Trang phục cổ truyền của người Raglai ở Việt Nam: Phần 2

Chia sẻ: Luis Mathew | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung phần 1, phần 2 cuốn sách Trang phục cổ truyền của người Raglai ở Việt Nam: Phần 1 trình bày những nhận xét về trang phục cổ truyền Raglai và quá trình sưu tầm, nghiên cứu. Phần này có những nội dung chính sau: Trang phục nữ Raglai, trang phục nam Raglai, những nhận xét liên quan đến quá trình sưu tầm,nghiên cứu trang phục cổ truyền Raglai. Mời các bạn cùng tham khảo để biết thêm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Trang phục cổ truyền của người Raglai ở Việt Nam: Phần 2

Phan hai NHnN x a V€ TRilNG PHUC RfìGini VA V€ OUn TRÌNH SirU TnAfl, NGHICN Cl/U NÒ Tuy két qua mang lai cùa mot qua trinh sau tàm, nghién cùu, thù nghiém, t h à m dò vUdt t r é n da dinh ban dàu nhang nò chaa phài là "ga cuòi" de con t à u eó thè dùng bành, nghi ngdi. Tuy nhién cung doan quan trong, nhiéu dèo dó'e, con tàu dà vadt qua va nò phài dùng lai d ga tam de chò ve dich. Tuy vày, dèn day, ngaòi doc va ngaòi vièt eó thè càn cu nhùng gi dà trai qua, dà dién ra, dà dade tiép nhàn, dà eó thè cùng n h a u tóng hdp lai tình bình de di dén nhùng két luàn ve Trang phuc co truyén Raglai mac dù bue t r a n h "chd qué hàng tòng" ma ngaòi vièt eó y tao difng, xem ra n h a eó ve ngón ngang, lon xón: Cùng n h a càc toc ngaòi khàc thuò hóng hoang, dàn òng va dàn bà déu che t h à n bang là cày, vò cày. Ve sau, tàm vò cày lón bình chù n h à t dade gap dòi lai, khoét lo chinh giùa daòng gap, khàu kin hai ben hóng. chùa nàch 149
de eó mot chiéc ào chui d à u sd k h a i . Hoàc ngaòi x a a dà d ù n g là deo n h a là d ù a dà't. phdi beo. roc ra t h à n h sdi det. d a n t h à n h ào n h a ào vò cày (loai ào này. t r o n g thòi ky chién t r a n h chò'ng My, lue khó'n q u à n , ngaòi Raglai l à n g Ma Nai, Ma Yuk thuòe xà P h a ó c T h à n h ngày nay v à n d ù n g de che t h à n , d à n h giàc). Thòi xa x a a à'y, d à n óng, d à n bà déu màc khò b a n g là cày, vo cày, ngac de t r a n . P h à t t r i é n lén mot baóe, ngaòi Raglai cùng biét tao sdi b a n g chi cày r ù n g , biét t r ó n g bòng là'y sdi, n h u ò m sdi, dét vài t r é n k h u n g cui rat ddn sd. N h a n g dó'i vói ngaòi Raglai. n g h é dét khóng p h à t t r i é n dade. S a giao lau trao dói h à n g boa n g a n g già dién ra h à n g ngày, ngay tai càc chòm Raglai, dà làm cho ngaòi Raglai bò b à n k h u n g cui qua ddn sd cùa minh, d ù n g làm san, nòng s a n làm ra, dòi vài, thó càm cùa càc toc ngaòi khàc hoàc "con buon mién ngUdc" de d ù n g . Ngaòi qua nghéo, v à n d ù n g vò cày làm ào hoàc dóng khò'ò t r a n , ké cà p h u nù. Tình hinh này dà tao nén n h ù n g net riéng ve t r a n g phuc va hoa v à n trén t r a n g phuc Raglai. Tuy nhién de k h à n g dinh minh, t ù vài m u a dxióc cùa ngaòi khàc, ngaòi Raglai tit càt, may theo kiéu càch riéng cùa m i n h . Bòi vày t r é n m à t vài cùa t r a n g phuc Raglai khóng co hoa v à n do go va c a n h d k h u n g cui tao nén t ù sdi chi n h u ó m m à u . Cho dén hóm nay, boa vàn néu co t r é n gà'u vày va óng tay ào cùa p h u nù Raglai déu do bà con càt vài m à u rói k h à u vào t r é n nén vài den hoàc vai m à u . Cho nén hoa v à n t r é n t r a n g phuc Raglai chi là n h ù n g d a ò n g gap khùc, d a ò n g t h à n g t h à n h dai mang tinh hinh hoc chù khóng t h e eó hinh dóng v à t . 150
Trong traòng ca, su thi Raglai eó nói dé'n hoa vàn hinh trai mày, bình eó chim cu, bóng dàu cut, bóng két thành dai, v.v... N h a n g thuò xa x a a ày khóng biét ngaòi Raglai dà làm n h a thè' nào de eó dxióc hoa vàn n h a vàn con dong lai trong vàn hoc d à n gian trong lue khung cui dét dà khòng con nùa? Riéng càc tua Talani, Talamo ma ta dà dade thà'y ò sau lang phu nù Raglai ò làng Baràu, Ma Ti, Ma Nai hién nay dà chùng tò ràng: théu t h ù a khóng phài là cóng viée chuyen mòn va me thich cùa phu nù Raglai. Ngày nay, trén càc tua Talamo ta thà'y eó bình màt tròi, càc hinh thoi xèp t h à n h dai dùng lién nhau; lai co nhùng hinh bó tranh, bó ra, hinh nùi va bình song... De eó dxióc nhùng màu bình này, phu nù Raglai dà dùng kim khàu va chi nhiéu màu de tao bình trén màt vài. Néu bào ràng phu nù Raglai biét théu cùng dxióc n h a n g thae ra day chi là nhùng daòng k h à u r a t giàn ddn, khóng càn ngaòi eó ky thuàt théu t h ù a mói làm dade. Vày là càu hòi: "Liéu ngaòi Raglai eó trang phuc co truyén hay khòng?" dà dxióc ly giài va chùng tói cùng co thè két luàn ma khòng sd sai làm vi vói va: net tiéu biéu cho trang phue cùa mot toc ngaòi déu d phu nù. Ngaòi Raglai cùng vày. Trang phuc eò truyén cùa ho chinh là trang phuc cùa phu nù ma thành phàn chù yéu là ào va vày. I. TRANG PHUC N Ù RAGLAI 1. Ao n ù Raglai Phu nù Raglai eó hai loai ào truyén thóng. Dò là ào quang (au kuang) va ào lóa quang (loàh kuang). 151
- Ao quang là loai ào n g à n daói rón. óng tay ao chi dai dén t r é n m à t cà t a y . Nén ào chi eó bai m à n g m à u den va tràng ( t r ù càc d a ò n g t r a n g tri ò òng t a y ào) hoàc dàm va n h a t , t r ù m à u dò. Hai m à n g m à u ày dxióc bò tri n h a sau: t ù ho' t r ù n g giùa ngac trò lén là m à u t r à n g hoàc m à u n h a t (xanh n h a t . hong. vàng...). T ù ngue trd xuòng daói rón là m à u den hoàc m à u d à m (xàm, tim, xanh dàm...). Mot net dàc biét n ù a d à n g l a u y là h a i m à n g vài bình t h a n g càn dòng m à u vói m à u n h a t ò ngilc ào, dxióc can vào hai ben hòng ào, làm cho p h à n daói cùa ào xoè ra khi m a c Ao q u a n g là loai ào chui d à u . Khi m a c hai tay x6 vào trUóc, sau dò mói chui d à u ìli dxiòì lén, ròi d ù n g tay kéo ào xuòng. Ong t a y ào dai dén càng tay, de khoe vòng tay, eó ba k h o à n g t ù daói lén: den. t r à n g , den hoàc d à m , n h a t , d à m . Màu d à m hay n h a t t h a ò n g di vói lùa tuoi. NgUdi già va d ù n g tuoi t h a ò n g mac màu nguyén. Càc co gài t h a ò n g mac m à u nhat va s à n g hdn. Co ào q u a n g eó nhiéu kiéu: eó tròn, eó vuòng, co bình lue giàc. Riéng eó tròn, néu md d a ò n g xé xuó'ng ngilc, sé trò t h à n h bình t r a i tim, de lo duòng cong cùa p h à n yém m à u daói co. Trong càc kiéu co ào, co t r ò n là pho bién hdn cà. - Ao loà quang (Au loàh k u a n g ) là lo.ai ào dai p h à t t r i é n t ù ào q u a n g (au k u a n g ) . P h u nù C h à m h à u hét déu mac ào loà (Au loàh). Ào loà là loai ào dai mot m à u ( t r à n g hoàc x a n h , vàng...), dai dén eó chàn. Néu eó ào loà q u a n g thi giò'ng ào va quàng cua p h u nù Viét. Ao loà q u a n g cùa p h u nù C h à m cùng eó 152
hai màu. Tù ngac trò lén va hai ó'ng tay cùng mot màu. Tù ngac may lién xuòng vày hoàc vày may riéng cùng mot màu khàc. Phu nù Chàm t h a ò n g may vày riéng, mac vói ào loà. Nhùng ngaòi già thaòng màc ào loà, lién vày va may theo kiéu ào chui dàu. Phu nù Raglai eó ào loà quang n h a n g khàc vói ào loà quang cùa phu nù Chàm ò chò: hai òng tay ào t h a ò n g eó 3 khoàng den, tràng, den hoàc dàm, nhat, dàm (xem trang phue hién hùu ò làng Baràu hoàc làng Ma Ti). Dói vói càc eò con tré, ào lóa quang dxióc cài tién may hdi róng hdn traóe, eó ngaòi con thém mot màu thù ba vào ào nhang khòng phà hai màu ed bàn cùa ào quang Raglai: den va t r à n g hoàc dàm va nhat; khòng bò hai màng vài hinh thang càn, chay doc theo hai ben hóng xuó'ng t à n lai ào. Ao loà quang Raglai cùng là mot kiéu ào chui dàu (xem ành ào loà quang cùa càc eó, càc chi làng Ma Nai). 2. Yé'm: Yém là ào lót de che tù eò xuó'ng daói vù, chi che thòi chù khòng dò. Khi daòng xé ò eò ào xuòng ngUe de ngó, ngaòi khàc mói nhìn thày p h à n trén cùa yém che ngang doan tróng ò ngac. Phu nù Raglai thaòng may yém bang vài màu hòng, tim hoàc xanh... Nhìn chung bình dàng cùa yém khóng khàc gì yém cùa ngaòi Vièt traóe day: cùng m à n g vài bình t h a n g , day nhò va hai canh là nhùng daòng khuyét vào trong, d bò'n góc eó dinh vào bòn sdi day vài. Hai day t r é n cót ra sau co. Hai day daói cót ra sau lang. Traóe day da so' phu nù Raglai déu mac yém. Ngày nay it thà'y mac, t r ù vài cu bà va ngaòi lón tuoi. 153
3. Vày: Vày cùa phu nù Raglai co hai loai: vày mành va vày thùng. Cà hai loai. bà con déu dùng vài màu den hoàc màu dàm. bình chù nhàt. ehiéu dai tù 1.3 mét dén 1.6 mét. ehiéu ròng (tue ehiéu dai cùa t h à n vày) tù 0,8 mét dén 1 mét. Vày thùng là vày dà may kin lai n h a cài thùng. Dói vói vày mành, khi màc ngaòi ta clioàng tàm vài theo ehiéu dai vòng quanh eo bung sao cho hai mi vài giàp vào nhau. Ngaòi màc so hai mi vài cho bang nhau ò phia traóe bung. Vày mành trd thành vày thùng. chaa may giàp mi. Doan dùng mot bàn tay siét chat hai mép vài ò phia hóng trai (hoàc phài. tuy theo tay thuàn) sao cho vòng tròn cùa cap vày òm sàt vào eo bung. Sau dò, doan vài thùa dà gap dòi dUde kéo ve hóng ben phài (hoàc trai), dàt chat mòi vào cap vày. 4. T h à t l ù n g ( d a y l a n g ) Day là mot day lang ròi bang vài dade dinh thém d phia daói mot màng vài bình tam giàc, trùng màu vói vài ò phàn ngUe ào quang. Khi màc, hinh tam giàc này dUdc dàt vào hdi chéch ve mot phia ò traóe bung sao cho góc bù con thòi xuó'ng duói lai ào quang tù 7 dén 10 phàn. Thàt lang d ngoài cap vày dxicSc siét lai, giù cho cap vày khòi bung ra {xem ành trang 119). 5. Hoa v à n t r é n v à v va à o Ngoài hai màu den va t r à n g hoàc dàm va nhat cùa vài cùng hai ó'ng tay ào eó khoàng ra, thi vj tri dàp vào màt ngUdi khàc là hoa vàn ò gà'u vày cùa phu nù Raglai. 154
Ngaòi Raglai, giòng n h a ngaòi Kor d Tra Bóng, Quàng Ngài, do khóng eó nghé dét thù cóng thó sd n h a ngaòi Hré, Già Rai de tao hoa vàn ngay trén khung dét cho nén ho phài tao ra boa vàn t r é n t r a n g phuc bang vài di mua cùa càc toc ngaòi càn ca. Vi vày hoa vàn Raglai chi là nhùng daòng vài màu khiém tòn xanh, tràng, vàng, dò, tim xèp lién nhau, chay song song vói daòng mép cùa gà'u vày. Nhùng daòng màu à'y là mot loai vài khàc dxióc càt ra, k h à u vào trén nén vài màu den hoàc xàm... Hoàc giùa hai màng màu góm nhiéu daòng màu tao thành dai à'y là nhùng daòng màu lón gap khùc mang hinh nùi, hinh song ma càc dinh cùa nò haóng lén trén. Càch bó' tri nhùng màng màu t h à n h dai vói nhùng daòng gap khùc làm cho ta khi nhìn vào toàn bó màng hoa vàn bình hoc này, thà'y rò ba tàng: Tàng trén, tàng giùa va tàng daói. Giùa va daói giò'ng n h a nùi non, song naóc nàm trén màt dàt, con tàng t r é n là tròi. Day là suy luàn cùa ngaòi viét chù chaa dxióc nghe mot ngUÒi Raglai nào giài thich ve hoa vàn cùa ho cà. Càn eù vào hinh ành cùa hoa vàn xaa con dong lai trong càc su thi, traòng ca Raglai ma ngày nay nò dang con hién hién t r é n càc còt nhà mó ò vùng Elàm tbaong, Elàm ha va Khành Sdn (Khành Hoà) cùng n h a hoa vàn dan làt trén gùi, net cham trò t r é n càc óng tén, nhùng daòng théu trén càc t u a Talamo... ta thà'y rò: bình trai mày t h à n h chùm, bình eó chim cu, bình òng màt tròi, òng sao t à m cành, binh vuòng, hinh thoi, hinh nhùng diin mày dong naóc, v.v... De tao ra dxióc nhùng loai hoa vàn này, trong lue khòng con khung cui dét, chùng tò ngày xaa, phu nù 155
Raglai dà t ù n g biét t h é u t h ù a . màc d à u d a ò n g t h é u vàn con rat ddn giàn. Tuy hoa v à n m a n g tinh bình hoc n h a n g néu khòng d ù n g kim chi thi làm sao tao ra dade hinh t r a i mày. eó chini cu. làm sao tao ra dxióc n h ù n g hinh à n h t r é n càc t u a T a l a m o n h a bòni nay bà con v à n dang làm"? Co le ngày nay càc hoa v à n hdi phùc t a p . phài théu mói eó. ma t h é u thi tón nhiéu còng lao va thòi gian trong lue dòi song nUdng rày chUa d à m bào dxióc cài àn. cài màc cho nén cày kim va sdi chi. chi con chùc n à n g khàu hdn là t h é u t h ù a . Vi vày. chuyen ghép n h ù n g d a ò n g m à u t h à n h dai. t h à n h m a n g vói lòi t r a n g tri hoa v à n hinh hoc dòn gian là phù hdp vói boàn cành riéng cùa ngaòi Raglai. Màt khàc r h i n h due khiém tòn hdi nghièng ve phia tU ti, it biéu hién, tbUÒng dàu minh. khòng khoe khoàng, it thich diém dùa cùng chinh là mot dàc diém trong tinh ràch Raglai dà m a n g vào t r a n g phue eó t r u y é n cùa minh. Con mot dàc diém mìa càn dUdc lUu y t ù kiéu càch, m à u sàc Cd b à n : den va t r à n g (hoàc d à m va n h a t ) trén t r a n g phuc Raglai. H à u hét m à u t r à n g hoàc n h a t déu d t r é n . m à u den hoàc m à u d à m déu d phia dUói. Càn eù vào le tue d nhiéu làng, nhiéu ngUÒi dién giài ma ngaòi viét dà dUde t h à y t à n m à t , nghe t à n tai (ò làng A, Yak, Yo. Yarot, Ma Ti, Ma Nai, v.v...) qua t h à t q u a n niém àm - dUdng dà dUde phó dién t r é n t r a n g phuc cùa ho va chinh mot so ngUdi cao tuoi cùng dà nói ra diéu này. De eó t h è di dén két luàn ma khóng sd sai làm. ngaòi viét xin phép dUdc néu lai mot vài chi tiét ò càc le cùng 156
cùa ngaòi Raglai de ngaòi doc eó thè cùng dành già, phàn tich, dòi ehiéu, lién he: Viée cùng gà long màu t r à n g dành riéng cho Yang prong ( tròi, t h à n ò trén cao), cùng gà long màu den cho atàu (ma), va cùng dà't là mot le tue cùa ngaòi Raglai, tuy d mot so' làng dà bò le này. Den va tràng chi rò dadi dàt, trén tròi, chi ra àm va dadng. Khi tà'u ma la, bao giò m à t daong cùng hdi nàng lén, nghiéng ve phia trén, màt àm (màt trong) ùp, haóng xuó'ng dàt. Nàm tay dàm vào màt dUdng, àm t h a n h p h à t ra va dói xuòng màt àm. Bàn tay khàc ùp, md d màt àm de bién àm, tao sàc. Dò là sU hoà hdp àm - dUdng. Sa hoà hdp, tung hùng càng nhip nhàng thi àm nhac cùa tùng bài bàn càng hay hdn. Bao giò cùng vày, vòng di cùa dòi ma la khi dén nhà mó de "mòi ma" ve nhà làn cuòi gap gd ngUÒi t h à n cùng nha sinh boat vui ehdi dòi t h a ò n g cùng bàt dàu tù phài sang trai (ngade kim dóng bó) rói mói quay lai tù trai sang phài (thuàn). Dò là di ve eòi àm de dòn "ma" lén eòi dadng ma bà con Raglai bào là "Di kéu nò d daói dà't lén de nò dxióc ngoi trén Chà - cuc này (ndi eó gao, t r ù n g va mot hinh cung bàn nguyét giòng n h a càu vòng) àn le cùa ho hàng, vd con nò". Trong le Bò ma ta lai con thà'y eó hai doan gó dèo hinh dadng vàt dxióc sdn den nhiéu khoàng giòng n h a óng tay ào quang, p h à n con lai t ù dàu dadng vàt trò xuòng là nhùng khoàng t r à n g . Hai òng t h à n ho ménh, mot cho "ma", mot cho càc vi thàv cùng nàv dxióc dàt lén trèn càc là tràu de nguyén, cùng xong déu mang di tóng tién d mot ndi khàc giòng n h a le vàt, hinh nhàn, hinh 157
t h ù t r o n g m à m salih dUdc t h à tròi ve bién t r o n g le Rija N u g à r cùa ngaòi C h à m . Lai n ù a . trong b u a à n chia t a y làn cuòi, ò t r a ó e nhà mó giùa chóng (ngaòi chét) vói vd (ngaòi d a n g song) sau khi vàt t à n g Kago dà dxióc dxia lén nòe n h à mò d daói d à t . ngUÒi ta dàt hai cài bàt khóng. t r é n miéng bàt d«ìt hai dói d ù a . mot tràng, mot sdn den. Thùc à n dUdc gap b a n g dòi dùa tràng. bò vào cài bàt eó dòi d ù a m à u den trUóc rói mói bò vào bàt eó dòi dùa t r à n g . Dò là h à n h dóng vd gap bò t h ù c à n cho chóng. Cài bàt va dòi dùa m à u den ày cùng vói chiéc tò lón ma mày hóm nay dùng de xùc gao. dilng rUdu t r ù t vào vai a t à u (gió ma) déu de lai ò nhà mò cho "ma" chù k h ò n g dUde m a n g ve n h à . Hai m à u den va t r à n g , ngifdc va xuòi. t r é n va daói là q u a n niém ve àm - dUdng rat rò r à n g cùa ngUÒi Raglai khóng con nghi ngò gì n ù a . Bòi vày hai màu den, trang dxióc bò tri t r é n t r à n g duói den ò bó ào vày Raglai nhàt dinh khòng i)hài là mot sU chon lUa d a t de tuy tién, vò t i n h . Day chinh là Ude vong sinh sòi, p h à t t r i é n tòt dep cùa ngUÒi Raglai dUdc gdi g à m qua m à u sàc va kiéu càch cùa t r a n g phuc co t r u y é n ma ngày nay do "khòng nhó nói" diéu này, dà eó mot dòi ngUÒi d a t de m à u lòn ngUdc, làm cho ngaòi nghién cùu cùng eó chùt b à n k h o à n . 6. K h a n d ò i d à u Càc thiéu nù va càc eó gài Raglai khóng d ù n g khan bit dàu ma chi de toc xoà sau vai. K h a n dòi dàu chi dùng cho càc cu, càc bà va p h u nù dà co già dinh, eó con. 158
Khan dói dàu t h a ò n g là mot m à n h vài bình chù nhàt ehiéu dai tù 70 dé'n 80 phàn, bé ngang tù 20 dén 30 phàn. Bà con thaòng dùng k h a n eó màu hoàc soc màu: xanh, nàu nhat, tim hoàc t r à n g ngà eó nhiéu soc màu doc theo ehiéu dai. Khan dxióc quàn quanh dàu hai vòng, dàt hai mòi, bò chéo traóe dinh dàu, vàt sang hai ben, sau mang tai. Cùng n h a làng n h a Bàràu dùng k h a n vuòng, da so bang len nhiéu màu, xèp k h a n làm dòi t h à n h hinh t a m giàc càn ròi t r ù m kin dàu, cót hai mi khan xuòng daói càm gàn giòng n h a k h a n mò qua cùa phu nù nòng thòn mién Bàc vày. Loai k h a n va càch bit dàu này chinh ngaòi Raglai cùng khòng n h à n là cùa minh vi tim vài nhiéu màu lai dai khó hdn mua khan len cho tièn. 7. B ò n g tai Hién nay bòng tai loai eò khòng con nùa vi nò dà theo càc cu ra di t ù làu rói. Bòng tai hinh n à m bang dòng thau, dinh tua dò bang len hoàc sdì vài dang là dò t r a n g sue phó bién ò t à t cà càc làng Raglai. Tuy nhién h à u hét càc cu òng, cu bà déu bào ràng: Loai bòng tai này khóng phài cùa ngaòi Raglai. Dà làu làm ròi khòng biét t ù bao giò. phu nù Raglai dà mua bòng tai cùa ngaòi Chàm dem bàn rong d càc làng. Hinh dàng, vàt liéu làm bóng tai cùa ngaòi Raglai xaa rat ddn giàn n h a n g lai r a t dòc dào. Dò là bòng tai làm bang dóng. hoàc bang bac eó tièt dién bang cuòng là tràu khóng loai lón. dxióc uòn cong bình chù S. doan daói lón hdn doan trén, daói cùng dxióc móc tóng teng ràng 159
hoàc xadng dóng v à t (voi. g à u . cop...) dà dade mài t h à n h bình tùi m à t . hdi det. lón b a n g ngón t a y cài. Bòng tai phuc che, làm hàng bac Loai bòng t a i co này khòng con thà'y n ù a , chi dxUic nghe càc cu bà mò t à lai bòng t a i ciia me, cùa bà minh ngày xUa va cùng chi con dong lai t r o n g su thi, tra(Jng ca Raglai ma thói. Tuy nhién kiéu d à n g cùa loai bòng t a i n à y . ngaòi viét dà tình ed b à t gap d mot p h u n ù H'ró n h a n g khóng eó p h à n xUdng cùa dòng v à t d u n g dUa phia dadi. Tuy vày tói v à n t i n r à n g bóng t a i hinh móc càu khóng phài chi d à n h riéng cho H'ré. Già Rai va ngày xUa chinh p h u nù Raglai dà dùng nò nén mói nhó ma mó t à lai dUdc. 160
Bóng tai hinh móc càu bang bac dang di/cfc mot bà cu H*ré • • • ò xà An Sóny Hoài An^ Binh Dinh dùng. 2-2001 8. K i é n g d e o co O càc làng Raglai hién nay v à n con r a t nhiéu kiéng bang dòng va bang bac. Tuy vày chi eó càc bà, càc chi con deo, càc eò gài it thà'y ai dùng. Kiéng cùa phu nù Raglai vò'n làm bang dòng hoàc bang bac. Daòng kinh cùa kiéng t ù 15 dén 16 cm. De eó kiéng, bà con dùng mot sdì day dòng hoàc bac róng ruot hoàc dàc ruòt lón bang dàu mùt dùa con, uòn t h à n h vòng tròn. Hai dàu sdi dòng giàp n h a u tao t h à n h mot kè hd rat bé. Dò là ndi eó thè md ròng ra de deo vào eó. Co le kiéng de bi gay do deo vào, mò ra nén sau này bà con phài càt kiéng ra t h à n h hai nùa daòng tròn, dàt vào dò hai cài khoà mò va dóng khi deo vào eó hoàc thào 161
ra. Loai khoà n à y bà con phài nhò thd l à m dò nù t r a n g cùa ngaòi Viét hoàc ngaòi C h à m l à m cho. Do vày loai kiéng eó khoà này tróng giò'ng nhU kiéng cùa ngaòi C h à m va ngaòi Viét. chi khac ve chat liéu giùa dóng va vàng. » ' - " • • ' " Kicng là vòng co tay bóng dóng khóng co khoà 9. ( b u o i h a t c\iliu\ Phu mi Raglai thaòng cking hai loai chuói cifòm de deo co: chuói hat cifòm ben va chuói ròi. Chuói ben góm nhieu sdi, danh xoàn lai vói nhau nhiJ day thiìng. Chuói ròi chi co mot day, xau cac h a t co m a u ò tren rùng lai t h a n h chuói. Thaòng thi mói sdi chi xau cac h a t cùng màu. Day là loai chuói h a t cUdm i r a n ^ t n ' ^ ó . Co chuói dai, chuói ngàn. nhiéu m à u x a n h . t r à n g . dò. tfm. v à n g . nàu, v.v... Loai chuói này khóng chi d à n h riéng cho p h u niì ma càc bé gài cùng deo. 1G2
Ngày nay do tién ieh va giàm còng di vào rùng tim hat màu, bà con dà mua càc ebuòi h a t caòm bang n h a a vói già rè, dxióc bàn khàp ndi. Ai thich m à u gì, loai gì thi mua tuy y. Chi eó diéu dàng lau y là le tue trong dàm caói truyén thó'ng ma ngày nay moi ngaòi vàn t u à n theo: eò dàu chi dxióc deo ebuòi h a t caòm m à u t r à n g chù khòng dùng màu gì khàc. 10. Vòng co tay va c à n g c h à n Vòng eó tay va càng chàn hàu hét déu bang dòng va cùng eó khoà mò, dóng n h a kiéng. Phu nù thaòng deo hai co tay hai vòng, hai càng chàn hai vòng. Riéng vòng chàn ehi thà'y càc cu bà va càc em bé thaòng mang. Nghe nói dàn óng ngày xaa eó mang nhang bay giò khòng con thà'y mot ai dùng nùa. 11. Tùi d ù n g tràu t h u ó c Day là vàt t r a n g tri khòng thè thièu cùa phu nù Raglai xaa, nhà't là càc eó gài. Trong càc su thi, traòng ca Raglai néu eó càc n h à n vàt nù, nhà't dinh sé eó nhùng doan vàn truyén miéng dành de mò tà ti mi t r a n g phuc cùa ho. Ngoài ào, vày, kiéng, vòng tay, bòng tai, chuói hat caòm ra, t r a n g phuc co cùa phu nù Raglai khóng lue nào thiéu tili diCng tràu thuoc. Tùi dang t r à u thuòe dxióc goi là tùi bóng, tùi hoa. Nò giòng nha chiéc day, bang b à n tay, co eó day rùt, daói co ngaòi ta trang tri chung quanh mot dai vài m à u eó nhùng hoa vàn bình bòng dàu cut màu vàng hoàc tim. Tùi dang tràu thuóc, hàu hét déu dùng màu eó chim cu va nhùng hat tròn tràng, den làm tà'm tò diém t r é n dai vài màu hoàc bình bóng dàu cut. 163
Mòi co gài t h a ò n g m a n g hai tùi dUng t r à u thuóc. dxióc q u à n g t ù phia sau eó b a n g mot sdi day m à u nàu - dò dinh lién h a i tùi lai vói n h a u . Hai tùi dxióc bò tbòng ra phia trUóc ngiic. lùng làng duói vù. Loai tùi này hién nay chi con t h à y d càc làng C h à m . n h a n g ngUÒi deo khóng p h a i là p h u nù C h à m ma là càc vi t h à y Bà xé. t h à y C h a n d càc chùc vi lón cùa tòn giào n h a C h a n Gru (cà s a hòi giào Bani), Pò Dina (cà sa Bàlamòn). Tuy nhién. loai tùi này khòng giòng vói tùi dUng t r à u thuóc cùa p h u nù Raglai x a a ve m à u sàc va còng dung: Tùi cùa càc vi t h à y d ù n g d u n g t r a m va càc loai bua phép b a n g vai, b a n g kim loai. Vai may b a n g thó càm C h à m nhiéu màu hoàc m à u t r à n g . No diióc hiéu nh\i vàt t h i é n g bàt 1\* t h à n cùa càc t h à y . Màu va hinh trén tùi tìang cticm cua phu nù Raglai xi/a nìà nay khóng con nùa: Màu va hinh co chim cu 164
n. TRANG PHUC NAM RAGLAI 1. Ào Cùng n h a càc toc n g a ò i k h à c , ngaòi R a g l a i t r o n g thòi ky tién su, t à t cà d à n òng, d à n b à déu d ù n g là cày, vò cày de che p h à n daói cùa t h à n t h è . Thòi ky d à n òng va dàn bà déu dóng khó, d t r a n là mot bue t r a n h c h u n g cho moi bay d à n m a b à i l a d m va s a n b à t d a n g là mot p h a d n g thùc sinh tòn chù yé'u. D é n lue t r ò n g t r o t dà t r ò t h à n h yéu tò'cd b à n t r o n g p h a d n g t h ù c s a n xuà't n a d n g rày, yéu càu ve d a n làt va t i m , t a o r a sdi de d a n ( n a n t r e , n ù a , thó sdi cày...) dà dién ra h à n g ngày, con ngUÒi mói nghì dén viée "dan" t h à n h cài m à c . Thè n h a n g chiéc k h u n g cui ddn sd cùa ngaòi R a g l a i dà som bi bò di. N h a t a dà biét, de eó cài màc, d à n óng Raglai phài d ù n g càc loai vó cày m é m , dai hoàc d ù n g là dùa dà't d a n t h ù còng l à m ào. Loai ào n à y k h ò n g eó t a y . Nò chi là mot t à m vó cày h i n h chù n h à t dxióc g a p dòi, khoét eó ò giùa l à n g a p , k h à u kin t ù daói n à c h t r ò xuó'ng de eó mot chiéc ào chui d à u . Ve sau, khi càc toc ngaòi song càn ca dem vài, thó eàm cùa ho dèn b à n ò càc làng mién nùi, ngaòi Raglai dùng nòng, làm san cùa m i n h t r a o dòi ngang già de eó cài mac. De t a khàng dinh minh, ngaòi Raglai phài tim cho m i n h mot kiéu càch riéng n h a n g v à n giòng chiéc ào b a n g vò cày dà tao ra traóe dò. Chi khàc mot diéu là daòng k h à u t ù nàch trò xuó'ng dxióc giàu vào trong (màt t r a i cùa vài). De làm dep eho chiéc ào chui d à u b a n g vài m à u den ày. p h u nù Raglai dà vién t h é m eho chóng, con cùa minh n h ù n g daòng vien d eò ào, nàch ào, lai ào b a n g n h ù n g nep vai, m à u t r a i dàu cut (nàu dò) hoàc m à u hoa d à u cut (vàng, t i m ) hoàc màu eó chim cu (xàm) t r é n n é n vài den. 165
T- • * • " « - • " ^ - «/ Tf'ài dàu cut va hat dàu cut • • • (hat chi/a khó màu vàng sàm nhtt vó dà khó cùa nò) Hat dàu cut va màu hoa non (tràng) 166
Cày va hoa dàu cut chUa ra qua Ao vò cày da thòi xa XUa vàn dUOc dàn m Óng Raglai màc trong thòi ky khàng chién chóng My, lue àc liét khó khan: dói muóij dói vài... 16
Ao vài dà co nep vién chung quanh nht/ng vàn là kiéu ào vó cày chuidàu Kiéu ào dà di/ac xé phia trUóCy khóng co nùt (cùc ào)y màc phanh ngUc khi tròi nóng 168