trò chuyện triết học: phần 2

Lý tưởng khoa học<br /> SGTT.VN - Khi xây dựng lý thuyết khoa học, nhà khoa học theo đuổi những<br /> mục đích nhất định. Nhưng, bao trùm những mục đích ấy lại là những lý<br /> tưởng lý thuyết và thực hành; chúng mang lại ý nghĩa cho hoạt động khoa<br /> học. Người ta thường kể ra sáu “lý tưởng”: tính chân lý, tính giản dị, tính<br /> mạch lạc, năng lực giải thích, năng lực tiên đoán và năng lực hành động.<br /> “Tiệm cận” và con đường ngắn nhất<br /> <br /> Lý tưởng rõ ràng nhất là tính chân lý. Kỳ cùng, mục tiêu hàng đầu của mọi<br /> nỗ lực nghiên cứu khoa học là cung cấp một sự mô tả đúng đắn về những gì<br /> thực sự diễn ra. Những khẳng định như “hôm nay trời sẽ mưa” chỉ đòi hỏi<br /> một phương pháp kiểm chứng đơn giản để biết đúng hay sai. Thế nhưng, khó<br /> khăn lớn đối với lý tưởng hàng đầu này ở chỗ không phải lúc nào cũng có<br /> thể đạt được kết quả “đúng” hoặc “sai” một cách đơn giản. Lý do thường<br /> <br /> gặp: các lý thuyết khoa học hoặc quá tổng quát nên khó kiểm chứng, nhất là<br /> đối với những đối tượng khó quan sát chính xác, hoặc đơn giản chỉ vì chúng<br /> quá phức tạp hay mơ hồ.<br /> Chính vì thế, các nhà khoa học luận thường sử dụng khái niệm “tính tiệm<br /> cận chân lý” hay tính gần đúng. Karl Popper luôn viện dẫn khái niệm này<br /> trong học thuyết kiểm sai của ông đối với sự phát triển khoa học (Sài Gòn<br /> Tiếp Thị, Khoa học phát triển như thế nào?, 22.2.2011). Theo Popper, mức<br /> độ tiệm cận của một lý thuyết là phạm vi mà lý thuyết ấy tỏ ra tương ứng với<br /> tổng thể những sự kiện, hơn là với một số sự kiện cá biệt. Một lý thuyết là<br /> “sai” hiển nhiên, theo nghĩa nó vấp phải những trường hợp bị phản chứng,<br /> nhưng vẫn có thể được xem là một sự tiệm cận chân lý khá tốt, vì nó giải<br /> thích được rất nhiều sự kiện khác. Chẳng hạn, theo Popper, cơ học Newton,<br /> tuy có nhiều chỗ không phù hợp đối với những vật thể quá nhỏ, vẫn được<br /> xem là ưu việt hơn lý thuyết của Galileo, bởi nó có thể giải thích được nhiều<br /> sự kiện hơn, ở phạm vi rộng lớn hơn và hợp nhất được cơ học mặt đất và cơ<br /> học bầu trời vốn trước đó còn bị tách rời. (Tất nhiên, ta nhớ rằng các nhà<br /> công cụ luận có thể vẫn không chịu thừa nhận chân lý và sự tiệm cận chân lý<br /> là mục đích của khoa học!)<br /> Một nguyện vọng khác của lý thuyết khoa học là tính giản dị. Mức độ của<br /> tính giản dị trong một lý thuyết là ở chỗ có nhiều khái niệm được phân biệt<br /> minh bạch, những giả định, những định luật gọn gàng và “trang nhã” để dễ<br /> rút ra những tiên đoán. Công thức nổi tiếng e = mc2 của Einstein là một ví<br /> dụ điển hình. “Nếu trước mặt bạn có nhiều con đường và bạn muốn mau đến<br /> đích, chẳng ai hỏi tại sao bạn lại chọn con đường ngắn nhất! Ta chọn lý<br /> thuyết giản dị nhất, không hẳn vì nó có vẻ đúng nhất mà vì nó là hợp lý nhất.<br /> Ta chuộng tính giản dị và hy vọng vào chân lý” (Nelson Goodman, 1972).<br /> Tính mạch lạc và khó khăn của nó<br /> Các nhà khoa học cũng mong muốn lý thuyết của mình tỏ rõ tính mạch lạc,<br /> nhất quán. Tính mạch lạc của một lý thuyết thể hiện ở mức độ tương thích<br /> với những lý thuyết khác có liên quan. Ngay trong đời sống thường ngày, ai<br /> cũng thấy “giả thuyết” rằng trời đang mưa tương thích với việc chiếc áo mưa<br /> ướt sũng hơn là với việc tôi không thích mặc áo mưa hay 2 + 2 = 4! Nếu có<br /> hai giả thuyết giải thích cùng một hiện tượng, có năng lực tiên đoán gần như<br /> nhau, thì nhà khoa học luôn ưa chuộng giả thuyết nào có mức độ nhất quán<br /> nhiều hơn (với các lý thuyết khác đã được biết trước đó).<br /> Tuy nhiên, dù giữ vai trò khá quyết định trong việc xác định giá trị của lý<br /> <br /> thuyết, tính mạch lạc cũng gặp không ít khó khăn khi ta muốn đưa ra đánh<br /> giá về nó. Thứ nhất, tiêu chuẩn về tính mạch lạc có khi không song hành với<br /> tiêu chuẩn về tính chân lý: một lý thuyết có thể hết sức mạch lạc, nhất quán<br /> nhưng vẫn có thể là sai, bởi nó không tương ứng với thực tại. Sau nữa, bản<br /> thân tiêu chuẩn này cũng có tính lẩn quẩn. Nếu tính mạch lạc của một lý<br /> thuyết thể hiện ở mức độ tương thích với những lý thuyết khác, và nếu tính<br /> mạch lạc của chính những lý thuyết khác này cũng được đánh giá dựa vào<br /> tính mạch lạc của chúng với lý thuyết ban đầu, có khi người ta không biết<br /> phải sử dụng lý thuyết nào làm lý thuyết xuất phát! Thêm vào đó, bản thân<br /> khái niệm “tính mạch lạc” cũng khá mơ hồ. Phải chăng đó chỉ là tính mạch<br /> lạc logic? Hay chính nhờ sự mạch lạc với các lý thuyết khác mà một giả<br /> thuyết tỏ ra khả tín?<br /> Sức cám dỗ của kinh nghiệm thực hành<br /> Thí nghiệm làm giàu kiến thức. Sùng tín dẫn đến sai lầm.<br /> Châm ngôn Árập<br /> Yêu cầu cốt lõi đối với một lý thuyết khoa học là ở năng lực giải thích và<br /> tiên đoán của nó. Ta muốn biết tại sao sự việc nào đó lại xảy ra, nghĩa là,<br /> đồng thời muốn biết tại sao những sự việc khác lại không xảy ra. Chính vì<br /> thế, dường như có một sự đối xứng giữa năng lực giải thích và năng lực tiên<br /> đoán khoa học. Trong sự giải thích khoa học, ta biết lý do tại sao điều gì đó<br /> phải xảy ra. Còn trong sự tiên đoán khoa học, ta được cho biết điều gì đó sẽ<br /> xảy ra. Nói theo thuật ngữ nổi tiếng của Hempel và Oppenheimer (thường<br /> được viết tắt là “sơ đồ H-O”) về mô hình diễn dịch – giả thuyết, trong sự giải<br /> thích khoa học, ta đã biết “cái cần được giải thích” và cố gắng đi tìm cho nó<br /> “cái dùng để giải thích”. Ngược lại, trong sự tiên đoán, ta đã biết “cái dùng<br /> để giải thích” và muốn biết cái gì sẽ xảy ra (tức “cái cần được giải thích”).<br /> Tóm lại, khoa học được đánh giá bằng năng lực áp dụng thực hành của nó,<br /> nghĩa là, những hành động nào ta có thể làm được trên cơ sở của những sự<br /> giải thích và tiên đoán. Tuy nhiên, năng lực thực hành bao giờ cũng là một<br /> sự cám dỗ nguy hiểm. Ta nhớ đến nhận định đáng giá sau đây của Michael<br /> Polanyi (1891 – 1976), nhà khoa học có nhiều đóng góp đa dạng trên nhiều<br /> lĩnh vực: vật lý, hoá học, kinh tế, triết học: “Hầu hết những sai lầm mang<br /> tính hệ thống thường lừa dối con người suốt hàng mấy ngàn năm đều dựa<br /> vào kinh nghiệm thực tiễn. Trước khi nền y học hiện đại ra đời, chiêm tinh,<br /> bói toán, ma thuật, phù thuỷ, chữa bệnh theo kiểu bí thuật đều được xác lập<br /> vững chắc qua nhiều thế kỷ trước mắt công chúng nhờ vào những thành<br /> công tưởng như rất hiển nhiên của chúng trong thực tế. Do đó, phương pháp<br /> <br /> khoa học hiện đại thực ra chẳng làm việc gì khác hơn là tiến hành giải thích<br /> và tiên đoán dựa trên những điều kiện được kiểm tra thận trọng hơn và<br /> những tiêu chuẩn nghiêm ngặt hơn so với những gì đã diễn ra trong thực tế<br /> trước đây” (Tri thức con người, 1958).<br /> (còn tiếp)<br /> Bùi Văn Nam Sơn - Minh hoạ: Hồng Nguyên<br /> <br /> Khoa học có khách quan không?<br /> SGTT.VN - Khoa học hầu như đồng nghĩa với sự khách quan. Ta luôn tin<br /> rằng nhà khoa học cung cấp hình ảnh chính xác về thực tại. Thế nhưng, có<br /> nhiều nghi vấn và tranh cãi chung quanh niềm tin ấy. Khoa học có thực sự<br /> khách quan không, và, nếu có, thì trong mức độ nào? Ở đây, có ba lĩnh vực<br /> cần xem xét, liên quan đến: sự quan sát, phương pháp luận, và đề án nghiên<br /> cứu khoa học.<br /> <br /> Con thỏ hay con vịt?<br /> <br />