102 Xã hội học, số 3(115), 2011<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
TÔN GIÁO VÀ NHỮNG HÌNH THỨC TÔN GIÁO<br />
TRONG ĐỜI SỐNG HIỆN ĐẠI TỪ CÁCH TIẾP CẬN XÃ HỘI HỌC<br />
<br />
HOÀNG THU HƯƠNG*<br />
<br />
Xã hội học tôn giáo xuất hiện khá sớm, có thể nói rằng nó xuất hiện ngay từ khi xã<br />
hội học mới hình thành.Xã hội học ra đời trong bối cảnh xã hội Châu Âu đang đứng trước<br />
những biến động sâu sắc trên mọi lĩnh vực của đời sống như kinh tế - xã hội, chính trị, tư<br />
tưởng.Những biến động trên bình diện xã hội và tư tưởng có ảnh hưởng rất lớn tới mối<br />
quan tâm của các nhà xã hội học đầu tiên. Trên bình diện xã hội, cuộc cách mạng tư sản<br />
Pháp (1789) đã đặt dấu kết thúc cho xã hội phong kiến đã thống trị ở Châu Âu suốt thời<br />
Trung Cổ, đã giáng một cú đòn đối với truyền thống, quyền lực của nhà thờ và tư tưởng<br />
tôn giáo. Triết học Khai sáng đã thay vị trí của tôn giáo trong việc giải thích các vấn đề về<br />
con người và xã hội. Trong bối cảnh ra đời như vậy, các nhà xã hội học đầu tiên đều dành<br />
một mối quan tâm nhất định tới chủ đề tôn giáo.Trong công trình nghiên cứu nổi tiếng của<br />
mình “Những hình thức sơ đẳng của đời sống tôn giáo” (1912), Durkheim quan tâm tới vai<br />
trò của tôn giáo với tư cách là chức năng góp phần vào sự tích hợp xã hội.Đây chính là nền<br />
tảng cho sự xuất hiện lý thuyết chức năng về tôn giáo. Trong khi đó, Weber lại quan tâm<br />
phân tích và so sánh những hình thức khác nhau của niềm tin tôn giáo và các tổ chức tôn<br />
giáo, đồng thời ông cũng quan tâm tới vai trò của yếu tố tôn giáo trong sự phát triển của<br />
tính duy lý và biến đổi xã hội. Một số tác giả khác lại xem xét khía cạnh tiêu cực của tôn<br />
giáo đã cản trở biến đổi xã hội, chẳng hạn như Marx cho rằng "tôn giáo là thuốc phiện của<br />
nhân dân" (K.Marx và cộng sự, 1995, t1: 570), hoặc quan tâm tìm hiểu về nguồn gốc của<br />
tôn giáo và các giai đoạn phát triển của nó.<br />
Vào thế kỷ XX, các nhà xã hội học tôn giáo hiện đại dành nhiều mối quan tâm đến<br />
quá trình thế tục hóa diễn ra trong các xã hội Phương Tây, cũng như tìm hiểu về các tổ<br />
chức tôn giáo.Tiếp đó, trong nhữngnghiên cứu về các xã hội ngoài Châu Âu đương đại,<br />
những nghiên cứu so sánh về tôn giáo với tư cách là một thiết chế xã hội cơ bản trở thành<br />
một mối quan tâm chính trong các phân tích xã hội học.<br />
Trong xã hội học cho đến nay có khá nhiều định nghĩa khác nhau về tôn giáo, song<br />
các định nghĩa tôn giáo thường được chia thành hai nhóm: định nghĩa bản thể và định<br />
nghĩa chức năng.<br />
Định nghĩa chức năng về tôn giáo nhằm trả lời câu hỏi tôn giáo làm gì. Lenski<br />
(1963) định nghĩa tôn giáo “là một hệ thống tín ngưỡng về các thế lực của tự nhiên sắp đặt<br />
số phận của con người và các hoạt động liên quan tới điều đó, được chia sẻ bởi các thành<br />
viên trong nhóm” (trích theo Alan Aldridge, 2000:26). Theo Yinger (1970) “Tôn giáo là<br />
một hệ thống các niềm tin và thực hành thông qua các công cụ mà qua đó một nhóm người<br />
đấu tranh với những vấn đề cơ bản của cuộc sống con người” (trích theo Alan Aldridge,<br />
<br />
*<br />
TS, Khoa XHH Trường Đại học KHXH & NV, Đại học Quốc gia Hà Nội.<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
Hoàng Thu Hương 103<br />
<br />
<br />
<br />
2000: 26). Nhìn chung, cách định nghĩa theo chức năng đã xem xét tôn giáo có chức năng<br />
bộc lộ và tạo nên các giá trị và khế ước xã hội để duy trì xã hội. Do vậy, cách định nghĩa<br />
này bị phê phán vì quá rộng, vì với cách hiểu như vậy, bất cứ cái gì thể hiện chức năng này<br />
đều là tôn giáo và nó khiến cho tất cả mọi người đều có niềm tin tôn giáo, cho dù người ta<br />
có thừa nhận hay phản đối tôn giáo.<br />
Khác với định nghĩa chức năng về tôn giáo, định nghĩa bản thể lại xem xét theo khía<br />
cạnh tôn giáo là gì, chứ không phải tôn giáo làm gì. Sprio (1966) cho rằng tôn giáo là “Một<br />
thể chế gồm các tương tác theo khuôn mẫu văn hoá với bản chất siêu phàm được thừa<br />
nhận theo mô hình văn hoá” (trích theo Alan Aldridge, 2000: 26). Điểm chung của các<br />
định nghĩa bản thể là thường nhấn mạnh tới các yếu tố như siêu nhiên, siêu kinh nghiệm,<br />
siêu phàm. Nhóm định nghĩa này bị phê phán vì nhấn mạnh tới yếu tố niềm tin, ít đề cập<br />
đến khía cạnh thực hành và quá tập trung vào yếu tố siêu nhiên, siêu phàm.Những quan<br />
niệm về cái thiêng, đấng siêu nhiên thích hợp với nền văn hóa Phương Tây và không phải<br />
lúc nào cũng phù hợp với những nền văn hóa ngoài Phương Tây. Chẳng hạn như đạo Phật<br />
hay đạo Hindu, không tồn tại khái niệm về đấng sáng thế.<br />
Định nghĩa của E. Durkheim về tôn giáo đã thể hiện được sự kết hợp của hai lối định<br />
nghĩa này:<br />
Một tôn giáo là một hệ thống có tính chất gắn bó của những niềm tin và những thực<br />
hành liên quan đến những điều linh thiêng, nghĩa là được tách biệt, cấm đoán;<br />
những niềm tin và thực hành gắn bó tất cả những ai gia nhập vào một cộng đồng<br />
tinh thần, được gọi là Giáo hội.<br />
(Nguyễn Quý Thanh (cb), 2011: 166)<br />
Trong định nghĩa này, E.Durkheim đã chỉ ra thành tố cơ bản cấu thành nên tôn giáo<br />
đó chính là niềm tin và nghi lễ gắn liền với cái thiêng, đồng thời chức năng của tôn giáo là<br />
góp phần tạo nên sự cố kết xã hội.<br />
Cho đến nay, mặc dù có rất nhiều định nghĩa khác nhau về tôn giáo, cả dưới góc độ<br />
xã hội học cũng như các góc độ khác, song không định nghĩa nào được xem là hoàn hảo,<br />
có thể bao quát toàn bộ các hình thức tôn giáo trong mọi nền văn hóa cũng như trong mọi<br />
thời đại, đặc biệt trong xã hội đương đại. Phần dưới đây sẽ bàn luận đến các hình thức tôn<br />
giáo trong đời sống xã hội hiện đạitheo quan điểm của một số nhà xã hội học.<br />
Những hình thức tôn giáo trong đời sống xã hội hiện đại<br />
Trong khoa học về tôn giáo, vấn đề phân loại tôn giáo đã được nhiều nhà khoa học<br />
bàn tới. Đến nay có nhiều cách phân loại tôn giáo khác nhau, August Comte chia lịch sử<br />
tôn giáo thành 3 giai đoạn: bái vật giáo, đa thần và độc thần. Các nhà khoa học theo trường<br />
phái marxist thì phân chia tôn giáo thành 2 loại cơ bản: các tôn giáo của chế độ tiền giai<br />
cấp (công xã thị tộc) và các tôn giáo của những xã hội có giai cấp. Đặc trưng của tôn giáo<br />
trong xã hội có giai cấp đó là tôn giáo là cánh tay đắc lực của giai cấp thống trị, là công cụ<br />
tư tưởng để áp bức giai cấp. Trong khi đó đặc trưng của tôn giáo trong xã hội tiền giai cấp<br />
thường thể hiện sự bất lực của người nguyên thủy trước thế giới tự nhiên, nó phản ánh<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
104 Tôn giáo và những hình thức tôn giáo…...<br />
<br />
<br />
<br />
trình độ phát triển nhất định của nền sản xuất vật chất.<br />
Theo Tocarev thì các cách thức phân loại tôn giáo cho đến nay, cách nào cũng có<br />
những hạn chế nhất định, ông cho rằng "các hình thức tôn giáo riêng biệt không thể phân<br />
bổ cả theo một dòng, không thể coi chúng như là các giai đoạn nối tiếp nhau, song rõ ràng<br />
là trong số các hình thức tôn giáo có những hình thức phát triển hơn" (Tocarev, 1994: 56).<br />
Tocarev đã liệt kê các tôn giáo có nguồn gốc cổ xưa nhất bao gồm : 1, tôtem giáo ; 2, bùa<br />
bả, lễ ám hại; 3, chữa bệnh bằng phù phép; 4, lễ dục tình; 5, Ma chay. Các hình thức tôn<br />
giáo phát triển muộn hơn và phản ánh quá trình tan rã của chế độ công xã thị tộc gồm có:<br />
1, sự thờ cúng của bộ lạc sơ kỳ (lễ thành niên); 2, sự thờ cúng của nghề săn bắt; 3, sự thờ<br />
cúng của thị tộc mẫu hệ đối với các vật thiêng và các thần che chở; 4, sự thờ cúng tổ tiên<br />
trong gia đình – thị tộc phụ hệ; 5, Saman giáo; 6, Naguan giáo; 7, sùng bái hội kín; 8, sự<br />
thờ cúng các thủ lĩnh; 9, thờ thần bộ lạc; 10, thờ thân nông.<br />
Một số hình thức tôn giáo sơ khai như Tocarev đã liệt kê vẫn còn tồn tại cho tới ngày<br />
nay ở trong một số bối cảnh văn hóa, xã hội nhất định. Bên cạnh đó, đối với các nhà xã hội<br />
học tôn giáo ở Phương Tây khi tiến hành nghiên cứu các vấn đề về tôn giáo trong xã hội đã<br />
ghi nhận nhiều hình thức tôn giáo khác nhau. Trong các tài liệu xã hội học, các hình thức<br />
tổ chức của tôn giáo thường được đề cập đến như : Giáo hội (Church), giáo phái<br />
(denomination), chi phái (sect), phong trào tôn giáo mới hay sự sùng bái tôn giáo (New<br />
Age/Cult) (Richard T.Schaefer, 2003; J. Macionis, 2004; M. Hamilton, 2001). Tuy nhiên,<br />
trong phần dưới đây, tôi sẽ giới thiệu một cách nhìn khác trong việc xem xét các hình thức<br />
tôn giáo trong xã hội hiện đại, đó là quan điểm của Peter Beyer, một nhà xã hội học tôn<br />
giáo đương đại người Canada.<br />
Theo Peter Beyer (2003), các hình thức xã hội của tôn giáo và các tôn giáo trong xã<br />
hội đương đại có thể bao gồm 4 kiểu như sau: 1, tôn giáo có tổ chức (organized religion);<br />
2, tôn giáo bị chính trị hóa (politicized religion); 3, tôn giáo mang tính phong trào xã<br />
hội(social movement religion) và 4, tôn giáo mang tính cá nhân/công xã.<br />
Tôn giáo có tổ chức: Các tôn giáo có tổ chức trong xã hội hiện đại xác lập vị trí của<br />
mình trong xã hội bằng cách tạo ra sự phân biệt giữa người theo tôn giáo và người không<br />
theo tôn giáo, phân biệt giữa hành động xã hội của tổ chức và không phải của tổ chức, tạo<br />
nên sự khác biệt thông qua các quy tắc đối với người theo tôn giáo, có mục đích rõ ràng<br />
cho các hoạt động của mình. Mục đích hoạt động của các tổ chức tôn giáo như GS.Đặng<br />
Nghiêm Vạn đã chỉ ra đó là “nhằm duy trì, phát triển và truyền bá giáo lý, tổ chức các nghi<br />
lễ, đảm bảo sự sống còn của bản thân tôn giáo” (Đặng Nghiêm Vạn, 2001: 122).Tôn giáo<br />
có tổ chức là loại hình tôn giáo tồn tại phổ biến trong xã hội, kể từ khi hình thành nhà<br />
nước.Hình thức tiêu biểu nhất của tôn giáo có tổ chức chính là giáo hội, chẳng hạn như<br />
giáo hội Thiên chúa giáo, giáo hội Phật giáo, giáo hội Tin lành,... Những hình thức như<br />
giáo phái, chi phái, phong trào tôn giáo mới vẫn được các nhà xã hội học tôn giáo Phương<br />
Tây xem như những dạng tổ chức tôn giáo khác nhau.<br />
Tôn giáo bị chính trị hóa: Điểm chung nhất của hình thức này đó là nó khiến cho lập<br />
pháp, hành pháp, tư pháp và cả quân đội của nhà nước trở thành công cụ nhằm củng cố các<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
Hoàng Thu Hương 105<br />
<br />
<br />
<br />
giới luật cũng như các thực hành tôn giáo. Khuynh hướng này có thể mang lại một hình<br />
thức xã hội riêng biệt của tôn giáo trong xã hội đương đại tới mức cấu trúc tôn giáo trở<br />
thành một cánh tay của nhà nước hay nhà nước là một sự biểu hiện của tôn giáo. Hình thức<br />
này tiêu biểu ở các quốc gia Hồi giáo như Iran hay Afghanistan. Tuy nhiên, bên cạnh hình<br />
thức này, các nhà xã hội học nhận thấy một số các quốc gia mà hệ tư tưởng cũng như bản<br />
sắc của nhà nước chịu ảnh hưởng của hệ tư tưởng tôn giáo, chẳng hạn như India, Pakistan,<br />
Bangladesh, Zambia, Sri Lanka, Thailand, Indonesia.<br />
Tôn giáo mang tính chất phong trào xã hội: Trong các tài liệu xã hội học hiện đại,<br />
phong trào tôn giáo mới thường được hiểu là những tổ chức được thành lập trong một<br />
khoảng thời gian cụ thể nhằm tìm cách phát triển tín đồ. Chẳng hạn như Pháp Luân Công,<br />
Giáo hội Khoa học luận, Giáo hội thống nhất, Soka Gakkai ở nhiều quốc gia như Mỹ,<br />
Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản.Bên cạnh đó còn có những tôn giáo mang tính phong<br />
trào xã hội. Peter Beyer đề cập đến hình thức này bởi ông thấy có sự khác biệt giữa tôn<br />
giáo có tính tổ chức và tôn giáo mang tính phong trào xã hội. Phong trào xã hội mang tính<br />
“động”, luôn có sự vận động, dịch chuyển, mặc dù cũng có sự tổ chức nhằm vận động, liên<br />
kết người dân, tư tưởng hoặc các nguồn lực để đem đến những sự thay đổi trong xã hội<br />
hoặc tạo ra những cái mới. Tuy nhiên, không giống như tổ chức xã hội, các phong trào xã<br />
hội không tạo ra quá nhiều thành viên, không nhằm mục đích tái phát triển phong trào và<br />
các phong trào xã hội thường tương đối vô định hình, thiếu hình thức rõ ràng, dựa nhiều<br />
vào khả năng biểu trưng của không gian, thời gian hay những địa điểm và thời gian cụ thể<br />
hơn là dựa vào những con người cụ thể. P. Beyer nhận thấy có những hình thức tôn giáo<br />
tương tự như phong trào xã hội, chẳng hạn như Transcendental Meditation, New Age,<br />
neopaganism (Wicca), Tai Chi, and Qi Gong. Những hình thức này mặc dù có tổ chức liên<br />
kết thành viên, song hình thức chi phối sự tham gia lại không thường xuyên và không được<br />
kiểm soát bởi một quyền lực hội tụ, nên thường xuyên có sự đối lập giữa cá nhân với tập<br />
thể. Chẳng hạn như Transcendental Meditation trong những thập kỷ gần đây vận động theo<br />
chiều hướng biến mất dần.<br />
Các tôn giáo mang tính cá nhân/công xã: Hình thức tôn giáo này đại diện cho ranh<br />
giới được tạo thành giữa tôn giáo được thiết chế hóa và tính tôn giáo chưa phát triển đầy đủ<br />
thành tôn giáo. Đây là những thực hành tôn giáo địa phương, thậm chí là khu vực, song<br />
không có một ý thức rõ ràng về hệ thống các niềm tin và thực hành với tư cách là những<br />
hoạt động riêng biệt rõ ràng được gọi là tôn giáo.<br />
Nói tóm lại, khái niệm tôn giáo cũng như việc phân loại các hình thức tôn giáo trong<br />
xã hội cho đến nay cũng còn nhiều quan điểm khác nhau. Không một quan điểm nào có thể<br />
bao quát toàn bộ các hiện tượng tôn giáo đã và đang diễn ra trong lịch sử, bởi lẽ đời sống<br />
tôn giáo cũng như xã hội vốn rất phức tạp và luôn bị chi phối bởi những hoàn cảnh lịch sử<br />
cụ thể. Những khái niệm tôn giáo cũng như cách phân loại hình thức tổ chức tôn giáo đã đề<br />
cập đến ở trên phù hợp với đặc trưng của xã hội Phương Tây, không phải lúc nào cũng phù<br />
hợp với đặc điểm tôn giáo ở Việt Nam.Tuy vậy, những quan điểm xã hội học tôn giáo<br />
Phương Tây được giới thiệu trong bài viết này cũng có giá trị tham khảo nhất định đối với<br />
những nhà nghiên cứu tôn giáo ở Việt Nam.<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
106 Tôn giáo và những hình thức tôn giáo…...<br />
<br />
<br />
<br />
Tài liệu trích dẫn<br />
<br />
<br />
Alan Aldrigde. 2000. Religion in the Contemporary World: A Sociological Introduction.<br />
Polite Pressin association with Blackwell Publishers Ltd, UK and USA.<br />
Đặng Nghiêm Vạn. 2001. Lý luận về tôn giáo và tình hình tôn giáo ở Việt Nam. NXB<br />
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.<br />
John J. Macionis. 2004. Xã hội học. NXB Thống kê, Hà Nội.<br />
K.Marx, F. Engels. 1995. Toàn tập. NXB Chính trị Quốc gia. Hà Nội.<br />
Malcolm Hamilton. 2001. The Sociology of Religion: Theoretical and comparative<br />
perspecives, Routledge, USA and Canada.<br />
Nguyễn Quý Thanh (Chủ biên). 2011. Một số quan điểm xã hội học của E. Durkheim.<br />
NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội.<br />
Peter Beyer. 2003. Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global<br />
Society. Trong sách: Handbook of the Sociology of Religion, Editor: M. Dillon,<br />
Cambridge University Press. Pp. 45-60<br />
Richard T. Schaefer. 2005. Xã hội học. NXB Thống kê, Hà Nội.<br />
X.A.Tocarev. 1994. Những hình thức tôn giáo sơ khai và sự phát triển của chúng. NXB<br />
Chính trị Quốc gia.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />