Xã hội học số l (53), 1996 3<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
TRUYỀN THÔNG ĐẠI CHÚNG VÀ DƯ LUẬN XÃ HỘI<br />
<br />
MAI QUỲNH NAM<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
T ruyền thông đại chúng là toàn bộ những phương tiện lan truyền thông tin như báo chí, truyền hình,<br />
phát thanh… tới những nhóm công chúng lớn.<br />
<br />
Hệ thống truyền thông đại chúng gắn liền với sự phát triển của các đô thị. Trường phái xã hội học Sicagô<br />
nhấn mạnh vai trò của truyền thông đại chúng trong đời sống xã hội. Trường phái này xem truyền thông không<br />
chỉ đơn thuần là truyền đạt thông tin mà còn có nhiệm vụ để xây dựng và duy trì nền văn hóa.<br />
<br />
Đặc điểm của các phương tiện truyền thông đại chúng là các tin tức từ hệ thống này được truyền đến công<br />
chúng một cách nhanh chóng, đều đặn và gián tiếp. Nó vừa phải hướng đến các đối tượng công chúng nói<br />
chung, vừa phải quan tâm tới nhu cầu thông tin của các nhóm công chúng cụ thể. Hoạt động của hệ thống truyền<br />
thông đại chúng luôn chịu sự tác động từ hai phía, phía thứ nhất là các thiết chế xã hội mà phương tiện đó là<br />
công cụ (như các tờ báo của các tổ chức chính trị xã hội), và phía thứ hai là công chúng báo chí.<br />
<br />
Ngày nay, hệ thống truyền thông đại chúng có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc hình thành và thể hiện<br />
dư luận xã hội. Sự tác động của các phương tiện truyền thông đại chúng với các nhóm công chúng rất khác<br />
nhau, do những khác biệt về địa vị xã hội, về quyền lợi giai cấp, về các nhân tố tâm lý và về cường độ giao tiếp<br />
đối với phương tiện truyền thông.<br />
<br />
Mối quan hệ giữa báo chí và công chúng trong quá trình hình thành và thể hiện dư luận xã hội có tính chất<br />
biện chứng. Một mặt, các phương tiện truyền thông đại chúng nhằm thỏa mãn những nhu cầu ngày càng tăng<br />
của công chúng, mặt khác, bản thân công chứng lại đặt ra các yêu cầu mới đối với hoạt động của hệ thống báo<br />
chí. Sự trưởng thành trong mối quan hệ ấy thể hiện tính tích cực chính trị - xã hội của bản thân hệ thống báo chí<br />
và của công chúng báo chí.<br />
<br />
Việc nghiên cứu cơ chế hình thành và thể hiện dư luận xã hội thông qua tác động của các phương tiện truyền<br />
thông đại chúng cần xem xét tính đặc thù của mỗi loại phương tiện thông tin. Ở nước ta, hệ thống truyền thông<br />
đại chúng được đặt dưới sự quản lý thống nhất của nhà nước, các dấu hiệu về dân số - xã hội và địa lý được lấy<br />
làm cơ sỡ cho hoạt động xuất bản, phát hành báo chí và phát thanh, truyền hình, nhờ đó các tầng lớp nhân dân<br />
đều có thể tiếp nhận thông tin từ hệ thống này.<br />
<br />
Tính đến tháng 2 năm 1995, ở Việt Nam có 376 cơ quan báo và tạp chí, với khoảng 360 triệu bản in, với đội<br />
ngũ nhà báo khoảng 7000 người. So với các giai đoạn phát triển từ trước đến nay, báo chí trong thời kỳ đổi mới<br />
đã có bước trưởng thành đáng kể về số lượng và chất lượng.<br />
<br />
Cùng với tiến bộ của khoa học kỹ thuật, đặc biệt là của công nghệ điện tử, việc sử dụng các phương tiện<br />
nghe nhìn ngày càng phổ biến trong các gia đình, nhất là tại các gia đình ở khu vực đô thị. Như vậy, các gia đình<br />
không chỉ sử dụng thông tin do họ thu nhận<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
4 Truyền thông đại chúng và dư luận xã hội<br />
<br />
<br />
được từ các phương tiện truyền thông đại chúng, mà thông qua các hoạt động giao tiếp chính thức và không<br />
chính thức, thông tin còn được sản ra từ các hoạt động giao tiếp.<br />
Tư tưởng của C.Mác về vai trò của ý thức trong đời sống xã hội được lấy làm cơ sở cho việc nghiên cứu sự<br />
tác động của truyền thông đại chúng đối với dư luận xã hội. C.Mác chỉ ra rằng: lý luận có thể trở thành lực<br />
lượng vật chất khi nó thâm nhập vào quần chúng. Chính C.Mác cũng nói: sản phẩm của truyền thông đại chúng<br />
là dư luận xã hội. 1 .<br />
Có ý kiến cho rằng người mở đầu cho môn khoa học nghiên cứu tác động của các phương tiện truyền thông<br />
đại chúng đối với công chúng là M.Weber. Năm 1910, M. Weber đã luận chứng về mặt phương pháp luận cho<br />
sự cần thiết của môn xã hội học báo chí và vạch ra phạm vi các vấn đề nghiên cứu là:<br />
- Hướng vào các tập đoàn các tầng lớp xã hội khác nhau.<br />
- Phân tích các yêu cầu của xã hội đối với nhà báo.<br />
- Coi trọng phương pháp phân tích báo chí<br />
- Phân tích hiệu quả của báo chí đối với việc xây dựng con người.<br />
Lập luận của M. Weber chỉ rõ tác dụng của báo chí trong việc hình thành ý thức quần chúng và vạch ra mối<br />
liên hệ của các nhân tố này với hành động xã hội của các cá nhân, các tầng lớp xã hội.<br />
Đường lối đổi mới đất nước, trong đó nổi bật lên vấn đề dân chủ hóa, đã tạo nên những chuyển biến mới<br />
trong hoạt động báo chí, được biểu hiện trước hết ở vấn đề đổi mới thông tin, tin tức mới mẻ, có sức thuyết<br />
phục, có tính định hướng và nội dung phong phú.<br />
Báo chí không chỉ truyền đạt các thông tin của cơ quan lãnh đạo, phổ biến, giải thích đường lối chính sách,<br />
báo chí ngày càng làm tốt chức năng là diễn đàn của mọi tầng lớp nhân dân. Nhân dân có thể phát biểu ý kiến,<br />
nguyện vọng của mình về các vấn đề trong đời sống xã hội.<br />
Các tờ báo đều quan tâm đến thông tin hai chiều và nhiều chiều, nhằm trao đổi những ý kiến khác nhau về<br />
các vấn đề được xã hội quan tâm. Do đó, không khí dân chủ trong hoạt động báo chí được thể hiện rõ.<br />
Sự phổ biến các phương tiện truyền thông đại chúng cho thấy hệ thống này đã trở thành phương tiện của<br />
toàn dân, đến với các cá nhân, các nhóm người trong thời gian nhất định, thường là vào thời gian rỗi. Nhờ đó<br />
mối liên hệ giữa cá nhân và xã hội thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng trở nên chặt chẽ và phức<br />
tạp hơn, mặt khác, các phương tiện này cũng tạo ra sự chia tách giữa cá nhân và xã hội. Sự phổ biến rộng rãi các<br />
phương tiện truyền thông đại chúng, dẫn đến việc phân hóa thông tin.<br />
Các phương tiện truyền thông đại chúng hướng đến việc hình thành dự luận xã hội, đồng thời hệ thống này<br />
cũng là kênh thể hiện dư luận xã hội. Để thực hiện được vai trò đó, hệ thống truyền thông đại chúng có các<br />
nhiệm vụ sau đây:<br />
l) Làm tăng cường và phát triển dân chủ hóa các mặt của đời sống xã hội. Tổ chức và động viên nhân dân<br />
tham gia vào hoạt động quản lý xã hội.<br />
2) Thông tin cho nhân dân về tình trạng của dư luận xã hội trên các vấn đề đang tạo nên mối quan tâm<br />
chung của toàn thể xã hội, nhất là các vấn đề có tính cấp bách.<br />
3) Tác động lên các thiết chế xã hội và đề xuất các phương án hành động.<br />
<br />
<br />
1<br />
C.Mác và F.Ăngghen - Tuyển tập, tập 1 trang 206 (bản tiếng Nga).<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
Mai Quỳnh Nam 5<br />
<br />
<br />
4) Hình thành dư luận xã hội về một vấn đề nào đó, nhằm thúc đẩy hoặc hạn chế sự phát triển của thực tế<br />
đó.<br />
5) Xây dựng lòng tin, thế giới quan và ý thức quần chúng<br />
6) Điều chỉnh hành vi của các cá nhân trong xã hội, làm tăng cường tính tích cực chính trị - xã hội của quần<br />
chúng.<br />
Các phương tiện truyền thông đại chúng sử dụng những phương pháp sau đây để thể hiện dư luận xã hội:<br />
l) Phản ánh trực tiếp, bằng cách cho in các bức thư của người đọc, người nghe, người xem, hoặc các lời phát<br />
biểu của đại diện các tầng lớp công chúng trên các trang báo hoặc trên sóng phát thanh, truyền hình.<br />
2) Cho in trên báo, hoặc phát trên sóng phát thanh và truyền hình các bài phát biểu của các nhà báo cộng tác<br />
với đại diện của các tầng lớp nhân dân, hoặc các tổ chức, đoàn thể xã hội về một chủ đề nào đó, có kèm theo lời<br />
bình luận của các cộng tác viên, hoặc của các ban biên tập.<br />
3) Trên cơ sở nghiên cứu, tập hợp, phân tích các ý kiến về một vấn đề nào đó, các nhà báo viết bài rồi cho in<br />
hoặc phát trên sóng phát thanh, truyền hình.<br />
Thực tiễn hoạt động của các phương tiện truyền thông đại chúng cho thấy trong các vấn đề được báo chí đưa<br />
ra công luận dẫn tới sự tranh luận của quần chúng, nghĩa là các thông tin đó trở thành điểm khởi đầu cho sự<br />
đánh giá của dư luận xã hội, đều có các tính chất: l) nó phản ánh được lợi ích xã hội; 2) nó có tính cấp bách; 3)<br />
nó tạo nên sự tranh luận .<br />
Các yếu tố quan niệm chung về định hướng giá trị, bề dày của kinh nghiệm chính trị, tính tích cực chính trị -<br />
xã hội, trình độ học vấn của công chúng có ý nghĩa rất quan trọng nhằm tập hợp các cá nhân vào dòng truyền<br />
thông và qua hệ thống này, để họ thể hiện ý kiến của cá nhân và của nhóm xã hội mà bản thân họ là một thành<br />
viên. Sự thống nhất giữa ý kiến của nhóm với ý kiến chung của xã hội là nhân tố quan trọng để tạo nên mối liên<br />
kết xã hội, nhằm đảm bảo tính bền vững của dư luận xã hội.<br />
Tính khách quan và chân thực của nội dung thông tin có ý nghĩa quyết định đối với việc hình thành dư luận<br />
xã hội. Uy tín cua nguồn tin phụ thuộc nhiều nhất vào tính chất khách quan và chân thực của thông tin. Đây là<br />
nhân tố xác định thái độ của công chúng đối với chủ đề được báo chí khêu gợi và đề xuất, từ đó tạo nên mối liên<br />
hệ xã hội trên cơ sở những lợi ích chung để công chúng tiến hành thảo luận và đánh giá. Mức độ chín muồi<br />
trong sự đánh giá của dư luận xã hội về một chủ đề nào đó là cơ sở tạo nên hành động xã hội của các nhóm.<br />
Điều này có nghĩa là, sự bền vững của dư luận xã hội hình thành bởi các tác động của phương tiện truyền thông<br />
đại chúng được bộc lộ ở hai cấp độ lời nói và việc làm. Hiệu quả của dư luận xã hội được đo trên hai cấp độ đó.<br />
Các giai đoạn hình thành dư luận xã hội với tác động của hệ thống truyền thông đại chúng diễn ra theo<br />
những bước sau đây:<br />
l) Công chúng làm quen với vấn đề được báo chí gợi ý, hoặc đề xuất<br />
2) Bằng cách đăng bài của các chuyên gia am hiểu về một chủ đề nào đó nhằm kích thích lợi ích xã hội về<br />
chủ đề đó. Việc trình bày các quan điểm khác nhau trong cách nhìn nhận đánh giá để tạo nên cơ sở cho tranh<br />
luận.<br />
3) Tiến hành tranh luận trên phạm vi đại chúng.<br />
Giai đoạn làm quen với các vấn đề xã hội có ý nghĩa như là sự khởi đầu của con đường<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
6 Truyền thông đại chúng và dư luận xã hội<br />
<br />
<br />
hình thành dư luận xã hội. Dù vấn đề đó là quan trọng, nếu nó không được công chúng quan tâm thì hoạt động<br />
truyền thông cũng không thu được hiệu quả.<br />
Lợi ích xã hội là nhân tố chi phối sâu sắc nhất đến sự hình thành dư luận xã hội. Lợi ích cá nhân thường rất<br />
nhạy bén trong sự hình thành ý kiến cá nhân. Ý kiến của nhóm được coi là đơn vị đầu tiên tạo nên "chất" của dư<br />
luận xã hội. Con đường vận động từ ý kiến cá nhân qua ý kiến nhóm, để hình thành dư luận xã hội là một quá<br />
trình biện chứng. Sự phát triển của các "tầng" ý kiến này qui định cường độ của dư luận xã hội về một hiện<br />
tượng xã hội nào đó.<br />
Con đường hình thành dư luận xã hội diễn ra liên tục và chứa đầy các yếu tố tự phát nhưng đây là một quá<br />
trình có qui luật. Mặc dù, sự phát triển của dư luận xã hội được xác định bởi các qui luật khách quan, song trong<br />
một xã hội phát triển có định hướng, thì quá trình hình thành dư luận xã hội theo con đường tự phát, tất yếu cần<br />
đến sự điều khiển của hoạt động quản lý và tổ chức xã hội. Để hoạt động này đạt được hiệu quả cần thường<br />
xuyên quan tâm tới lợi ích của các tầng lớp dân cư, các nhóm xã hội. Việc khắc phục những khác biệt, trước hết<br />
là những khác biệt về lợi ích kinh tế, nhằm hướng tới mục đích chung, vì sự tiến bộ chung của xã hội, sẽ làm<br />
cho hoạt động điều khiển dư luận xã hội có kết quả. Định hướng dư luận được hình thành thuận lợi khi có sự<br />
nhất quán trong chủ trương, chính sách với quá trình tổ chức và chỉ đạo thực hiện. Nếu các chủ trương, chính<br />
sách được đề xuất và các hành vi quản lý diễn ra theo kiểu "nói một đường, làm một nẻo" thì hoạt động định<br />
hướng của dư luận xã hội sẽ mất tác dụng.<br />
Sự hình thành dư luận xã hội thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng có mối liên hệ ngược<br />
(feedback). Nghĩa là các phương tiện này không chỉ tạo nên dư luận xã hội, mà đến lượt nó, dư luận xã hội cũng<br />
tác động trở lại tới hoạt động của hệ thống truyền thông đại chúng, vì trong lĩnh vực thông tin sự phân chia giữa<br />
người truyền tin (chủ thể) và người nhận (khách thể) là rất tương đối và thường diễn ra đồng thời.<br />
Phản hồi là dòng chảy của thông tin từ nguồn tin đến nơi nhận và ngược lại. Dòng phản hồi chỉ hình thành<br />
khi người nhận giải mã được thông tin và người cung cấp thông tin đáp ứng nhu cầu thông tin của người nhận.<br />
Phản hồi là yếu tố quan trọng nhất của quá trình truyền thông, đây là một chu trình khép kín và được thể hiện ở<br />
các khía cạnh sau:<br />
Quá trình truyền thông giữa con người bao giờ cũng diễn ra trong môi trường xã hội. Do đó, liên kết xã hội<br />
là nhân tố quan trọng để thu hút các cá nhân và các nhóm xã hội vào dòng thông tin<br />
Thông tin được chia thành ba loại: a) rất cần thiết, b) có thể cần thiết, c) không cần thiết. Ba loại thông tin<br />
này quy định nhu cầu tiếp nhận thông tin của công chúng trên ba cấp độ: a) rất quan tâm, b) có quan tâm, c)<br />
không quan tâm.<br />
Trong hoạt động truyền thông có thể xảy ra hiện tượng không có phản hồi. Nghĩa là các thông tin phát ra<br />
không tạo nên sự quan tâm của công chúng. Vì vậy, thang đo về sự phản hồi là một chỉ báo căn bản cho thấy<br />
hiệu quả hoạt động của các phương tiện truyền thông đại chúng trong việc hình thành và thể hiện dư luận xã hội.<br />
Việc xem xét vai trò của các phương tiện truyền thông đại chúng như các kênh hình thành và thể hiện dư<br />
luận xã hội cần phân biệt các yếu tố đặc thù của mỗi kênh. Vấn đề không phải là thay kênh này bằng kênh khác<br />
mà cần xác định vị trí của mỗi kênh trong hệ thống chung, cần nghiên cứu và sử dụng đầy đủ hơn khả năng của<br />
các phương tiện, để mỗi kênh trong hệ thống này vừa đáp ứng được yêu cầu thông tin của các nhóm xã hội đặc<br />
thù vừa hướng tới đông đảo công chúng.<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
Mai Quỳnh Nam 7<br />
<br />
<br />
Những nội dung thông tin trùng lặp và đơn điệu ở một số tờ báo dẫn đến tình trạng công chúng từ báo này<br />
chuyển sang báo khác. Sự di chuyển công chúng báo chí có thể do nhiêu nguyên nhân như người đọc thay đổi<br />
chỗ ở, thay đổi nghề nghiệp. Tuy vậy, phần lớn người đọc bỏ báo này sang báo khác là do tính đơn điệu của các<br />
thông tin được đăng tải. Về thực chất, đây là sự giảm sút uy tín trong hoạt động của báo chí đối với công chúng.<br />
Vai trò thực tế của dư luận xã hội trong đời sống xã hội được tăng cường với sự tham gia của các tầng lớp<br />
nhân dân vào hoạt động tổ chức và quản lý các quá trình xã hội, trong đó hệ thống truyền thông đại chúng có<br />
ảnh hưởng to lớn. Tác động của truyền thông đại chúng đối với dư luận xã hội rất toàn diện, hệ thống này không<br />
chỉ tỏ rõ vai trò trong các đợt vận động chính trị, trên các tầm độ như ở các phương hướng chung, thường được<br />
những tổ chức, đoàn thể chính trị, xã hội quan tâm mà còn đi sâu vào những hiện tượng thường ngày, nhất là các<br />
hiện tượng cấp bách, có tính đột xuất.<br />
Hướng nghiên cứu sự tác động của hệ thống truyền thông đại chúng với vai trò là phương tiện tổ chức và<br />
vận động quần chúng ở mức độ đại chúng, đối với việc hình thành và thể hiện dư luận xã hội trong sự nghiệp<br />
đổi mới đất nước và đổi mới hoạt động báo chí đang đặt ra những đòi hỏi cấp bách về lý luận và thực tiễn, cần<br />
sự tham gia của khoa học xã hội, trong đó các ngành xã hội học và tâm lý học xã hôi có vai trò rất đáng kể.<br />
<br />
<br />
TÀI LIỆU THAM KHẢO:<br />
<br />
<br />
l) Korobeinhikov. V.S và đồng sự: Phương tiện truyền thông đại chúng và sự hình thành dư luận xã hội. M.<br />
1989.<br />
2) Grusin V.A: Ý kiến về thế giới và thế giới của các ý kiến M. 1988.<br />
3) Báo chí và sự nghiệp đổi mới và hiện đại hóa đất nước (Hội nhà báo Việt Nam - Đại hội VI) Hà Nội<br />
3.1995.<br />
4) Mai Quỳnh Nam: Tạp chí Xã hội học - 3.1994: Dư luận xã hội về số con.<br />
5) Mai Quỳnh Nam: Tạp chí Xã hội học - 1.1995: Dư luận xã hội - mấy vấn đề lý luận và phương pháp<br />
nghiên cứu<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />