn c«ng cuéc c¶i c¸ch t− ph¸p, hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt lµ mét vÊn ®Ò mang tÝnh cÊp thiÕt. Víi lý do trªn mµ t«i ®e quyÕt ®Þnh lùa chän ®Ò tµi : “Ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam: nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n vµ vÊn ®Ò lÜnh héi mét sè gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng” lµm ®Ò tµi luËn v¨n th¹c sÜ cña m×nh. 2. Ph¹m vi nghiªn cøu 1) Thùc tr¹ng ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam qua tõng giai ®o¹n lÞch sö, rót ra nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt. 2) HÖ thèng ho¸ mét sè v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn næi bËt, quan träng, cã ý nghÜa khoa häc s©u s¾c vµ néi dung c¸c chÕ ®Þnh luËt h×nh sù c¬ b¶n. 3) Trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu ®ã, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt h×nh sù truyÒn thèng trong giai ®o¹n nµy cã ý nghÜa thÕ nµo ®èi víi ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i, vËn dông trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam trong giai ®o¹n tiÕp theo. 3. NhiÖm vô nghiªn cøu. 1) Ph©n tÝch khoa häc nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù d−íi c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn. 2) Kh¸i qu¸t vÒ sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn hÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn cã chøa ®ùng c¸c quy ph¹m ph¸p luËt h×nh sù. 3) Nghiªn cøu nh÷ng chÕ ®Þnh luËt h×nh sù quan träng trong c¸c Bé luËt h×nh sù phong kiÕn tiªu biÓu, tõ ®ã ®−a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ nhÊt ®Þnh vÒ ý nghÜa cña nã trong giai ®o¹n lÞch sö t−¬ng øng. 4) Kh¼ng ®Þnh vµ ph©n tÝch nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p lý truyÒn thèng vµ viÖc lÜnh héi chóng trong ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i nh»m hoµn thiÖn luËt h×nh sù ViÖt Nam. 4. C¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó ®¹t ®−îc nh÷ng môc ®Ých ®e ®Æt ra, trªn c¬ së lý luËn lµ phÐp duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö, luËn v¨n ®e sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu nh− : ph−¬ng ph¸p so s¸nh, ph©n tÝch tµi liÖu, nghiªn cøu lÞch sö vµ ph−¬ng ph¸p tæng hîp. Ngoµi ra, viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi cßn dùa trªn nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc kü thuËt h×nh sù, xe héi häc ph¸p luËt, lÞch sö ph¸p luËt trong c¸c c«ng tr×nh cña c¸c nhµ khoa häc trong vµ ngoµi n−íc. 5. ý nghÜa lý luËn, thùc tiÔn vµ ®iÓm míi vÒ khoa häc cña luËn v¨n 5
ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn quan träng cña luËn v¨n ë chç t¸c gi¶ ®e ph©n tÝch lµm râ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam suèt mét giai ®o¹n lÞch sö kÐo dµi gÇn 10 thÕ kû vµ trªn c¬ së ®ã, rót ra nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i, ®Æc biÖt trong giai ®o¹n tíi khi chóng ta tiÕn hµnh c«ng cuéc c¶i c¸ch t− ph¸p mµ vÊn ®Ò hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng. Ngoµi ra, ®iÓm míi cña luËn v¨n nµy, ë chõng mùc nhÊt ®Þnh cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®©y lµ nghiªn cøu chuyªn kh¶o ®ång bé ®Çu tiªn ë cÊp ®é mét luËn v¨n th¹c sü luËt häc ®Ò cËp riªng ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam, ®ång thêi chØ ra nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc, trªn c¬ së ®ã gãp phÇn vµo qu¸ tr×nh hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam hiÖn nay. Do ®ã, nã cã ý nghÜa lµm tµi liÖu tham kh¶o cÇn thiÕt cho c¸c c¸n bé nghiªn cøu khoa häc, c¸n bé gi¶ng d¹y, nghiªn cøu sinh, häc viªn cao häc vµ sinh viªn thuéc chuyªn ngµnh t− ph¸p h×nh sù. 6. Bè côc cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ d¹nh môc tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n bao gåm ba ch−¬ng víi kÕt cÊu nh− sau: Ch−¬ng 1: C¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV Ch−¬ng 2: C¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV Ch−¬ng 3: VÊn ®Ò lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt h×nh sù truyÒn thèng trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i. ch−¬ng 1 c¸c ®Æc ®iÓm cña Ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn viÖt nam tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XV 1.1. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi c¸c triÒu ®¹i Ng«, §inh, TiÒn Lª (tr−íc thÕ kû XI) 1.1.1. Thùc tr¹ng ph¸p luËt D−íi thêi nhµ Ng«, hiÖn kh«ng cã nguån tµi liÖu nµo cho thÊy vÒ viÖc ban hµnh ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng mµ trong §¹i ViÖt sö ký toµn th−, chØ ghi nhËn, n¨m 950, khi ®em qu©n ®i ®¸nh th«n §−êng, Ng« X−¬ng V¨n b¶o víi hai viªn chØ huy sø D−¬ng C¸t Lîi vµ §ç C¶nh Th¹ch r»ng “ §øc cña tiªn v−¬ng ta thÊm kh¾p lßng d©n, phµm chÝnh lÖnh ban ra kh«ng ai kh«ng vui lßng nghe theo”, 6
®iÒu nµy chØ cho thÊy d−íi triÒu ®¹i Nhµ Ng« còng ®e b¾t ®Çu cã nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt nh−ng néi dung, h×nh thøc cña “chÝnh lÖnh” nh− thÕ nµo th× kh«ng ®−îc ghi nhËn. D−íi triÒu ®¹i Nhµ §inh, theo c¸c nguån sö liÖu cßn l−u l¹i th× cã thÓ nhËn thÊy r»ng, viÖc quy ®Þnh hµnh vi nµo lµ téi ph¹m vµ ¸p dông h×nh ph¹t nµo t−¬ng øng ®Òu tïy ý cña Vua hay c¸c viªn quan ®øng ®Çu khu vùc. Thêi TiÒn Lª, nhµ vua th−êng tïy tiÖn xÐt xö, vua Lª §¹i Hµnh vÉn gi÷ nguyªn h×nh ph¹t vµ c¸ch thøc thi hµnh c¸c h×nh ph¹t d−íi triÒu §inh. Víi nh÷ng ghi chÐp lÞch sö trªn, cã thÓ nhËn ®Þnh r»ng h×nh ph¸p thêi Ng«, §inh vµ TiÒn Lª tuy ®−îc ghi nhËn rÊt Ýt ái trong sö s¸ch nh−ng nh×n chung lµ rÊt hµ kh¾c vµ tµn b¹o, ®©y lµ ®Æc ®iÓm chung cña hÇu hÕt c¸c quèc gia thêi cæ trung ®¹i nh»m æn ®Þnh trËt tù xe héi, chèng l¹i c¸c thÕ lùc chèng ®èi vµ gi÷ v÷ng v−¬ng quyÒn. 1.1.2. H×nh thøc ph¸p luËt Cho ®Õn nay, ch−a cã nguån sö liÖu nµo kh¼ng ®Þnh mét c¸ch ch¾c ch¾n r»ng viÖc ¸p dông ph¸p luËt cña Nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam giai ®o¹n chóng ta ®ang nghiªn cøu cã dùa trªn luËt thµnh v¨n hay kh«ng? §©y lµ mét vÊn ®Ò lý luËn cÇn ®−îc nghiªn cøu lµm s¸ng tá. Tuy nhiªn, dùa trªn nh÷ng nguån sö liÖu mµ chóng ta cã hiÖn nay cã thÓ thÊy r»ng, rÊt cã thÓ trong giai ®o¹n nµy ph¸p luËt thµnh v¨n ®e h×nh thµnh, ®Æc biÖt lµ d−íi triÒu TiÒn Lª th× cã thÓ kh¼ng ®Þnh ph¸p luËt thµnh v¨n ®e ®−îc h×nh thµnh, trong §¹i ViÖt sö ký toµn th− cã viÕt “n¨m 1002, vua Lª ®Þnh luËt lÖnh”. Ngoµi ra, vµo thêi kú nµy ph¸p luËt thµnh v¨n ®e ®−îc sö dông t¹i Trung Hoa phong kiÕn, cho nªn chÝnh quyÒn phong kiÕn ViÖt Nam giai ®o¹n nµy hoµn toµn cã ®iÒu kiÖn ¸p dông kinh nghiÖm lËp ph¸p cña hä ®Ó ¸p dông vµo n−íc ta. 1.1.3. ViÖc ¸p dông ph¸p luËt h×nh sù cña ®Õ chÕ Trung Hoa phong kiÕn ë ViÖt Nam thêi kú nµy. HiÖn nay ch−a cã nguån sö liÖu nµo kh¼ng ®Þnh viÖc ¸p dông bé luËt nhµ §−êng (n¨m 653) cña nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam trong giai ®o¹n nµy, nh−ng qua nh÷ng diÔn biÕn lÞch sö tr−íc thÕ kû thø XI, cã thÓ ®−a ra gi¶ thiÕt r»ng, trong giai ®o¹n nµy nh÷ng ng−êi cÇm quyÒn nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam cã thÓ ¸p dông c¸c ®¹o luËt cña ®Õ chÕ trung Hoa thêi nhµ §−êng. Nh− Gi¸o s− Insun Yu ®e kÕt luËn : “HÖ thèng ph¸p luËt phong kiÕn ë b¸n ®¶o TriÒu Tiªn vµ ViÖt Nam (§¹i ViÖt, §¹i Nam) chÞu ¶nh h−ëng cña ph¸p luËt Trung Quèc, cô thÓ lµ luËt nhµ §−êng…” 1.2. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Lý (1009 - 1225) Nghiªn cøu hÖ thèng ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng giai ®o¹n nµy, chóng ta cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Lý nh− sau: 1.2.1. VÒ gi¸ trÞ cña ph¸p luËt h×nh sù. 7
D−íi triÒu Lý, gi¸ trÞ cña ph¸p luËt h×nh sù ®−îc ®¸nh gi¸ rÊt cao v× c¸c kiÕn thøc vÒ ph¸p luËt h×nh sù ®−îc coi lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt khi thi tuyÓn vµo c¸c chøc quan lµm viÖc trong Bé m¸y Nhµ n−íc phong kiÕn (Ba m«n thi b¾t buéc lµ h×nh luËt, viÕt ch÷ vµ to¸n). ViÖc so¹n th¶o, ban hµnh c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù rÊt ®−îc nh÷ng nhµ cÇm quyÒn triÒu Lý quan t©m. 1.2.2. HÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù 1.2.2.1. X©y dùng bé luËt thµnh v¨n ®Çu tiªn §Ó cñng cè quyÒn lùc cña triÒu ®×nh Nhµ Lý vµ æn ®Þnh xe héi, n¨m 1042, Lý Th¸i T«ng sai trung th− s¶nh söa ®Þnh luËt lÖ, chia m«n lo¹i, biªn ra ®iÒu kho¶n, lËp ra H×nh th−. §©y lµ bé luËt thµnh v¨n ®Çu tiªn cña n−íc ta, ®¸nh dÊu mét thµnh tùu to lín trong lÞch sö ph¸p luËt §¹i ViÖt. 1.2.2.2. C¸c V¨n b¶n ph¸p luËt ®¬n hµnh - c¸c ®¹o, chiÕu, lÖnh. Ngoµi Bé H×nh th−, d−íi triÒu Lý cßn ban hµnh nhiÒu ®¹o, chiÕu, lÖnh quy ®Þnh c¸c vÊn ®Ò vÒ h×nh sù ®e ®−îc sö cò ghi l¹i. 1.2.3. Nh÷ng quy ®Þnh chñ yÕu trong ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Lý 1.2.3.1. Mét sè nguyªn t¾c chung cña ph¸p luËt h×nh sù 1) Nguyªn t¾c mäi vi ph¹m ph¸p luËt ®Òu ®−îc trõng trÞ b»ng h×nh ph¹t. 2) Nguyªn t¾c chuéc téi b»ng tiÒn, nguyªn t¾c nµy ®−îc ¸p dông ®èi víi mét sè chñ thÓ. 3) Nguyªn t¾c truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù liªn ®íi, nguyªn t¾c nµy dùa trªn c¬ së quan hÖ huyÕt thèng vµ quan hÖ h«n nh©n gia ®×nh. 1.2.3.2. H×nh ph¹t D−íi triÒu Lý ®e b¾t ®Çu h×nh thµnh hÖ thèng h×nh ph¹t t−¬ng ®èi cô thÓ vµ cã hÖ thèng, bao gåm: 1) Ngò h×nh: hÖ thèng ngò h×nh cã lÏ ®−îc quy ®Þnh trong bé H×nh Th− (hiÖn kh«ng cßn tµi liÖu ghi nhËn néi dung), nh−ng trong c¸c chiÕu lÖnh còng cã ®Ò cËp ®Õn. 2) C¸c h×nh ph¹t kh¸c: thÝch ch÷ vµo th©n thÓ ®−îc coi lµ h×nh ph¹t phô ®−îc ¸p dông phæ biÕn ®èi víi nhiÒu lo¹i téi (chiÕu 1042, 1043, 1044 …) 1.2.3.3. Téi ph¹m 1) Téi thËp ¸c: ®−îc ®Ò cËp trong ChiÕu 11/1042. 2) Nhãm téi cÊm vÖ. 3) Nhãm téi vÒ chøc vô . 4) Nhãm téi vÒ qu©n sù. 5) Nhãm téi x©m ph¹m tÝnh m¹ng, søc khoÎ con ng−êi . 6) Nhãm téi trém c−íp, trém c¾p. 8
Thêi kú nµy c¸c nhµ lµm luËt ®e b¾t ®Çu cã sù ph©n biÖt gi÷a v« ý ph¹m téi vµ cè ý ph¹m téi; b¾t ®Çu cã kh¸i niÖm vÒ ®ång ph¹m, vÒ tr¸ch nhiÖm h×nh sù liªn ®íi 1.2.4. Quy ®Þnh vÒ tha miÔn h×nh ph¹t Tr−íc TriÒu Lý, nghiªn cøu c¸c tµi liÖu trong sö cò cho thÊy c¸c quy ®Þnh vÒ tha miÔn h×nh ph¹t ch−a ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt Nam. Trong sö liÖu cò chØ ghi nhËn n¨m 1129, Lý ThÇn T«ng xuèng chiÕu tha cho nh÷ng ng−êi ph¹m téi trong n−íc.. 1.2.5. Sù lÜnh héi ph¸p luËt h×nh sù Trung Hoa phong kiÕn Trong giai ®o¹n nµy, hai bé luËt cña Trung Hoa phong kiÕn lµ Bé luËt nhµ §−êng (n¨m 653) vµ Bé luËt nhµ Tèng (n¨m 936) cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ph¸p luËt cña c¸c quèc gia l©n cËn, trong ®ã cã ViÖt Nam. D−íi TriÒu Lý, rÊt nhiÒu c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së lÜnh héi nh÷ng quy ®Þnh trong hai bé luËt nµy cña nhµ n−íc Trung Hoa phong kiÕn, ch¼ng h¹n nh− : 1) ChÕ ®Þnh ngò h×nh 2) ChÕ ®Þnh vÒ téi ph¹m. 1.3. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu TrÇn (1225- 1400). 1.3.1. HÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù Trong thêi kú nµy, ®iÓm næi bËt nhÊt lµ viÖc ban hµnh hai bé luËt d−íi ®êi vua TrÇn Th¸i T«ng vµ TrÇn Dô T«ng trong ®ã cã bao gåm c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt h×nh sù: Bé Quèc TriÒu Th«ng ChÕ (cßn gäi lµ Quèc triÒu h×nh luËt) ban hµnh n¨m 1230 gåm 20 quyÓn d−íi thêi vua TrÇn Th¸i T«ng vµ Bé H×nh Th− n¨m 1341 d−íi thêi vua TrÇn Dô T«ng. Ngoµi hai bé luËt nµy, d−íi triÒu nhµ TrÇn cßn ban hµnh mét sè v¨n b¶n ph¸p luËt ®¬n hµnh ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ ph¸p luËt h×nh sù . 1.3.2. Nh÷ng quy ®Þnh chñ yÕu cña ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu TrÇn. 1.3.2.1. Mét sè nguyªn t¾c h×nh sù c¬ b¶n. 1) Nguyªn t¾c mäi vi ph¹m ph¸p luËt ®Òu ®−îc trõng trÞ b»ng chÕ tµi h×nh sù. 2) Nguyªn t¾c chuéc téi b»ng tµi s¶n. 3) Nguyªn t¾c tr¸ch nhiÖm h×nh sù liªn ®íi . 1.3.2.2. Quy ®Þnh vÒ h×nh ph¹t 1) Ngò h×nh 2) C¸c h×nh ph¹t kh¸c: a) Ph¹t tiÒn ; b) ThÝch ch÷ vµo th©n thÓ ; c) ChÆt tay, ch©n ; d) TÞch thu tµi s¶n ; e) BiÕm chøc hoÆc c¸ch chøc. Nh×n chung, c¸c chÕ tµi h×nh sù thêi kú nµy nghiªm kh¾c h¬n thêi kú nhµ Lý. 1.3.2.3. Quy ®Þnh vÒ téi ph¹m. Còng nh− ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Lý, ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu TrÇn ®Ò cËp ®Õn nhãm téi ph¹m c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn lµ ThËp ¸c 9
Nh×n chung, ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu TrÇn so víi c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn tr−íc ®ã ®e cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn kÕ thõa, ®Æc biÖt lµ vÒ hiÖu lùc cña ph¸p luËt trong xe héi ®−îc n©ng cao. 1.4. Ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu Hå VÒ mÆt ph¸p luËt h×nh sù, cuèi n¨m 1401 “H¸n Th−¬ng ®Þnh quan chÕ vµ h×nh luËt nhµ n−íc §¹i Ngu”, nh−ng trong sö cò kh«ng cã ghi chÐp vÒ viÖc Nhµ Hå ®e söa ®æi ph¸p luËt nh− thÕ nµo so víi tr−íc cña thêi Nhµ TrÇn. Nh×n chung, vÒ mÆt ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng, do hoµn c¶nh lÞch sö Nhµ Hå chØ tån t¹i trong mét thêi gian rÊt ng¾n, l¹i trong ®iÒu kiÖn ®Êt n−íc ®ang gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, kinh tÕ suy ®åi, nªn nh÷ng quy ®Þnh trong lÜnh vùc ph¸p luËt h×nh sù mµ Nhµ Hå ban hµnh chñ yÕu nh»m môc ®Ých phôc vô cho cuéc c¶i c¸ch ®Êt n−íc vµ gi÷ v÷ng v−¬ng quyÒn. Nªn vÒ tÝnh chÊt, ph¸p luËt h×nh sù thêi kú nµy hµ kh¾c h¬n so víi triÒu ®¹i nhµ TrÇn KÕt luËn ch−¬ng 1 1. MÆc dï trong giai ®o¹n nµy nÒn lËp ph¸p n−íc ta nãi chung trong ®ã cã ph¸p luËt h×nh sù ®e b¾t ®Çu h×nh thµnh vµ cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh nh−ng do hoµn c¶nh lÞch sö mµ nh÷ng di tÝch ph¸p lý quan träng (Bé H×nh Th− triÒu Lý vµ Bé Quèc triÒu H×nh LuËt, H×nh Th− triÒu TrÇn) kh«ng cßn nªn viÖc nghiªn cøu vÒ néi dung cña nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng trong giai ®o¹n nµy kh«ng ®−îc s©u s¾c vµ toµn diÖn. 2. Víi nh÷ng di s¶n ph¸p lý cßn l¹i còng ®e cho phÐp chóng ta cã c¸i nh×n chung vÒ luËt h×nh sù ViÖt Nam giai ®o¹n nµy víi nh÷ng di tÝch ph¸p lý cã gi¸ trÞ, ®Ó l¹i nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng mµ sau nµy ®−îc c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam kÕ tiÕp kÕ thõa vµ ph¸t triÓn rùc rì vµo thêi kú Nhµ Lª, VÒ mét ph−¬ng diÖn nhÊt ®Þnh, nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p lý trong giai ®o¹n nµy vÉn ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu lËp ph¸p ®−¬ng ®¹i t×m hiÓu, ®¸nh gi¸, gãp phÇn vµo c«ng cuéc c¶i c¸ch nÒn T− ph¸p hiÖn nay trong ®ã bao gåm c¶ vÊn ®Ò hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù. Ch−¬ng 2 c¸c ®Æc ®iÓm cña Ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn viÖt nam tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XIX 2.1. Ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam d−íi triÒu HËu Lª (1428-1788) 2.1.1. VÒ hÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt h×nh sù Thêi kú nµy ngoµi c¸c chiÕu, s¾c, dô, lÖnh…, thêi kú nµy nhµ Lª ®e x©y dùng nh÷ng Bé luËt næi bËt nh−: Quèc triÒu h×nh luËt, Hång §øc ThiÖn chÝnh th−, Quèc 10
triÒu kh¸m tông ®iÒu lÖ, ®Æc biÖt lµ bé Quèc triÒu H×nh luËt ®Õn nay vÉn ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu lËp ph¸p t×m hiÓu, ®¸nh gi¸ vµ vËn dông nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p lý truyÒn thèng cña ViÖt Nam mµ bé luËt ghi nhËn. Do vËy, khi nghiªn cøu ph¸p luËt h×nh sù giai ®o¹n nµy, chóng ta nªn t×m hiÓu mét sè vÊn ®Ò vÒ Bé Quèc triÒu h×nh luËt 1483, nh−: 1) Sù ra ®êi cña bé luËt. Quèc triÒu h×nh luËt lµ bé luËt x−a nhÊt cña ViÖt Nam cßn l−u gi÷ ®−îc ®Çy ®ñ cho tíi ngµy nay. V¨n b¶n cña bé luËt nµy lµ mét trong nh÷ng th− tÞch cæ nhÊt hiÖn cßn ®−îc ®Çy ®ñ vµ hiÖn ®−îc l−u tr÷ t¹i ViÖn H¸n - N«m (Hµ néi). 2) Bè côc cña bé luËt VÒ bè côc cña bé luËt, theo b¶n ch÷ H¸n ký hiÖu A.341 cña ViÖn nghiªn cøu H¸n N«m vµ b¶n dÞch cña ViÖn sö häc, Quèc triÒu h×nh luËt cã 13 ch−¬ng, ghi chÐp trong 6 quyÓn, gåm 722 ®iÒu. Ngoµi ra, tr−íc khi ®i vµo c¸c ch−¬ng vµ ®iÒu th× Quèc triÒu h×nh luËt (QTHL) cã c¸c ®å biÓu quy ®Þnh vÒ c¸c h¹ng ®Ó tang vµ tang phôc, vÒ kÝch th−íc vµ c¸c h×nh cô (roi, tr−îng, g«ng, d©y s¾t). Nghiªn cøu Bé QTHL chóng ta cã thÓ rót ra nh÷ng nhËn ®Þnh vÒ b¶n chÊt ph¸p lý h×nh sù chung cña Bé luËt: - Lµ mét bé luËt h×nh sù - ChÞu ¶nh h−ëng cña quan ®iÓm ph¸p trÞ Trung Hoa phong kiÕn. - Ghi nhËn nh÷ng quy ®Þnh tiÕn bé vµ thÓ hiÖn nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam. 2.1.2. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña ph¸p luËt h×nh sù d−íi triÒu HËu Lª 2.1.2.1. VÊn ®Ò hiÖu lùc cña ®¹o luËt h×nh sù Bé luËt Quèc triÒu h×nh luËt quy ®Þnh t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ c¸c vÊn ®Ò vÒ hiÖu lùc cña ®¹o luËt h×nh sù nh− c¸c vÊn ®Ò vÒ ©n x¸, vÒ gi¶m nhÑ h×nh ph¹t ®èi víi ng−êi giµ, trÎ em, phô n÷ vµ ng−êi tµn tËt; kh«ng thõa nhËn hiÖu lùc b¾t buéc cña mét sè ¸n lÖ ®èi víi c¸c vô ¸n t−¬ng tù ®−îc xÐt xö sau ®ã. 2.1.2.2. Nh÷ng nguyªn tắc h×nh sù chủ đạo 1) Nguyªn t¾c v« luËt bÊt h×nh 2) Nguyªn t¾c chiÕu cè . 3) Nguyªn t¾c chuéc téi b»ng tiÒn. 4) Nguyªn t¾c vÒ tr¸ch nhiÖm h×nh sù. 5) Nguyªn t¾c vÒ miÔn, gi¶m tr¸ch nhiÖm h×nh sù 6) Nguyªn t¾c th−ëng ng−êi tè gi¸c vµ trõng ph¹t kÎ che giÊu téi ph¹m. 7) Nguyªn t¾c th©n thuéc ®−îc che giÊu téi cho nhau. 2.1.2.3. VÒ téi ph¹m 1) Kh¸i niÖm téi ph¹m 11
C¸c quy ®Þnh trong c¸c Bé luËt nµy ®Òu kh«ng ghi nhËn ®Þnh nghÜa ph¸p lý cña kh¸i niÖm téi ph¹m nãi chung vµ vÒ tõng téi ph¹m nãi riªng mµ ®i ngay vµo quy ®Þnh nh÷ng hµnh vi nguy hiÓm nµo lµ téi ph¹m, møc ®é, hËu qu¶ cña viÖc ph¹m téi… VÒ ph©n lo¹i téi ph¹m, Bé luËt Hång §øc ph©n lo¹i theo hai h−íng: • H−íng thø nhÊt, lÊy c¸c lo¹i h×nh ph¹t ®Ó ph©n lo¹i téi ph¹m nh− téi ®å, téi xuy, téi l−u, téi tr−îng, téi biÕm, téi tö... • H−íng thø hai, ph©n téi ph¹m ra lµm 2 nhãm lµ nhãm téi thËp ¸c vµ nh÷ng nhãm téi b×nh th−êng kh¸c. 2) VÊn ®Ò lçi Qua nhiÒu quy ph¹m cña Bé luËt Hång ®øc cã thÓ thÊy r»ng nhµ lµm luËt d−íi triÒu HËu Lª ®e cã sù ph©n biÖt gi÷a hai h×nh thøc lçi lµ : cè ý vµ v« ý ph¹m téi ®Ó cã c¸ch xö lý kh¸c nhau.quan ®iÓm nµy thÓ hiÖn t¹i §iÒu 47 cña Bé luËt. 3) VÒ ®ång ph¹m. MÆc dï trong ph¸p luËt h×nh sù triÒu HËu Lª kh«ng cã quy ph¹m ®Þnh nghÜa chung vÒ ®ång ph¹m vµ c¸c lo¹i ng−êi ®ång ph¹m nh−ng qua mét sè quy ®Þnh cña luËt, tÝnh ®ång ph¹m ®−îc thÓ hiÖn ë nguyªn t¾c trõng trÞ téi ph¹m vµ cã sù ph©n biÖt gi÷a chÝnh ph¹m vµ tßng ph¹m khi xÐt xö. 4) C¸c giai ®o¹n thùc hiÖn téi ph¹m. a) Mét ng−êi bÞ coi lµ téi ph¹m khi ng−êi ®ã cã hµnh vi ph¹m téi trong ®ã cã tÝnh ®Õn c¸c giai ®o¹n chuÈn bÞ ph¹m téi vµ ph¹m téi ch−a ®¹t nh−: nu«i trïng ®éc ®Ó giÕt ng−êi( ®iÒu 424), cïng nhau tho¶ thuËn vÒ viÖc ®i c−íp (§iÒu 454)… b) §èi víi mét sè lo¹i träng téi th× ph¸p luËt quy ®Þnh viÖc biÓu lé ý ®Þnh ph¹m téi lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña thùc hiÖn téi ph¹m vµ còng bÞ trõng ph¹t, 2.2.2.4. HÖ thèng h×nh ph¹t. 1) Ngò h×nh :Trong Bé luËt Hång §øc ®−îc quy ®Þnh rÊt râ rµng, cô thÓ. 2) Nh÷ng h×nh ph¹t kh¸c: BiÕm t− ; Ph¹t tiÒn; TÞch thu tµi s¶n; ThÝch ch÷ vµo cæ hoÆc mÆt; Xung vî con lµm n« tú. 2.2.2.5. QuyÕt ®Þnh h×nh ph¹t • ViÖc quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t dùa trªn c¸c c¨n cø chung cña viÖc t¨ng hoÆc gi¶m h×nh ph¹t lµ ph©n biÖt téi ph¹m ®ù¬c thùc hiÖn do cè ý hoÆc v« ý vµ c©n nh¾c c¸c t×nh tiÕt cô thÓ cña vô ¸n. • C¨n cø cô thÓ cña viÖc gi¶m h×nh ph¹t ®−îc quy ®Þnh b»ng c¸c quy ph¹m chung. • C¸c c¨n cø cô thÓ cña viªc t¨ng h×nh ph¹t ®−îc quy ®Þnh b»ng c¸c quy ph¹m riªng ®èi víi tõng tr−êng hîp cô thÓ. • ¸p dông chÕ ®Þnh nh÷ng h×nh ph¹t trong tr−êng hîp tù thó. • QuyÕt ®Þnh h×nh ph¹t trong tr−êng hîp ®ång ph¹m : quy ®Þnh ng−êi tæ chøc cÇm ®Çu ph¶i chÞu h×nh ph¹t nÆng h¬n víi ng−êi ®ång ph¹m cã vai trß thùc hµnh, gióp søc. 12
• Tr−êng hîp tæng hîp h×nh ph¹t ®èi víi mét ng−êi ph¹m nhiÒu téi. Quy ®Þnh t¹i §iÒu 37 Bé luËt Hång §øc. Ngoµi ra, khi ®Ò cËp ®Õn ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng trong giai ®o¹n nµy, do cã sù phøc t¹p vÒ bé m¸y chÝnh quyÒn trong thêi Lª Trung H−ng nªn chóng ta cÇn l−u ý c¸c ®iÓm sau : + Thø nhÊt, thêi kú Nam - B¾c triÒu (tõ 1527 - 1592), trong giai ®o¹n nµy, §¹i ViÖt tån t¹i song song hai triÒu ®¹i, ®ã lµ : TriÒu M¹c tõ Ninh B×nh trë ra B¾c (B¾c triÒu); TriÒu Lª, ë phÝa Nam, tõ Thanh Ho¸ trë vµo (Nam triÒu). + Thø hai, ë nhµ n−íc §µng trong - §µng ngoµi, trong ®ã : - Nhµ n−íc §µng Ngoµi lµ Vua Lª - Chóa TrÞnh th× vÉn ¸p dông ph¸p luËt cña thêi Lª s¬ tuy cã mét sè söa ®æi bæ sung nh− ®èi víi Bé Quèc triÒu h×nh luËt nh− : Quy ®Þnh cÊm thi hµnh luËt chuéc téi (n¨m 1663), quy ®Þnh trõng ph¹t nÆng ®èi víi ng−êi chøa g¸ vµ ng−êi ®¸nh b¹c (n¨m 1698), trÞ téi ®èi viÖc tô häp uèng r−îu (n¨m 1718); x©y dùng bé luËt tè tông h×nh sù lín “ Quèc triÒu kh¸m tông ®iÒu lÖ”. - Nhµ n−íc §µng Trong - Chóa NguyÔn, vÒ ph¸p luËt nãi chung hÇu nh− kh«ng ®−îc ghi trong sö s¸ch, cã lÏ vÉn ¸p dông ph¸p luËt tõ thêi kú Lª s¬. Ngoµi ra, khi ®Ò cËp ®Õn giai ®o¹n lÞch sö nµy, mÆc dï chØ tån t¹i trong mét thêi gian ng¾n vµ trong t×nh tr¹ng chiÕn tranh liªn miªn nh−ng chóng ta còng ph¶i kÓ ®Õn triÒu ®¹i T©y S¬n ( tõ 1778 - 1802). 2.2. Ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam d−íi triÒu NguyÔn tõ 1802-1884. N¨m 1811, Gia Long lÖnh cho triÒu thÇn biªn so¹n bé luËt míi cho TriÒu NguyÔn, NguyÔn V¨n Thµnh ®−îc ®Æc cö lµm Tæng Tµi chñ tr× cïng víi Vò Trinh vµ TrÇn Hùu chÞu tr¸ch nhiÖm so¹n th¶o Bé luËt cã tªn lµ Hoµng ViÖt luËt lÖ, do ®−îc ban hµnh d−íi thêi vua Gia Long nªn cßn ®−îc gäi lµ Bé luËt Gia Long. N¨m 1812, Gia Long viÕt lêi tùa më ®Çu Bé luËt vµ Bé luËt ®−îc ®−a sang Trung Quèc ®Ó kh¾c in. N¨m 1813, Bé luËt cã hiÖu lùc trªn ph¹m vi toµn quèc. N¨m 1815, Bé luËt ®−îc in thµnh s¸ch vµ ph¸t hµnh trªn toµn quèc - ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn mét bé luËt cã hiÖu lùc trªn ph¹m vi toµn lenh thæ §¹i ViÖt, c¶ ®µng trong, ®µng ngoµi. VÒ mÆt h×nh thøc, Bé Hoµng ViÖt luËt lÖ (HVLL) gåm 398 ®iÒu, chia thµnh 22 quyÓn vµ ®e b¾t ®Çu cã sù ph©n ngµnh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ¸p dông ph¸p luËt. • VÒ néi dung, më ®Çu Bé luËt in lêi tùa cña Vua Gia Long, tiÕp sau lµ Tæng môc vÒ luËt lÖ cña Vua ViÖt Nam. Bé HVLL ®e cã sù ph©n ngµnh luËt t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt. VÒ mÆt ph¸p luËt h×nh sù (c¶ phÇn tè tông), Bé luËt ghi nhËn t¹i QuyÓn 1, 2, 3 vµ tõ quyÓn 12 ®Õn quyÓn 20. Nghiªn cøu phÇn luËt h×nh sù cña Bé luËt, chóng ta cã thÓ rót ra nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù giai ®o¹n nµy nh− sau: 2.2.1. VÒ hiÖu lùc cña §¹o luËt h×nh sù: 13
LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng cña §¹i ViÖt cã mét bé luËt ghi nhËn vÒ hiÖu lùc theo thêi gian vµ kh«ng gian. Theo ®ã, Bé HVLL cã hiÖu lùc trªn toµn bé lenh thæ §¹i Nam (kÓ c¶ víi ng−êi ngo¹i quèc ph¹m téi trªn lenh thæ §¹i Nam); vÒ mÆt thêi gian bé luËt quy ®Þnh xö theo luËt míi, kÓ c¶ ®èi víi nh÷ng téi ph¹m x¶y ra tr−íc khi bé luËt ®−îc ban xuèng. 2.2.2. C¸c nguyªn t¾c cña ph¸p luËt h×nh sù 1) Nguyªn t¾c ph¸p c¨n, v« luËt bÊt h×nh : ®©y lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh thÕ nµo lµ mét hµnh vi ph¹m téi. 2) Nguyªn t¾c tû dÉn ®iÒu luËt(so s¸nh luËt). 3) Nguyªn t¾c xÐt xö theo luËt míi . 4) Nguyªn t¾c chiÕu cè . 5) Nguyªn t¾c th−ëng ph¹t. 6) Nguyªn t¾c th©n thuéc ®−îc che dÊu téi cho nhau. 7) Nguyªn t¾c luËn téi theo tang vËt : chia thµnh 2 lo¹i: a) TÝnh tang luËn téi (luËn téi theo tang vËt). b) ChiÕt b¸n khoa téi (luËn téi theo 1/2 tang vËt). 8) Nguyªn t¾c chuéc téi b»ng tiÒn . 2.2.3. VÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm h×nh sù Theo quy ®Þnh cña Bé Hoµng ViÖt luËt lÖ bÊt kú mét hµnh vi nµo x©m h¹i c¸c quan hÖ xe héi ®e ®−îc Bé luËt b¶o vÖ ®Òu bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Thø nhÊt, vÒ chñ thÓ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, ph¸p luËt quy ®Þnh chñ yÕu lµ c¸ nh©n. Thø hai, vÒ ®é tuæi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, Bé luËt quy ®Þnh ng−êi tõ ®ñ 8 tuæi ®Õn 90 tuæi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®èi víi mäi téi ph¹m. Thø ba, vÒ c¸c tr−êng hîp ®−îc miÔn, gi¶m tr¸ch nhiÖm h×nh sù. 2.2.4.VÒ téi ph¹m 2.2.4.1 Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i téi ph¹m 1) Ph©n lo¹i theo h×nh ph¹t : gäi tªn téi ph¹m theo h×nh ph¹t - téi xuy, téi tr−îng, téi ®å, téi l−u, téi tö (§iÒu 1). 2) Ph©n lo¹i theo kh¸ch thÓ, bao gåm:a) Nhãm téi ThËp ¸c; b) Nhãm téi §¹o tÆc; c) Nhãm téi vÒ Nh©n m¹ng (giÕt ng−êi); d) Nhãm téi §Êu Èu; ®) Nhãm téi L¨ng m¹; e) Nhãm téi Hèi lé; f) Nhãm téi Tr¸ ngôy;g) Nhãm téi Ph¹m gian; h) Nhãm téi T¹p ph¹m; i) C¸c nhãm téi ph¹m kh¸c nh− : c¸c nhãm téi vi ph¹m chÕ ®é qu¶n lý hµnh chÝnh (§iÒu 46 - 72), c¸c nhãm téi vi ph¹m vÒ d©n sù, ruéng ®Êt, nhµ ë, c−íi g¶ (§iÒu 110 - 133);... 2.2.4.2 VÊn ®Ò lçi cña téi ph¹m 14
Gièng nh− trong QTHL, Bé HVLL còng ®Ò cËp ®Õn hai lo¹i lçi cña téi ph¹m ®ã lµ lçi cè ý vµ lçi v« ý, theo ®ã tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®èi víi c¸c lo¹i téi víi lçi cè ý bao giê còng nÆng h¬n so víi téi ph¹m thùc hiÖn víi lçi v« ý. 2.2.4.3 C¸c giai ®o¹n thùc hiÖn téi ph¹m. VÒ mÆt kh¸i niÖm, trong Bé HVLL kh«ng nªu lªn ®Þnh nghÜa ph¸p lý vÒ c¸c giai ®o¹n thùc hiÖn téi ph¹m. HVLL còng ph©n chia c¸c giai ®o¹n ph¹m téi gåm : m−u ®å, tæ chøc, thùc hiÖn ®e hµnh ®éng, ch−a hµnh ®éng, ®e thµnh, ch−a thµnh. 2.2.4.4 VÒ ®ång ph¹m VÊn ®Ò ®ång ph¹m trong Bé HVLL ®−îc c¸c nhµ lµm luËt Nhµ NguyÔn tiÕp thu trong Bé luËt Hång §øc. §ång ph¹m theo HVLL lµ cïng ph¹m téi, gåm chÝnh ph¹m vµ tßng ph¹m, trong ®ã, chÝnh ph¹m bÞ xö nÆng h¬n tßng ph¹m mét bËc. 2.2.5. HÖ thèng h×nh ph¹t : bao gåm Ngò h×nh vµ c¸c h×nh ph¹t kh¸c nh−ng vÒ tÝnh chÊt th× hµ kh¾c h¬n. Cô thÓ: 2.2.5.1. Ngò h×nh • Xuy h×nh: cã 5 bËc - 10 , 20, 30, 40, 50 roi. • Tr−îng h×nh : ®¸nh b»ng gËy, cã 5 bËc - 60, 70, 80, 90, 100 tr−îng. • §å h×nh( tï khæ sai). • L−u h×nh (®i ®µy) • Tö h×nh (giÕt chÕt). 2.2.5.2. C¸c h×nh ph¹t kh¸c ngoµi ngò h×nh: Ph¹t tiÒn; X©m ch÷ trªn mÆt hoÆc trªn c¸nh tay; Mang g«ng, xiÒng; TÞch thu tµi s¶n; Sung vî con lµm n« tú; Gi¸ng phÈm trËt, bei chøc, thuyªn chuyÓn c«ng t¸c. 2.2.6. VÊn ®Ò quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t Ph¸p luËt h×nh sù triÒu NguyÔn quy ®Þnh viÖc quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t trªn c¬ së tang vËt cña vô ¸n vµ cã tÝnh ®Õn c¸c tr−êng hîp ®−îc xÐt gi¶m, miÔn nh− b¸t nghÞ, tr−êng hîp tù thó. HVLL còng cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ vÊn ®Ò chuéc téi b»ng tiÒn ®èi víi mét sè lo¹i téi cã tÝnh ®Õn −u tiªn nh÷ng ng−êi cã tµi s¶n. KÕt luËn ch−¬ng 2 1. TriÒu HËu Lª - triÒu ®¹i phong kiÕn tån t¹i l©u dµi nhÊt, suèt 4 thÕ kû trong lÞch sö phong kiÕn n−íc ta ( tõ thÕ kû XV ®Õn XVIII ), lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn v−ît bËc cña §¹i ViÖt trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ChÝnh trÞ - Kinh tÕ - V¨n ho¸ - Xe héi. VÒ mÆt ph¸p luËt nãi chung vµ luËt h×nh sù nãi riªng, ®©y còng lµ giai ®o¹n ®Ó l¹i nhiÒu dÊu Ên nhÊt trong lÞch sö lËp ph¸p §¹i ViÖt, bëi cho ®Õn nay nh÷ng thµnh tùu vÒ mÆt lËp ph¸p trong giai ®o¹n nµy vÉn cßn ®−îc l−u gi÷ vµ nã cßn ghi nhËn nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt 15
truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam nh− tinh thÇn nh©n ®¹o, tÝnh c«ng minh… thÓ hiÖn qua c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt h×nh sù mµ ®Õn nay vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ, ®−îc c¸c nhµ lËp ph¸p ®−¬ng ®¹i chó ý vµ vËn dông trong giai ®o¹n hiÖn nay khi chóng ta ®ang thùc hiÖn c«ng cuéc x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn, c¶i c¸ch t− ph¸p. 2. Ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam phong kiÕn d−íi triÒu NguyÔn cã nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ, víi viÖc ban hµnh Bé Hoµng ViÖt LuËt lÖ, ®e ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ ph¸p luËt trong xe héi trong ®ã c¸c quan hÖ vÒ ph¸p luËt h×nh sù lµ chñ yÕu. Giai ®o¹n nµy, nhµ lµm luËt ®e b¾t ®Çu cã sù ph©n biÖt gi÷a ph¸p luËt h×nh sù vµ c¸c ngµnh ph¸p luËt kh¸c, ®iÒu nµy thÓ hiÖn ë viÖc ngoµi nh÷ng quy ®Þnh chung, Bé HVLL cßn ghi nhËn nh÷ng quyÓn riªng vÒ h×nh luËt (tõ quyÓn 12 ®Õn quyÓn 20). Ngoµi viÖc nh»m b¶o vÖ v−¬ng quyÒn Nhµ NguyÔn, Bé luËt còng ®e ghi nhËn nh÷ng quan ®iÓm tiÕn bé, b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc, gãp phÇn ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ xe héi nãi chung vµ quan hÖ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng cña xe héi ViÖt Nam thÕ kû XIX nhiÒu phøc t¹p suèt tõ §µng Trong ®Õn §µng ngoµi. Trªn c¬ së nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam trong suèt chiÒu dµi lÞch sö gÇn 10 thÕ kû, t¸c gi¶ sÏ ph©n tÝch nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc, tõ ®ã ®−a ra c¸c ph−¬ng h−íng hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ®−¬ng ®¹i trong phÇn tiÕp theo cña luËn v¨n. Ch−¬ng 3 VÊn ®Ò lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù viÖt nam ®−¬ng ®¹i 3.1. Sù cÇn thiÕt cña viÖc lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng trong ho¹t ®éng lËp ph¸p h×nh sù ®−¬ng ®¹i 3.1.1. §èi víi ho¹t ®éng lËp ph¸p nãi chung Mét lµ, bÊt kú mét d©n téc nµo còng ®Òu cã nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn truyÒn thèng, trong ®ã bao gåm c¶ nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt cÇn ®−îc b¶o tån vµ ph¸t triÓn. ë ViÖt Nam, trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn c«ng cuéc ®æi míi, ph¸t triÓn vµ héi nhËp th× vÊn ®Ò b¶o tån, kÕ thõa, ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng ngµy cµng ®−îc §¶ng, Nhµ n−íc ta chó träng vµ ¸p dông trong thùc tiÔn cña ®êi sèng xe héi. Hai lµ, c¸c gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam cã trong suèt mét thêi kú lÞch sö phong kiÕn kÐo dµi gÇn 10 thÕ kû ®ãng vai trß tÝch cùc trong viÖc h×nh 16
thµnh hÖ t− t−ëng ph¸p luËt tiªn tiÕn cña d©n téc, phï hîp víi ph¸p luËt quèc tÕ, gãp phÇn n©ng cao ý thøc ph¸p luËt cña c¸c thÕ hÖ c«ng d©n ViÖt Nam, tõ ®ã gãp phÇn tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh thùc hiÖn tèt chÝnh s¸ch h×nh sù cña §¶ng vµ Nhµ n−íc. 3.1.2. §èi víi ph¸p luËt h×nh sù Mét lµ, lµ mét bé phËn cña hÖ thèng ph¸p luËt nãi chung, ph¸p luËt h×nh sù kh«ng thÓ t¸ch rêi trong qu¸ tr×nh lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù. ViÖc lÜnh héi c¸c gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam trong thêi gian tíi lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô hµng ®Çu bëi lÏ: Hai lµ, viÖc nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam trong c¸c phÇn tr−íc cña luËn v¨n ®e cho thÊy ph¸p luËt h×nh sù trong giai ®o¹n ®ang nghiªn cøu thÓ hiÖn c¸c gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng chung cña d©n téc, h×nh thµnh nªn hÖ t− t−ëng ph¸p lý truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam mµ ®Õn nay vÉn cßn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ cña nã. Nh− vËy, ®©y chÝnh lµ ®iÒu kiÖn ®Ó chóng ta vËn dông nh÷ng t− t−ëng ph¸p lý truyÒn thèng vµo qu¸ tr×nh hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i. Ba lµ, mÆc dï nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc cã ý nghÜa tÝch cùc trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn chÝnh s¸ch ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng nh−ng cho ®Õn nay vÊn ®Ò lÜnh héi vµ vËn dông cã chän läc c¸c gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ vµ bÊt cËp. Do vËy, viÖc nghiªn cøu tæng thÓ c¸c ®Æc ®iÓm cña ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn ViÖt Nam vµ qua ®ã rót ra nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p lý truyÒn thèng cña d©n téc nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i lµ mét vÊn ®Ò cÊp b¸ch. 3.2. Mét sè gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cÇn ®−îc lÜnh héi ®Ó hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt nam ®−¬ng ®¹i 3.2.1. Tinh thÇn nh©n ®¹o Thø nhÊt, tinh thÇn nh©n ®¹o trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn tr−íc hÕt ®−îc thÓ hiÖn trong chÝnh s¸ch h×nh sù cña Nhµ n−íc phong kiÕn b»ng viÖc ghi nhËn tr¸ch nhiÖm cña Nhµ n−íc trong viÖc b¶o vÖ nh÷ng ng−êi nghÌo khæ, c« ®¬n, bÖnh tËt, go¸ bôa, tµn tËt hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng lao ®éng (TSKH.PGS. Lª V¨n C¶m, C¸c gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc ®èi víi sù nghiÖp x©y dùng Nhµ n−íc ph¸p quyÒn). C¸c quy ph¹m ph¸p luËt h×nh sù nµy lµ viÖc quy ®Þnh b¾t buéc ®èi víi c¸c quan chøc ®Þa ph−¬ng mµ nÕu nh− hä kh«ng thùc hiÖn th× sÏ bÞ xö ph¹t. Trong ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i, quan ®iÓm nh©n ®¹o mang tÝnh truyÒn thèng nµy cña d©n téc kh«ng cßn ®−îc ghi nhËn. §Æc biÖt trong giai ®o¹n hiÖn nay khi §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®ang rÊt chó träng c«ng t¸c xãa ®ãi, gi¶m nghÌo, thùc hiÖn c«ng t¸c b¶o hiÓm y tÕ miÔn phÝ cho ng−êi giµ vµ trÎ em th× sÏ n¶y sinh rÊt nhiÒu 17
vÊn ®Ò trong c«ng t¸c nµy nh− thùc hiÖn cã ®óng kh«ng? gi¶i ng©n cã sai ph¹m g×?... vµ ®iÒu nµy th−êng ®−îc ghi nhËn b»ng viÖc chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ mÆt hµnh chÝnh chø kh«ng ®−îc ghi nhËn vÒ mÆt h×nh sù. VËy th× nªn ch¨ng trong thêi gian tíi, chóng ta nªn ®−a quan ®iÓm nµy trong Bé luËt Hång §øc vµo trong néi dung cña ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam, bëi v× chØ khi ®−a néi dung nµy vµo trong Bé luËt h×nh sù th× míi thÊy ®−îc tÇm quan träng cña nã, vµ phÇn nµo n©ng cao ®−îc ý thøc tr¸ch nhiÖm cña c¸c c¸n bé Nhµ n−íc trong viÖc thÓ hiÖn tr¸ch nhiÖm cña Nhµ n−íc ®èi víi c¸c tr−êng hîp cÇn ®−îc −u ®ei trong xe héi (ng−êi giµ c« ®¬n, bÖnh hiÓm nghÌo, ng−êi nghÌo…). Thø hai, tinh thÇn nh©n ®¹o trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn thÓ hiÖn chÝnh s¸ch khoan hång cña Nhµ n−íc ®èi víi mét sè ®èi t−îng ph¹m téi. Ngoµi ra trong QTHL cßn cã mét quy ®Þnh rÊt kh¸c ®èi víi ph¸p luËt h×nh sù hiÖn ®¹i, ®ã lµ: trong viÖc xö lý téi ph¹m, QTHL cßn l−u ý ®Õn thêi ®iÓm ph¹m téi sao cho cã lîi cho téi nh©n khi ¸p dông luËt “ khi ph¹m téi ch−a giµ c¶ tµn tËt, ®Õn khi giµ c¶ tµn tËt míi bÞ ph¸t gi¸c th× xö theo luËt giµ c¶ tµn tËt, khi cßn bÐ nhá ph¹m téi ®Õn khi lín míi ph¸t gi¸c th× xö téi theo luËt lóc cßn nhá” (§iÒu 17). Quan ®iÓm nh©n ®¹o nµy hiÖn nay vÉn ®−îc nhµ n−íc ta ghi nhËn trong Bé luËt h×nh sù 1999 còng nh− Bé luËt h×nh sù 1999 söa ®æi, bæ sung n¨m 2009 Thø ba, tinh thÇn nh©n ®¹o trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn cßn ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc thõa nhËn nguyªn t¾c ng−êi th©n thuéc gÇn ®−îc che giÊu téi cho nhau So s¸nh víi ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i, chóng ta còng nhËn thÊy, trong chÝnh s¸ch h×nh sù hiÖn nay chóng ta còng phÇn nµo kÕ thõa ®−îc nguyªn t¾c nh©n ®¹o nµy, ®©y lµ mét gi¸ trÞ ph¸p luËt nh©n v¨n truyÒn thèng ®−îc l−u truyÒn qua c¸c thÕ hÖ ng−êi ViÖt, phï hîp víi ®êi sèng t×nh c¶m cña d©n téc. §ã lµ, trong Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam 1999, §iÒu 314 vÒ “Téi kh«ng tè gi¸c téi ph¹m” Tuy nhiªn ph¸p luËt h×nh sù hiÖn hµnh chØ quy ®Þnh tr−êng hîp kh«ng tè gi¸c téi ph¹m cßn tr−êng hîp “nh÷ng ng−êi th©n thÝch ®−îc che giÊu téi cho nhau” l¹i kh«ng quy ®Þnh. Cã thÓ nãi, ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i lo¹i trõ tr−êng hîp nh÷ng ng−êi th©n thÝch che giÊu téi cho nhau ®Ó ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh ph¸t hiÖn vµ xö lý téi ph¹m mét c¸ch nhanh chãng vµ kh«ng gÆp khã kh¨n, nh−ng thùc tÕ vµ truyÒn thèng nh©n v¨n s©u s¾c cña d©n téc ViÖt Nam ®e cho thÊy r»ng,viÖc nh÷ng ng−êi th©n thÝch gÇn trong gia ®×nh ng−êi ph¹m téi lµ vÊn ®Ò rÊt hay x¶y ra trong ®êi sèng xe héi. Do vËy, mÆc dï kh«ng quy ®Þnh tr−êng hîp nµy nh−ng thùc tÕ vÉn x¶y ra vµ nÕu ®−a viÖc nµy vµo xö lý nh− quy ®Þnh t¹i §iÒu 314 - BLHS 1999 th× rÊt nhiÒu vµ phøc t¹p. Nªn ch¨ng chóng ta còng kÕ thõa quan ®iÓm truyÒn thèng mµ trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn n−íc ta ®e tõng quy ®Þnh vÒ tr−êng hîp nµy. Thø t−, tinh thÇn nh©n ®¹o ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc ghi nhËn nguyªn t¾c chuéc téi b»ng tiÒn ®èi víi mét sè ®èi t−îng vµ mét sè téi. 18
Ph¸p luËt h×nh sù hiÖn hµnh kh«ng quy ®Þnh viÖc chuéc téi b»ng tiÒn, tuy nhiªn ng−êi ph¹m téi dïng tiÒn ®Ó båi th−êng thiÖt h¹i, kh¾c phôc hËu qu¶ chÝnh lµ mét t×nh tiÕt ®Ó gãp phÇn gi¶m nhÑ tr¸ch nhiÖm h×nh sù cho hä. Nh×n l¹i nguyªn t¾c nµy trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn chóng ta nhËn thÊy mét ®iÓm rÊt tiÕn bé mµ trong ph¸p luËt hiÖn ®¹i ch−a kÕ thõa lÜnh héi ®−îc, ®ã lµ viÖc quy ®inh møc tiÒn chuéc téi sÏ t¨ng dÇn theo ®Þa vÞ xe héi. §©y lµ quy ®Þnh mµ ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù ®−¬ng ®¹i nãi riªng cÇn ph¶i ghi nhËn, ®Æc biÖt lµ trong c«ng cuéc phßng chèng tham nhòng, lîi dông chøc quyÒn hiÖn nay. Nªn ch¨ng chóng ta cÇn quy ®Þnh ®èi víi nh÷ng c¸n bé, viªn chøc nhµ n−íc ph¹m téi cÇn quy ®Þnh xö lý nÆng h¬n, kÓ c¶ kh«ng r¬i vµo t×nh tiÕt t¨ng nÆng tr¸ch nhiÖm h×nh sù “lîi dông chøc vô, quyÒn h¹n ®Ó ph¹m téi”, bëi hä chÝnh lµ nh÷ng ng−êi n¾m râ vÒ ph¸p luËt nhÊt, cÇn ph¶i lµ nh÷ng ng−êi ®i ®Çu trong viÖc thùc thi ph¸p luËt nªn khi ph¹m téi cÇn ph¶i xö lý nÆng h¬n nh÷ng ng−êi d©n b×nh th−êng. Thø n¨m, tinh thÇn nh©n ®¹o cßn ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc ghi nhËn nh÷ng quy ®Þnh vÒ viÖc b¶o vÖ th−êng d©n tr¸nh khái sù tuú tiÖn vµ b¹o lùc cña nh÷ng ng−êi cã quyÒn lùc, ®Þa vÞ, tiÒn cña trong xe héi. Nguyªn t¾c nµy còng ®−îc ph¸p luËt h×nh sù hiÖn ®¹i kÕ thõa nh− viÖc ghi nhËn t×nh tiÕt t¨ng nÆng tr¸ch nhiÖm h×nh sù “lîi dông chøc vô quyÒn h¹n ®Ó ph¹m téi”, hoÆc ghi nhËn mét sè téi nh− “téi lîi dông ¶nh h−ëng ®èi víi ng−êi cã chøc vô, quyÒn h¹n ®Ó trôc lîi”( §iÒu 291 - Bé luËt h×nh sù 1999). Ngoµi ra, tinh thÇn nh©n ®¹o cña ph¸p luËt phong kiÕn cßn ®−îc thÓ hiÖn qua nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt nh»m b¶o vÖ chÝnh nh÷ng ng−êi ph¹m téi, ng−êi lµm chøng khái sù tïy tiÖn vµ l¹m dông cña quan l¹i. ViÖc ph©n tÝch tinh thÇn nh©n ®¹o thÓ hiÖn trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn cho phÐp chóng ta kh¼ng ®Þnh r»ng nh©n ®¹o kh«ng chØ lµ mét nguyªn t¾c trong ph¸p luËt quèc tÕ mµ ®ã cßn lµ mét nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ph¸p luËt ViÖt Nam nãi chung trong ®ã cã ph¸p luËt h×nh sù, bëi ®©y lµ gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng l©u ®êi cña d©n téc ViÖt Nam ®−îc ghi nhËn trong suèt mét chiÒu dµi lÞch sö phong kiÕn kÐo dµi gÇn 10 thÕ kû. Vµ gi¸ trÞ truyÒn thèng nµy cña d©n téc cÇn ®−îc tiÕp tôc b¶o tån, x©y dung vµ ph¸t triÓn trong tiÕn tr×nh x©y dung nhµ n−íc ph¸p quyÒn, hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt. 3.2.2. Sù c«ng minh Thø nhÊt, biÓu hiÖn th«ng qua nguyªn t¾c kh«ng tr¸nh khái tr¸ch nhiÖm h×nh sù nÕu x©m h¹i ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ ph¸p luËt ®−îc nhµ n−íc phong kiÕn b¶o vÖ, vµ nguyªn t¾c chØ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù khi ph¹m vµo téi ®−îc quy ®Þnh trong ph¸p luËt. §©y lµ mét nguyªn t¾c tiÕn bé mµ cho ®Õn ngµy nay trong ph¸p luËt h×nh sù hiÖn ®¹i vÉn ®−îc thõa nhËn kh«ng chØ ë ViÖt Nam mµ ngay trong ph¸p luËt quèc tÕ. Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam 1999, t¹i §iÒu 2 ®e ghi nhËn “chØ ng−êi nµo ph¹m mét téi ®e ®−îc Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh míi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù”. 19
Thø hai, sù c«ng minh biÓu hiÖn ë viÖc nh÷ng nhµ cÇm quyÒn (nhµ lµm luËt) lu«n lu«n ghi nhËn mét c¸ch râ rµng vµ chi tiÕt nh÷ng hµnh vi nµo ®−îc coi lµ vi ph¹m ph¸p luËt nãi chung vµ ph¸p luËt h×nh sù nãi riªng, còng nh− ghi nhËn chi tiÕt cô thÓ h×nh ph¹t ¸p dông ®èi víi hµnh vi vi ph¹m t−¬ng øng. Trong khi ®ã, ph¸p luËt hiÖn ®¹i chóng ta ghi nhËn h×nh ph¹t theo khung, ®−îc coi nh− mét biÖn ph¸p n©ng cao tÝnh chñ ®éng cña thÈm ph¸n khi xÐt xö, nh−ng ®©y còng chÝnh lµ ®iÒu kiÖn dÔ g©y ra sù bÊt c«ng b»ng nÕu nh− tr×nh ®é cña thÈm ph¸n kÐm hoÆc hiÖn t−îng nhËn hèi lé. Tuy nhiªn, chóng ta còng biÕt r»ng, ph¸p luËt hiÖn ®¹i ®Ò cao tÝnh chñ ®éng vµ s¸ng t¹o cña ng−êi thùc hiÖn ph¸p luËt, nh−ng ®iÒu nµy sÏ phï hîp h¬n nÕu nh− tr×nh ®é, ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp cña nh÷ng nhµ thùc hiÖn ph¸p luËt ®−îc n©ng cao, nÕu kh«ng sÏ dÔ ®Ó x¶y ra t×nh tr¹ng oan sai nh− trong thêi gian võa qua. Vµ vÒ mÆt nµo ®ã chóng ta còng ph¶i thõa nhËn r»ng, viÖc ghi nhËn h×nh ph¹t chi tiÕt cô thÓ trong ph¸p luËt phong kiÕn còng phÇn nµo gãp phÇn gi¶m thiÓu ¸n oan vµ tr¸nh t×nh tr¹ng oan sai, tham nhòng, ®Æc biÖt ®−îc ®Ò ra d−íi thêi vua Lª Th¸nh T«ng. Thø ba, sù c«ng minh trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn còng chÝnh lµ biÓu hiÖn cña viÖc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p tr¸ch nhiÖm ph¸p lý kh¸c nhau khi ph¹m cïng mét téi nh−ng víi lçi kh¸c nhau. Tõ nguyªn t¾c nµy, h×nh ph¹t quyÕt ®Þnh ®èi víi tõng tr−êng hîp ph¹m téi cô thÓ còng cã sù ph©n biÖt. Ngoµi ra, ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn, nh− ®e tr×nh bµy t¹i phÇn tr−íc còng ®e dù liÖu c¸c tr−êng hîp mµ ph¸p luËt hiÖn ®¹i gäi lµ bÊt kh¶ kh¸ng. Nh÷ng nguyªn t¾c trªn trong ph¸p luËt h×nh sù phong kiÕn thÓ hiÖn sù tiÕn bé trong t− t−ëng lËp ph¸p cña nhµ cÇm quyÒn phong kiÕn, thÓ hiÖn sù c«ng b»ng, c«ng minh trong qu¸ tr×nh ¸p dông ph¸p luËt, vµ ®©y lµ mét truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam ta vµ cho ®Õn ngµy nay chóng ta vÉn tiÕp tôc g×n gi÷ vµ ph¸t triÓn v× sù nghiÖp x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn ViÖt Nam xe héi chñ nghÜa, c«ng b»ng - d©n chñ - v¨n minh. Ch¼ng h¹n, trong Bé luËt h×nh sù 1999, chóng ta còng ghi nhËn ®Þnh nghÜa ph¸p lý cña “cè ý ph¹m téi”(§iÒu 9) vµ “V« ý ph¹m téi”(®iÒu 10), trªn c¬ së ®ã trong phÇn c¸c téi ph¹m ghi nhËn c¸c tr−êng hîp cè ý ph¹m téi vµ v« ý ph¹m téi cã nh÷ng h×nh ph¹t t−¬ng øng kh¸c nhau. Thø t−, sù c«ng minh cßn biÓu hiÖn ë quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm ph¸p lý nghiªm kh¾c h¬n cña nh÷ng ng−êi cã chøc quyÒn so víi nh÷ng ng−êi b×nh th−êng. Nªn ch¨ng, ph¸p luËt h×nh sù hiÖn ®¹i còng cÇn ®−a quy ®Þnh nµy vµo trong luËt thùc ®Þnh, ch¼ng h¹n, coi t×nh tiÕt nÕu lµ c¸n bé viªn chøc ph¹m téi(nh©n th©n) lµ mét t×nh tiÕt t¨ng nÆng, ®©y còng lµ mét vÊn ®Ò mµ theo t¸c gi¶ cÇn ®−îc c©n nh¾c xem xÐt trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn ph¸p luËt h×nh sù ViÖt Nam trong thêi gian tíi. 3.2.2. B¶o vÖ c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc ®−îc thõa nhËn chung cña Ph−¬ng §«ng ( Xem TSKH.PGS. Lª V¨n C¶m “C¸c gi¸ trÞ ph¸p luËt truyÒn thèng cña d©n téc ®èi víi sù nghiÖp x©y dùng Nhµ n−íc ph¸p quyÒn”) 20