Trần Nhân Tông – những thông điệp gửi cho hậu thế

Chia sẻ: Pham Linh Dan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:23

Thêm vào BST

Báo xấu

66
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đối với đại đa số người Việt Nam qua các thời đại từ đầu thế kỷ XIV tới nay, Trần Nhân Tông (1258 – 1308) là một cái “tên thiêng”, bao gồm nhiều kết tinh trên nhiều phương diện. Tuy phần lớn những sự đánh giá về Ngài đều được đưa ra và bảo lưu lại qua những tài liệu, thư tịch quan trọng hàng đầu, chủ yếu được viết nên sau khi Ngài đã viên tịch, theo một quán tính ứng xử văn hóa thuộc truyền thống khu vực là “cái quan định luận”, ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Trần Nhân Tông – những thông điệp gửi cho hậu thế

Tr n Nhân Tông – nh ng thông đi p g i cho h u th
Tr n Nhân Tông – nh ng thông đi p g i cho h u th Đ i v i đ i đa s ngư i Vi t Nam qua các th i đ i t đ u th k XIV t i nay, Tr n Nhân Tông (1258 – 1308) là m t cái “tên thiêng”, bao g m nhi u k t tinh trên nhi u phương di n. Tuy ph n l n nh ng s đánh giá v Ngài đ u đư c đưa ra và b o lưu l i qua nh ng tài li u, thư t ch quan tr ng hàng đ u, ch y u đư c vi t nên sau khi Ngài đã viên t ch, theo m t quán tính ng x văn hóa thu c truy n th ng khu v c là “cái quan đ nh lu n”, nhưng cũng trên th c t , h u như m i ghi chép c a ngư i đương th i v Ngài mà cho t i nay v n còn lưu l i đư c, k c nh ng ghi chép và ý ki n c a nh ng ngư i t ng là đ i th , cũng đ u đã toát lên m t tinh th n ch đ o, đó là s tôn tr ng, m n m hay khâm ph c không gi u di m hư ng
t i nhân v t l ch s đ c bi t này. Nhưng đã hơn b y trăm năm qua, k t th i đi m k t thúc th ng l i r c r cu c kháng chi n ch ng quân xâm lư c Nguyên – Mông l n th ba, ngư i Vi t v n ph i ti p t c và cơ h dai d ng như đ nh m nh, g ng mình lên chi n đ u v i h t lo i k thù này đ n lo i k thù khác. cái x s , nói theo cách c a m t nhà thơ, “chi n tranh như gió mùa th i qu n qu i tháng năm” như Vi t Nam trong c m t l ch s d ng d c chưa xa, thì t gi i c m quy n – v a cai tr v a lãnh đ o c ng đ ng qu c gia – dân t c – cho t i nh ng t ng l p b tr th p nh t, vi c ph i tr l i cho câu h i ki u Hăm let
“T n t i hay không t n t i” cơ h thu gom và tiêu tán m t ph n l n năng l c sinh t n. M t truy n th ng nghi t ngã như v y khi n cho vi c nh n th c toàn di n v các nhân v t l ch s có t m vóc kỳ l và c u trúc nhân cách v a ph c t p v a tinh t c Tr n Nhân Tông tr nên là m t công vi c c rơi vào tình c nh “quy ho ch treo” cơ h đ n vô th i h n! Nhưng nhu c u s ng x ng đáng và s ng có h nh phúc, nh t là h nh phúc đư c th hư ng nh ng giá tr tinh th n trư c h t c a chính t tiên ông cha mình đ l i đã khi n cho nh ng ngư i trí th c lao đ ng trong qu đ o các khoa h c l ch s ph i n l c “rũ b i gia ph ”. Cho đ n th i đi m hi n nay, có th kh ng đ nh r ng cu c đ i và s nghi p c a Tr n Nhân Tông đang t ng bư c đư c soi chi u b i m t đ i ngũ nh ng ngư i có chuyên môn. “C a báu trong nhà” (gia trung h u b o) đang d n phát l ánh sáng vư t ra xa ngoài đư ng biên gi i qu c gia, đ đ n v i c ng đ ng khu v c, và xa hơn, c ng đ ng nhân lo i. Hôm nay, đ ng v trí cách t qu c mình đúng n a vòng trái đ t, tôi vô cùng xúc đ ng và hân h nh đư c là m t trong nh ng đ i di n c a gi i khoa h c Vi t Nam, m t cá th trong c ng đ ng nh ng ngư i t hào r ng mình là k mang dòng máu Vi t trong huy t qu n, v i ni m hy v ng góp thêm m t ti ng nói, b sung thêm m t vài gam màu, kh c h a rõ hơn n a chân dung c a m t trong nh ng vĩ nhân, v i ni m tin ch c r ng đó không ch là vĩ nhân c a riêng c ng đ ng ngư i Vi t Nam chúng tôi, mà cũng là c a loài ngư i, c a th gi i r ng l n. Nh n th c r ng đây là H i th o khoa h c đ u tiên mang t m qu c t v Tr n Nhân Tông, di n gi không dám dài l i, xin đư c trình bày trong b n báo cáo này, theo l i li t kê – th ng kê th c ch ng, nh ng gì đích th c mà Tr n Nhân Tông đã làm nên và đ l i, trư c h t như là nh ng di s n mang
giá tr l ch s , sau là như nh ng thông đi p, nh ng n ng c a m t thi n nghi p, cho loài ngư i c hôm nay và mai sau. I. Nh ng công tích và giá tr mang tính l ch s : I.1. M t m u ngư i c m quy n lý tư ng hãy còn là hi m hoi trong l ch s hi n th c. Là con trư ng c a v vua th hai vương tri u Tr n (Thánh Tông), theo vương ch th i b y gi , Hoàng Thái T Tr n Khâm m c nhiên s là ngư i k th a vương v . Nh ng tranh ch p v ngôi v này trên th c t t ng di n ra quy t li t vào m y th p k đ u tiên c a vương tri u Tr n. Như đi u t ng đư c bi t t i m t cách r ng rãi, ngư i l p nên vương tri u Tr n đích th c l i không ph i là ngư i đ m trách l y s m nh c a m t Hoàng đ sáng nghi p. V i hàng lo t nh ng th đo n, âm mưu và hành vi chính tr ph c t p nhưng đ u mang tính hư ng đích quy t li t, Tr n Th Đ dù sao cũng đáng đư c ghi nh n là m t trong nh ng nhà đ o chính cung đình hi m hoi trong l ch s đã hoàn t t đ i s c a mình v i ít bi n c gây đ o l n xã h i nh t và ít đ máu nh t.Đ t ngư i cháu h m i 8 tu i lên ngai vàng, đương nhiên Tr n Th Đ (1194 -1264) ph i n m l y v trí Thái sư ph chính, th c hi n vai trò ngư i c m quy n t i cao trên th c t . Sau trên dư i b n ch c năm gi đ i quy n, trong đó có t i hơn hai ch c năm nhi p chính, Tr n Th Đ đã góp công c c l n vào vi c n đ nh “tr t t n i b Hoàng gia”. Nh ng bi n c l n x n tai ti ng nh t liên quan t i vi c tranh giành quy n l c t i cao cơ h đ u liên quan t i An Sinh Vương Tr n Li u và v cơ b n c c di n đã ngã ngũ theo hư ng n đ nh sau khi ông này m t (1251).Tâm ý và l i hành x c a Tr n Qu c Tu n, ngư i con trai l y l ng c a ngư i t ng nhăm nhe
ngôi báu y vào nh ng năm tháng ti p theo đã góp ph n quy t đ nh lo i b s tranh ch p âm ngôi vua gi a các cá nhân và các chi trong n i b hoàng t c. Ngôi vua đ n th i đi m Tr n Khâm làm Hoàng thái t v y là không còn b tranh giành, nhưng b n thân ngư i đư c m c đ nh n m gi ngôi v đó thì l i t ng có th i gian khá dài không mu n gi nó. C chính s l n các thư t ch b sung khác ( đ c bi t là Thánh đăng ng l c) đ u thu t r ng ngài t ng mu n như ng ngôi cho em trai là Đ c Vi p, ch đ n lúc vua cha khóc mà yêu c u thì ngài m i nguôi ý đ nh y. Ngài cũng t ng l p l i hành vi c a ông n i mình, t c Tr n Thái Tông, n a đêm b Hoàng thành tìm lên Yên T , m t đ a ch tu hành Ph t giáo n i ti ng, nơi mà v sau, khi g n v i tên tu i c a Đi u Ng Giác Hoàng Trúc Lâm đ nh t t thì tr thành thánh đ a! Mi n cư ng nh n ngôi v mà trong m t h t th y ngư i đ i là t t b c cao sang, còn trong nh n th c c a ngư i am tư ng chính s cũng như theo lý lu n c a các h c thuy t – h tư tư ng lưu hành lúc b y gi (ch y u là theo lý lu n Nho gia và Pháp gia) thì là v trí đòi h i ngư i đ m trách c c kỳ nhi u ph m ch t, Tr n Nhân Tông đã hoàn thành s m nh y theo cách không th xu t s c hơn. Có th kh ng đ nh mà không s sai l m r ng trong l ch s các tri u đ i Vi t Nam nói riêng và c khu v c Đông Á nói chung (dĩ nhiên bao g m c l ch s Trung Qu c) hi m có m t v vua nào th c hi n b n ph n này m t cách hi n hách và hoàn h o đ n v y. B n ph n đ u tiên c a ngư i làm vua là b o v cho đư c s toàn v n c a qu c gia, c v ch quy n và lãnh th , b o v che ch đư c cho m i thành viên c a c ng đ ng. Đ i kháng thành công v i m i th l c ngo i xâm, ngư i làm vua m i có th b o v l i ích riêng c a vương tri u m t cách h u hi u. Không th có m t lôgic ngh ch đ o: khi ch quy n qu c gia
b tri t b , lãnh th qu c gia b thôn tính, th n dân c a m t vương tri u ph i quàng thêm lên vai m t ách nô l n a, thì không bao gi l i ích c a tri u đ i đang th ng tr l i có th còn “nguyên v n” hay v cơ b n v n đư c b o toàn.Tuy nhiên, cái bài h c v lòng, sơ đ ng y v chính tr l i r t thư ng b gi i c m quy n các chính th y u kém h c mãi mà không thu c! Vào th k XIII – n a đ u th k XIV, như m i s gia đ u am tư ng, quân Mông C là đ i quân xâm lư c hùng m nh nh t th gi i, đ ch Nguyên – Mông là đ ch r ng l n nh t trong l ch s nhân lo i t trư c cho t i t n lúc b y gi , tr i ra trên c hai châu l c (Á – Âu). Vó ng a xâm lăng c a đ i quân này còn sang đ n t n châu Phi. Và như đã bi t, ch nư c Đ i V i t , đ i quân đư c coi là bách chi n bách th ng này m i ph i gánh ch u th t b i. Không ph i m t l n, hai l n, mà là ba l n, cu c chi n sau d d i hơn cu c chi n trư c, th t b i sau n ng n hơn th t b i trư c. Tr n Nhân Tông làm vua đư c 7 năm thì x y ra cu c kháng chi n ch ng Nguyên – Mông l n th hai, đư c 10 năm thì ph i ti n hành cu c chi n th ba. Dù r ng trong c hai cu c kháng chi n này, c nh vua còn có Thư ng hoàng ( Tr n Thánh Tông m t năm 1290), nhưng c v danh chính ngôn thu n c trên th c t ph n ánh qua chính s , Tr n Nhân Tông th c s là v qu c ch toàn quy n đưa ra nh ng quy t đ nh t i h u. Ch c n nhìn vào cách x lý m c khen thư ng đ i v i Đ Hành, ngư i “ch đư c phong Quan n i h u” trong khi v công tr ng, đáng “đư c ban qu c tính” và ch c v cao hơn, vì “khi b t đư c Ô Mã Nhi không dâng lên Quan gia (t c vua) l i dâng lên Thư ng hoàng” thì đ rõ. Như đã nói, thách th c mang tính sinh t đ i v i b t c m t nguyên th qu c gia nào m i th i và m i x s là n n ngo i xâm. Nh ng quy t sách chính tr , kinh t , ngo i giao, quân s và c văn hóa n a trong trư ng h p
đang di n ra s đ i đ u th c s gi a hai th l c quy n l c bao gi cũng đòi h i s xác đáng và tinh t cao đ . T xa xưa trong l ch s , ngư i Vi t đã ph i ch u đ ng tr ng thái m t cân b ng truy n ki p trong quan h v i các th c th quy n l c đư c t o d ng nên trên lãnh th c a qu c gia phương B c, không k đó là th c th quy n l c g c Hán hay th c th quy n l c có ngu n g c ngo i lai. Vào th i chưa t n t i cái g i là công pháp qu c t , quy lu t c nh tranh sinh t n v n là quy lu t ch y u chi ph i m i quan h gi a các th c th quy n l c, vi c gi gìn đ c l p th c th cho qu c gia tr nên là tiêu chu n đ u tiên xác đ nh tính “chân chính” c a b t c m t vương tri u nào Vi t Nam. Tuy v m t lý thuy t, Nho giáo có nêu lên làm chu n m c m i quan h gi a nư c l n và nư c nh là nư c nh ph i bi t kính s và tôn th , ph c tùng nư c l n, còn nư c l n ph i thương yêu, che ch nư c nh , nhưng ph m vi áp d ng th lý thuy t dư ng như ít nhi u “nhân b n” y ch gi i h n trong vùng văn hóa, khu v c đ a chính tr Đông Á truy n th ng, nơi ch có m t nư c t nh n và trong ng x công khai cũng đư c các nư c xung quanh coi là nư c l n, là tri u đình duy nh t đư c m nh danh là Thiên tri u, cho nên lý thuy t y khi tri n khai trong nh ng m i quan h l ch s hi n th c, thì h u như bao gi cũng m t g n h t ý nghĩa văn hóa chính tr , ch trơ l i cái lõi “t nhiên” là “trì cư ng lăng như c” (l y m nh hi p y u). Đ i phó có hi u qu v i th l c ngo i xâm t phương B c t hàng ngàn năm trư c đã luôn luôn là s m nh khó khăn b c nh t c a gi i lãnh đ o qu c gia. Do v y mà v i ba l n đánh tan quân xâm lư c Nguyên – Mông, vương tri u Tr n tr nên là ni m t hào vĩnh vi n c a m i ngư i dân Đ i Vi t, đ c bi t hai v vua cha – vua con (Tr n Thánh Tông – Tr n Nhân Tông) hoàn toàn x ng đáng đư c tôn vinh là anh hùng dân t c.
Nguyên th c a qu c gia nào dĩ nhiên cũng ph i hành đ ng trư c h t vì l i ích c a qu c gia y. Nhà c m quy n th c t b t c th i đ i nào, x s nào cũng không th là các nhà đ o đ c thu n khi t, nhà nhân đ o ch nghĩa “toàn tòng”, tuân th nghiêm nh t nh ng chu n m c tr u tư ng, lý tư ng nhưng cũng siêu hình, phi th c t . Nh ng ch trương và hành đ ng th c t c a Tr n Nhân Tông v i tư cách là b c qu c ch trong m i quan h v i các láng gi ng k c v i nhà T ng, nhà Nguyên đư c khai tri n v i r t nhi u d ng th c phong phú, nhưng đi u đ c bi t c n nh n m nh đây là t t c đ u toát lên khát v ng hòa bình, hay chí ít, trong nh ng trư ng h p b t kh kháng, là ít t n xương máu nh t, ít t n th t sinh m ng nh t, v c m i phía. Cu c hôn nhân chính tr mà ngài ch đ ng và kiên trì xúc ti n gi a công chúa Huy n Trân và vua Chiêm Thành Ch Mân dĩ nhiên có m c đích m r ng cương v c c a vương tri u, nhưng nói theo ngôn ng ngày nay, là phát huy t i đa s c m nh c a “quy n l c m m”, đưa l i l i ích qu c gia theo m t cách th c hòa bình nh t có th . Sau ba l n ch ng ngo i xâm đ i đ u v i cùng m t k thù, và đó v n là m t k thù m nh sau c ba l n thua, gi i c m quy n Đ i Vi t mà đ ng đ u là Tr n Nhân Tông càng ngày càng ý th c sâu s c hơn nhi m v làm gia tăng s c m nh qu c gia trong th i bình, v a đ mang l i h nh phúc và s th nh vư ng cho c ng đ ng, v a coi đó là bi n pháp qu c phòng ít t n kém nh t. Làm th nào đ v n b o đ m đư c l i ích mang tính đ c quy n t i thi u c a Hoàng t c và gi i quý t c, nhưng v n ph i làm cho đông đ o cư dân – th n dân c m nh n r ng mình đang đư c s ng trong c nh “thái bình th nh tr ”, nói cách khác, đi u hòa đư c m i quan h gi a các nhóm l i ích trên th c t là khác bi t và v n trên đà n i r ng s khác bi t, đó là m t công vi c không d dàng đ i v i ngư i c m quy n, nh t là v trí quy n l c t i cao, v trí qu c ch .
V i g n ba th p k làm vua r i làm Thư ng hoàng (k c lúc đã xu t gia thì v n không thôi là Thư ng hoàng), nhìn l i t t c nh ng gì Tr n Nhân Tông đã hi n th c hóa đư c trong c hai ng n i tr và ngo i giao, có th kh ng đ nh m t l n n a r ng Ngài là v qu c ch sáng giá, l i l c nh t trong l ch s qu c gia – dân t c Vi t. Theo c m nh n c a ngư i vi t bài, càng ngày càng đông đ o ngư i Vi t ho c g c Vi t đ ng tình v i nh n đ nh này. I.2. M t trí gi anh minh, m t nhà văn hóa ki t xu t Trong l ch s Vi t Nam t sau th i đi m ph c hưng đư c ch quy n qu c gia (939), hi n tư ng nh ng ngư i có thân ph n ra đ i trong hoàng gia, đư c quy n k th a ngôi vua ho c ít nhi u có cơ h i đ tranh đo t ngôi v đó nhưng l i th ơ v i nó trên th c t không ph i là hi m. C khi đã đăng cơ, m t vài trong s h v n nuôi gi ý đ nh r i b ngôi v . Có th k m t s trư ng h p tiêu bi u, ch ng h n như cháu đích tôn c a Ngô vương Quy n là Ngô Xương T , xu t gia tu hành ngay t th i ông n i còn t i v , v sau là v Qu c sư c a c nhà Đinh và nhà Ti n Lê: Khuông Vi t Đ i sư Ngô Chân Lưu; Lý Nhân Tông t ng h h ng v i ngôi vua đ đ n n i x y ra v kỳ án Lê Văn Th nh; Tr n Thái Tông t ng b ngôi vua tr n tri u đình lên Yên Y quy t chí tu hành v i câu nói n i ti ng “Ta đã trút b ngôi vua như trút b đôi giày rách” tuy r i l i không t b đư c…S gia nhà nho các đ i sau khi chép s tri u Tr n đ u chung hàm ý đánh giá, r ng nhà Tr n “v khoan h u thì có th a mà v nghiêm tr ng (nghiêm kh c, trang tr ng) thì không đ ”. Đương nhiên, khuynh hư ng v n đ ng chung c a h tư tư ng xuyên su t t Ngô, Đinh cho t i t n tri u Nguy n v n là càng ngày càng th n thánh hóa, tuy t đ i hóa ngôi vua, vì th mà nhìn chung, l ch s càng n i dài thì s ch ng t ng theo hình kim t tháp c a k t c u xã h i càng tr nên n ng n , và khát v ng vươn lên đ a v t t đ nh m i cá th , vì th cũng
ngày càng mãnh li t. Nhưng cu c đ i và hành tr ng c a Tr n Nhân Tông trong th c t l i đ t ra m t s v n đ theo m t đư ng hư ng khác. Đ hi u Ngài, h n r ng ph i tr l i m t câu h i đ c bi t: r ng khi ai đó đã có đ a v (th m chí t thu l t lòng) là “b trên t nhiên”, m t v trí đ c đ c, t i thư ng mà b i c nh l ch s – c th không làm xu t hi n đ i th tranh giành, r i ngư i đó l i đư c hư ng th m t n n giáo d c hoàn h o b c nh t c a th i đ i mình, t giáo d c m t cách ráo ri t v i m t tư ch t b m sinh là phi phàm, thì r t cu c, ngư i y có th mu n gì và có th làm gì v i đ i s ng và sinh m nh c a chính mình, theo yêu c u t i ưu hóa t n t i? Tri t lý s ng xu t hi n t xa xưa trong n n văn hóa Trung Hoa r i ph c p ra toàn vùng Đông Á v m c tiêu r t ráo c a đ i ngư i là làm sao đ “d ” đư c vào m t trong ba v trí: l p đ c, l p công hay l p ngôn, g i là “tam b t h ”. M u ngư i c m quy n lý tư ng theo Nho giáo là thánh vương, trên th c t l ch s là hi n nhân l p đ c. Thánh hi n Nho gia nói chung chính là m u ngư i l p đ c, k t h p nhi u ít v i tiêu chí l p ngôn.Nhưng thánh hi n Nho gia không ai th c s l p đư c “đ i công”, hi u theo nghĩa có m t s nghi p chính tr n i b t lúc sinh th i. Pháp gia không đưa ra hình m u mang tính lý tư ng th c th , vì đó là m t h c thuy t cai tr theo tinh th n duy l i, th c d ng nhưng tìm ra t các công trình mang tính lý thuy t cơ b n c a các nhà tư tư ng thu c phái này, thì m u ngư i c m quy n đáng đư c đ cao nh t chính là m u ngư i c m quy n có đ i công. Trong l ch s chính tr c a Trung Qu c, m t l ch s chính tr có th c ch t “n i Pháp ngo i Nho”, “th p đ i đ vương” chính là nh ng Hoàng đ đư c ghi nh n trên đư ng hư ng này. Không ai trong s các đ vương nh l p ngôn mà tr nên hi n hách trong l ch s . Ph n l n các “đ i đ vương” Trung Hoa có khuy t t t trong nhân cách.
V i t t c nh ng d ki n l ch s kh tín còn l i đ n nay mà mình có th bi t, v i tư cách nhà khoa h c, cá nhân tôi không tìm th y nh ng b ng ch ng đ nh n xét r ng Tr n Nhân Tông có th có nh ng tỳ v t nào đó v phương di n đ c h nh! S th n Nho gia v sau t ng đưa ra l i đ i ngh , r ng Ngài “b m đư c tinh anh thánh nhân, th n khí tươi sáng, th ch t hoàn h o”. Dư ng như “lu t th a tr ” (“b s c tư phong” – đư c cái này thì m t cái kia) đã l ng tránh Ngài, không đ ng ch m t i Ngài! Kinh nghi m cho th y, đ hi u m t nhân v t l ch s nh ng t ng sâu kín nh t c a h , thư ng c n ph i xâm nh p vào nh ng trư c tác hay nh ng di ngôn, di chúc mà h đ l i. Ch th mà S. Freud cùng các đ đ đã nh t trí cho r ng ngh thu t và nh ng gi c mơ cung c p cho ta hình nh thăng hoa c a nh ng gì các “đương s ” không ho c chưa th th c hi n trong đ i th c. Vô s khát v ng c a con ngư i, c a c các vĩ nhân, qu n qu i, giãy d a roi rói trong các con ch , m c cho th xác h đã t lâu tu n hoàn trong hoàn vũ. Nhưng đ c h t nh ng trư c tác mà Tr n Nhân Tông đ l i, l i cơ h không tìm th y d u v t c a nh ng “m ng ư c chưa thành” y. Ch có th cho r ng, Ngài đã s ng m t cu c đ i không còn gì đáng đ có th ư c mơ cao hơn, xa hơn! Nh n chân v tính h u h n c a đ i ngư i trên t t c m i bình di n, đó không ph i là m t phát hi n gì m i m , nh t là các b c đư c coi là đ i trí xưa nay. Nhưng k c các b c đ i trí cũng ch thư ng nh n ra nh ng gi i h n sau nh ng th nghi m th t b i, và cũng thư ng ph i đ i t i đ tu i “sang n a bên kia” c a đ i ngư i. Vào m t ngày “Xuân mu n” (Xuân vãn), Tr n Nhân Tông cũng th nh n đi u đó: Niên thi u hà t ng li u s c không Nh t xuân tâm t i bách hoa trung
Như kim kham phá Đông hoàng di n Thi n b n b đoàn khán tr y h ng ` (Tu i tr chưa t ng hi u th nào là “s c”, “không” M i đ xuân v lòng đ gi a trăm hoa Nay khi đã khám phá ra khuôn m t chúa xuân Thì ng i thi n trên t m b đoàn nhìn h ng r ng). Nhưng dư ng như s th nh n này Tr n Nhân Tông không xu t l b i nh ng tr i nghi m đ ng cay nào đó trong đ i s ng c a ch th , và cũng ch vào th i kh c “mu n c a mùa Xuân” ch không là “bu n tàn thu” hay “s u đông” o não. Tính ch t an nhiên l rõ trong t ng ch . Nh ng b c thánh tri t Đông phương thư ng thư ng ch bàn v m i l m t khi đã “li u sinh t ”, t c đã thông hi u t n cùng “căn nguyên và cơ c u c a s s ng và s ch t”. Làm ch đư c “l t sinh”, v i cơ h t t c h , m i xác l p đư c tiên đ cho vi c lu n đàm v m i đi u còn l i. Không ch Ph t giáo, mà các h c thuy t hay tôn giáo khác trong toàn khu v c cũng khá đ ng quy trong tinh th n đó. Đ ng trên l n ranh gi i c a cu c sinh t n, chính là xác l p m t t a đ lý tư ng đ có th “quán chi u” r t ráo đ i v i m i “ eo đ i thư ng” khác. Nh m ngôi cao, l p công l n, s m thành b c thư ng trí minh tri t, Tr n Nhân Tông k p dành ph n l n cu c đ i mình đ ph ng s cho c ng đ ng. Khác v i r t nhi u nh ng tri t nhân m t khi đã t cho mình là đ ng toàn tri (omniscience) thì cũng b ám nh b i m t th ch nghĩa bi quan tri t h c, Tr n Nhân Tông truy n cho đ i s ng m t c m xúc chí ít ph i đư c đánh giá là l c quan, n u không cho r ng đó là m t thái đ “ngày h ng s ng, ngày h ng vui”.Tinh th n “hòa quang đ ng tr n”, “cư tr n l c đ o”, “tam
giáo t nh hành” … nh th tr thành “phong cách s ng” c a r t nhi u nhân v t văn hóa – l ch s c a th i đ i. Dư i tri u đ i c a Ngài, t quý t c, văn nhân, võ tư ng, nhân gian bách tính cho đ n nh ng ngư i thân ph n th p kém như ho n quan, gia nô, nô tỳ, cho c đ n tù binh, tù nhân, nh ng nhóm dân cư do hoàn c nh c th lâm vào tình th tha phương c u th c hay b h n ch t do, đ u nh t lo t tr nên “d s ng” hơn, vui s ng hơn. Cá nhân Tr n Nhân Tông, trong khi v a ti p t c th c thi nh ng b n ph n “th t c”, “hàng ngày” c a mình, v a làm nhà c m quy n t i cao, v a làm nhà ngo i giao kỳ đ c (c trong nh ng tình hu ng ng x đ i n i l n đ i ngo i), làm v tư ng song toàn, làm con hi u thu n, làm cha nghiêm t , làm em, làm anh đ lư ng.., l i còn v a lo nghĩ, tính toán nhi u đ i s cho nhi u th h ti p theo. Ch v i nh ng gì thư t ch còn sót l i đ n nay, có th kh ng đ nh Tr n Nhân Tông là m t tác gi văn chương v a tinh t v a đa phong cách. M t trong nh ng đóng góp đ c bi t c a Tr n Nhân Tông v i tư cách tác gi văn h c th hi n ch Ngài chính là tác gi quan tr ng đ u tiên còn đ l i nh ng tác ph m l n b ng ch Nôm (v i hai tác ph m Cư tr n l c đ o phú và Đ c thú lâm tuy n thành đ o ca), góp ph n quan tr ng ki n t o nên b ph n văn h c vi t b ng ngôn ng ghi l i ti ng nói c a dân t c. Như nhi u h c gi đã kh ng đ nh, Thi n phái Trúc Lâm do Ngài sáng l p và tr thành Trúc Lâm đ nh t t v a k th a đư c tinh hoa c a Thi n Tông nói chung, v a k t tinh nh ng thành t u tu t p và quán tư ng c a các hành gi b n đ a, đ tr thành m t Thi n phái mang đ m s c thái dân t c mà đ c đi m hàng đ u là tinh th n nh p th l c quan, l i cũng v a là nơi th nghi m s k t h p, dung hòa thêm các thành t có ngu n g c tôn giáo, tín ngư ng hay h c thuy t khác. Tinh th n “dung tam t ” c a các b c qu c sư t nhi u tri u đ i trư c đ n đây m r ng h t t m vóc. M t trong
nh ng ch ng tích có ý nghĩa nhi u m t đư c truy n thông r ng rãi g n đây chính là vi c đ u giá phiên b n c a b c h a Trúc Lâm đ i sĩ xu t sơn đ mà b n g c đư c coi là qu c b o đang đư c b o v và lưu tr Trung Qu c. II. Nh ng thông đi p hư ng t i tương lai II.1. Thông đi p t m t v qu c ch : có th b o v đ c l p cho m t qu c gia, mưu c u h nh phúc cho m t c ng đ ng, vư t qua m i hi m h a khi t o đư c m t c ng đ ng đoàn k t nh t trí Nư c Đ i Vi t n a sau th k XIII dư i s tr vì c a Tr n Nhân Tông không ph i là m t qu c gia l n xét trên h u h t m i tiêu chí. K t th i đi m ph c h i đ c l p thoát kh i ách đô h phương B c, sau tri u Lý, nhà Tr n m i là vương tri u th hai có th i gian t n t i có th đo b ng đơn v th k . Ch ng ki n th c t đ i quân Nguyên – Mông tiêu di t nhà T ng, xóa s nhà nư c Đ i Lý nh p toàn b vùng Vân Nam vào lãnh th đ ch Nguyên (đi u mà hàng nghìn năm các đ ch trên đ t Trung Qu c, k c nhà Đư ng, không th làm đư c!), r i qua vi c trao đ i các s đoàn, qua s khoe khoang c a các đ i di n nhà Nguyên, ch c ch n vua tôi nhà Tr n n m b t khá chính xác ti m năng m i m t c a th l c xâm lư c m i này. Các b qu c s c a Trung Qu c l n Vi t Nam vi t v giai đo n này cung c p vô s tư li u cho phép ngư i ngày nay còn có th hình dung v m t s c m nh dư ng như “siêu nhiên” c a cái đ i quân đã t ng làm mưa làm gió trên kh p hai l c đ a Á – Âu đó. L thư ng, đ i di n v i m t k thù m nh, trong hàng ngũ t ng l p c m quy n c a qu c gia b đe d a xâm lư c không s m thì mu n, không nhi u thì ít s xu t hi n m t b ph n hèn nhát, ch nhăm nhe b o v l i ích c c
b c a gia đình riêng ho c tính m ng, tài s n cá nhân c a mình. Vương tri u Tr n cũng không là ngo i l . Ngay t cu c xâm lăng đ u tiên c a quân Nguyên – Mông đ u năm 1258, trong vương th t cũng đã xu t hi n nh ng k b c như c như v y. T i cu c xâm lăng th hai c a quân Nguyên năm 1285, r i l n th ba ngay vài năm sau, v i quy t tâm v a báo thù r a h n l n th t b i trư c, v a kiên quy t xóa s nhà nư c Đ i Vi t, thì cái b ph n tham sinh úy t , quay lưng ngo nh m t v i v n m nh qu c gia còn tăng lên nhi u hơn. V y nhưng, hơn h n m i vương tri u trư c đây trong l ch s , b ph n lãnh đ o t i cao c a qu c gia mà đ c bi t là vào th i đi m Tr n Nhân Tông làm vua đã v a bày t nh ng ph m h nh và tinh th n trách nhi m cá nhân theo nh ng cách th c m nh m nh t, hào hùng nh t, l i v a bi t cách t p h p ý chí, khát v ng và đ ng viên s c ngư i, s c c a c a m i thành viên c ng đ ng cũng theo m t cách th c v a m m d o, v a kiên quy t l i v a c n nhân tình nh t có th . N u trong l n xâm lư c đ u tiên c a quân Nguyên – Mông ngư i đ c s ngày nay nh mãi l i đáp kh ng khái c a Thái sư Tr n Th Đ “ Đ u th n chưa rơi xu ng đ t, xin b h đ ng lo” đè b p n tư ng bi hài mà Thái úy Tr n Nh t Hi u v a m i “trình di n” m t cách ê ch trư c đó[1], thì 27 năm sau, trong l n xâm lăng th hai c a quân Nguyên, khi mà nhà T ng đã hoàn toàn b tiêu di t, đ ch Nguyên Mông đã n đ nh v cơ b n, hàng lo t ho t đ ng nh m c k t nhân tâm, huy đ ng t i đa s c ngư i s c c a c a toàn th c ng đ ng l n nhưng bi n pháp tuyên truy n khích l tinh th n hư ng t i m i t ng l p cư dân đã đư c th c thi m t cách đ ng b và tri t đ . H i quân chư h u b n Bình Than, H i ngh bô lão đi n Diên H ng, hàng ch Sát Thát trên cánh tay quân sĩ, ti ng thét kiêu hùng c a B o Nghĩa Vương Tr n Bình Tr ng khi sa
vào tay gi c, cho t i vi c xu t hi n c a v anh hùng thi u niên Tr n Qu c To n, ngư i anh hùng xu t thân thôn dã Ph m Ngũ Lão, nh ng l i ng x “đ p hơn c tích” c a nh ng ngư i v n mang thân ph n gia nô như Y t Kiêu, Dã Tư ng, Nguy n Đ a Lô…và nhi u n a nh ng ngư i, nh ng vi c đã làm nên v đ p đ y s c thái huy n tho i c a m t th i kiêu hùng trong l ch s qu c gia – dân t c. V n bi t r ng, trong nh ng cơn qu c n n như th , lũ ngư i như Tr n Ích T c, Tr n L ng, Tr n Ki n…xu t đ u l di n dư ng như cũng là t t y u, là “không tránh kh i”, nhưng ch c ch n giai đi u ch âm c a th i đ i v n là giai đi u anh hùng ca. Có m t Đ i Vi t dư i và sau th i Tr n Nhân Tông đ y hào khí, hào quang và cũng đ y h nh phúc. Ti c r ng tr ng thái đó đã không đư c duy trì lâu dài. Đ đ n hôm nay còn quá nhi u ngư i Vi t Nam mơ v đ y nu i ti c. Lo toan m i nh cho qu c gia mình, cho c ng đ ng mình, đ phòng nh ng b t c tuy nh y u hơn nhưng v n có th n y sinh nh ng tham v ng v l i ích v t ch t và lãnh th , Tr n Nhân Tông thân chinh c m quân ti n hành nh ng cu c chinh ph t mang tính ngăn ng a, răn đe, nhưng không cho th y Ngài có tham v ng bành trư ng. Vi c chinh ph t Ai Lao đư c Ngài gi i thích rõ cho tri u th n: “Vua thân đi đánh Ai Lao. Tri u th n can r ng: “Gi c H v a rút, v t thương chưa lành. Đâu đã có th d y binh đao?”. Vua nói: “Ch có th lúc này ra quân thôi. Vì sau khi gi c rút, ba cõi t t cho là lính tráng, ng a chi n c a ta đã ch t c , th không th lên n i, s có s khinh nh n t bên trong, cho nên ph i c t quân l n đ th uy”.
Nhưng m i ưu tâm l n nh t c a Tr n Nhân Tông v an ninh qu c gia ch y u v n là đ i v i tri u đình nhà Nguyên. B ng t t c s m m d o và uy n chuy n nh t có th , Tr n Nhân Tông đã ti n hành r t nhi u nh ng ho t đ ng ngo i giao th i h u chi n, mà m c đích hàng đ u là xác l p cho đư c m t “đư ng biên gi i” hòa bình, thân thi n n a, v i th l c hùng m nh đang làm ch đ ch phương B c. C nh thái bình sau đó c a qu c gia Đ i Vi t bên c nh m t đ ch có m t đ i quân thi n chi n và tham v ng lãnh th cơ h không gi i h n là m t minh ch ng r c r c a n n ngo i giao th i nhà Tr n sau nh ng võ công không ti n khoáng h u trư c chính đ i th đó. Hơn b y th k đã qua đi. Th gi i v n còn r t nhi u qu c gia n m trong tình tr ng “nư c nh dân ít, xã h i kém phát tri n, kinh t đ y khó khăn, luôn luôn b các th l c hùng m nh bên ngoài chèn ép và đe d a thôn tính”. Nư c Vi t Nam sau hàng thiên niên k t cư ng, v n còn đ i di n v i r t nhi u thách th c. Nh ng thông đi p mà cu c đ i và s nghi p c a Tr n Nhân Tông v i tư cách là đ ng qu c ch truy n l i ngày hôm nay v n còn nóng b ng tính th i s , trư c h t cho m i ngư i Vi t. Nhưng cũng ch c ch n r ng, đó còn là thông đi p cho các c ng đ ng, cho nh ng ngư i lãnh đ o qu c gia các c ng đ ng khác nhau trên th gi i đang ph n đ u đ đ t t i v th qu c gia bình đ ng và c ng đ ng h nh phúc. II.2. Thông đi p làm ngư i: v n có th làm m t con ngư i toàn h o trong m t th gi i chưa hoàn thi n ngôi vua, mà đã là đ i vua th ba c a vương tri u, Tr n Nhân Tông dư ng như v n coi đ a v mà mình và r i c con cháu mình có đư c ch là t m b . S li u và c tư li u dã s kh ng đ nh nhà vua ngay t th i tr đã thích ăn chay, thư ng dùng b a đ m b c. M i nhu c u trong đ i s ng
hàng ngày c a Tr n Nhân Tông đư c ghi nh n là “Nhìn xem phú quý tâm tình nhưng nhưng”, “Lòng h ng nh gi tôn phong nhà Thi n” (Thi n tông b n h nh). G n cu i đ i, có l n “ ng cung Trùng Quang, vua (Anh Tông) đ n ch u, qu c công Qu c Tu n đi theo. Thư ng hoàng nói: “Nhà ta v n là ngư i m n dư i, đ i đ i chu ng dũng c m, thư ng xăm hình r ng vào đùi. N p nhà theo ngh võ, nên xăm r ng vào đùi đ t là không quên g c”.(Đ i Vi t s ký toàn thư). Tuy nhiên, Ngài cũng bi t rõ, r ng phú quý và đ c quy n, s phân t ng v đ a v và thân ph n là đi u v n ti p t c di n ra trong tri u đình theo cách không th ngăn c n đư c. Nhân lo i th i đi m y chưa nơi nào bi t t i dân ch và bình đ ng, chưa đâu có th th c hành vi c xóa b m i cách b c gi a ngư i v i ngư i, tr trong giáo lý Ph t giáo. Đư c giáo d c k lư ng v n i dung các h c thuy t l n lưu hành trong khu v c đương th i, tùy theo t ng hoàn c nh và tình hu ng c th mà Tr n Nhân Tông phát huy s h c tương ng, nhưng đi m h i quy và s l a ch n cá nhân t i h u trong hành x c a Tr n Nhân Tông là Thi n. “Ph t pháp b t ly th gian pháp” v n là l a ch n hành x c a c Đ i tông phái Đ i th a trong Ph t giáo. Xét trên bình di n giáo lý l n trên bình di n tu t p, Thi n tông Vi t Nam trong các th k VIII – XIV không có nhi u s đ i m i hay b sung so v i Thi n tông trong c khu v c Đông Á. Đi m khác bi t l n nh t n m đ a v c a Ph t giáo nói chung, Thi n tông nói riêng trong b c tranh toàn c nh c a đ i s ng tinh th n xã h i. Nhi u nhà nghiên c u t trư c t i nay thư ng cho r ng vào các th k đ u c a k nguyên đ c l p Vi t Nam sau năm 939, Ph t giáo là qu c giáo. Có l đó là m t s kh ng đ nh theo hư ng đơn gi n hóa, có nguy cơ khi suy di n ti p t c s đưa l i nh ng ng nh n. Tuy nhiên, vi c trên dư i
m t n a thiên niên k Ph t giáo và đ i ngũ tăng l có v trí k c n ngai vàng và t ng có vai trò r t quan tr ng trong su t c 5 tri u đ i Ngô, Đinh, Ti n Lê, Lý, Tr n l i là m t s th t l ch s , và đi u đó không t ng x y ra trong l ch s chính tr c a các vương tri u thu c các qu c gia Đông Á. Và đ nh đi m c a s k t h p Thi n tông v i quy n l c chính tr t i cao trong m t vương tri u di n ra chính trong th i c a Tr n Nhân Tông. Như đã bi t, Ngài chính là v vua duy nh t đ ng th i tr nên giáo ch , sáng l p ra h n m t giáo phái. Chính vì th , đ i sau m i xưng t ng duy nh t m t mình Ngài là Ph t hoàng. Đây không ph i chuy n danh xưng, không ph i là hô ng ch nh m vinh danh m t con ngư i. Ch c ch n r ng Tr n Nhân Tông đã đ th i gian và trí l đ đ c, nghi n ng m và t mình rút ra đư c r t nhi u nh ng tri th c t các lý lu n quy n l c c a các h c thuy t t ng hi n h u trong n n văn hóa khu v c và vô s bài h c kinh nghi m t các b s l n c a Trung Qu c và Vi t Nam cho công vi c làm vua c a mình. Gi a các h c thuy t y, Ph t giáo cơ h không có lý lu n v quy n l c th t c nói chung, ch quan tâm đ n quy n năng c a nh ng ai sau khi đã giác ng . H c thuy t Lão – Trang v i ch trương “vô vi nhi tr ” n i ti ng cũng chưa bao gi tr thành c m nang chính tr c a nh ng ngư i c m quy n giàu tham v ng, nhi u l m ch là lý tư ng chính tr (trong ph n l n trư ng h p bi n thành sáo ng ) c a nh ng “tri t nhân s u não” trót b / đư c “đ t nh m ch ” lên ngai vàng. Khi h c thuy t này b / đư c tôn giáo hóa thì s c h p d n c a nó v phương di n th hi n tác đ ng vào “cõi nhân gian” cũng l i b t ngu n t “cõi trên” siêu nhiên. T p trung bàn v quy n l c cai tr và ngh thu t c m quy n v i tư cách là nh ng h c thuy t nh p th , c u th , đó là n i dung căn b n c a Pháp tr