Từ Big Bang đến giác ngộ - Cái vô hạn trong lòng bàn tay: Phần 2

11<br /> Ranh giới ảo<br /> <br /> TÍNH NHỊ NGUYÊN THỂ XÁC - TINH THẦN?<br /> Phải chăng ý thức chỉ là sự phản ảnh của các quá trình vật<br /> lý? Nó là kết quả của sự phức tạp hóa của vật chất hay vốn<br /> dĩ hoàn toàn khác biệt với vật chất? Liệu bản thân khái niệm<br /> về tính nhị nguyên vật chất-tinh thần có nghĩa gì không? Phật<br /> giáo giải quyết sự lưỡng phân này như thế nào? Làm thế nào<br /> chuyển từ vô sinh sang hữu sinh? Nếu ý thức đột phát xuất<br /> hiện từ vô sinh thì liệu nó có thể tác động lên nó được không?<br /> Liệu người ta có thể đưa ra các lập luận ủng hộ sự tồn tại của<br /> một dòng liên tục của ý thức vốn không phụ thuộc vào thể xác<br /> trong mọi hoàn cảnh?<br /> <br /> 257<br /> <br /> Thuận: Theo Phật giáo, bản chất và nguồn gốc của ý thức là gì?<br /> Quan niệm của Phật giáo có phù hợp với các luận điểm của một số<br /> nhà sinh vật học đương đại cho rằng ý thức bắt nguồn từ sự tổ chức<br /> ngày càng phức tạp của các hạt vô sinh, nghĩa là nó là một tính chất<br /> đột phát xuất hiện của vật chất?<br /> Matthieu: Ngoại trừ khái niệm về “bắt đầu”, Phật giáo không<br /> bác bỏ quan điểm của khoa học về lịch sử và tiến hóa của vũ trụ,<br /> nhưng Phật giáo có một cách nhìn nhận khác về bản chất của ý thức.<br /> Thuận: Phật giáo có cho rằng ý thức khác với vật chất về cơ bản<br /> và rằng nó không thể được sinh ra từ vật chất?<br /> Matthieu: Theo Phật giáo, ý thức chỉ là một chức năng hữu hiệu,<br /> một “vẻ bề ngoài thuần túy” không có hiện thực nội tại. Nói như vậy<br /> nhưng ngay cả khi khái niệm ý thức chỉ là một cái nhãn, thì trên phương<br /> diện tương đối, vẫn có một sự khác biệt giữa một “phi hiện thực” có ý<br /> thức (tinh thần được coi là một dòng các thời điểm của ý thức) và một<br /> phi hiện thực vô thức (thế giới vật chất mà ý thức lĩnh hội).<br /> Có nhiều cấp độ ý thức: thô, tinh và cực kỳ tinh. Ý thức thô tương<br /> ứng với sự hoạt động của não bộ. Ý thức tinh tương ứng với cái mà<br /> chúng ta gọi một cách trực quan là ý thức, nghĩa là rất nhiều khả<br /> năng, trong đó có ý thức tự suy xét mình, tự vấn về bản chất của<br /> chính mình và thực hiện khả năng tự do ý chí của mình. Nó cũng<br /> bao hàm sự thể hiện các khuynh hướng khác nhau được tích lũy<br /> trong quá khứ. Cấp độ thứ ba quan trọng nhất được gọi là “sự sáng<br /> suốt nền tảng của ý thức”. Nó tương ứng với một sự hiểu biết thuần<br /> khiết không hoạt động theo mô thức nhị nguyên chủ thể-khách thể<br /> và không biết đến tư duy lôgíc.<br /> Ba khía cạnh này không tương ứng với các dòng tách rời nhau<br /> của ý thức, mà tương ứng với các cấp độ ngày càng sâu sắc và cơ<br /> 258 - C Á I V Ô H Ạ N T R O N G L Ò N G B À N T A Y<br /> <br /> bản hơn. Cấp độ thô và cấp độ tinh, cả hai đều bắt nguồn từ cấp<br /> độ cơ bản mà người ta cũng có thể gọi là “rất tinh”. Cấp độ thô có<br /> nguyên nhân đầu tiên là cấp độ cơ bản, trong khi não bộ, thể xác và<br /> môi trường cung cấp cho nó các yếu tố phụ trợ. Điều này có nghĩa<br /> là cấp độ thô này bị não bộ làm cho thay đổi và nó cũng có thể làm<br /> thay đổi não bộ thông qua quy luật nhân quả tương hỗ. Hoạt động<br /> của nó tương liên với hoạt động của não bộ và không được thể hiện<br /> khi không có thể xác.<br /> Theo chân ngôn tông (tantras), quan điểm sâu sắc nhất của Phật<br /> giáo, thì ý thức cơ bản được gọi là “sự hiện diện tỉnh thức” (rigpa).<br /> Không nhị nguyên và hoàn toàn không mập mờ, ý thức này vượt ra<br /> ngoài các khái niệm logic và do đó vượt ra ngoài các tư tưởng tích cực<br /> và tiêu cực, vượt ra khỏi sai lầm tức luân hồi và diệt trừ sai lầm tức<br /> niết bàn. Nó cũng được mệnh danh là “sự tiếp nối nguyên thủy của<br /> tinh thần”, là “sự sáng tỏ tự nhiên”, là “cốt lõi của Phật tính”, là “trạng<br /> thái tự nhiên của ý thức”, là “sự đơn giản cơ bản duy nhất”, là “sự thuần<br /> khiết cốt yếu”, là “sự hiện diện tự phát” và là “không gian tuyệt đối”.<br /> Sự hiện diện tỉnh thức, mà người ta có thể đồng nhất với ý thức<br /> rất tinh này, có một tiềm năng thể hiện, một “sức sáng tạo” (tséle) có<br /> các dạng tư duy khác nhau tạo thành “trò chơi (rolpa) của sự hiện<br /> diện tỉnh thức”. Nếu chúng ta thừa nhận chúng như thế, thì khi đó<br /> các tư tưởng chỉ là các “vật trang trí” (guién) làm cho sự hiện diện<br /> tỉnh thức này còn trở nên rõ ràng hơn. Nếu, ngược lại, chúng ta coi<br /> chúng là thực và độc lập, thì chúng ta sẽ rơi vào tính nhị nguyên chủ<br /> thể-khách thể và sẽ bị con sóng lầm lẫn cuốn đi. Trong trường hợp<br /> này, chỉ có các mặt tinh và thô của ý thức là có thể tri giác được,<br /> mặt cơ bản tạm thời bị tấm màn độc hại của vô minh che khuất,<br /> giống như Mặt trời bị các đám mây tạm thời che khuất.<br /> Ranh giới ảo<br /> <br /> - 259<br /> <br /> Thuận: Vậy thì từ đâu sinh ra các hiện tượng có ý thức? Liệu<br /> có cần một “tia lửa” để khởi động sự sống và ý thức từ các nguyên<br /> tử vô sinh?<br /> Matthieu: Khái niệm “tia lửa” gây ra rất nhiều tranh cãi: ý thức<br /> có thể có một bắt đầu. Nếu đúng như vậy, thì hoặc là nó được tạo<br /> ra từ hư vô (tức không cần nguyên nhân hoặc qua sự nhào nặn của<br /> một Đấng Sáng thế, mà chúng ta đã giải thích Phật giáo bác bỏ cả<br /> hai khả năng này như thế nào rồi), hoặc nó được sinh ra một cách<br /> tuần tự từ các vật vô sinh, như suy nghĩ của hầu hết các nhà sinh<br /> vật học và vật lý học. Trong số các nhà vật lý đó, Brian Greene đã<br /> viết cho tôi như thế này: “Tôi cho rằng ý thức là sự phản ảnh các<br /> quá trình vật lý vi mô vốn rất phức tạp và diễn ra cực kỳ nhanh.<br /> Mặc dù các khía cạnh về chất của ý thức cực kỳ khác với những tính<br /> chất của các cấu thành vật lý mà trên đó ý thức được tạo ra, nhưng<br /> tôi không nghĩ rằng điều đó là dấu hiệu chỉ ra sự tồn tại của một<br /> cái gì đó khác với cấu trúc vật lý vốn là cơ sở của nó”.<br /> Phật giáo trả lời rằng nguyên nhân và kết quả phải có một sự<br /> cộng thông về bản chất. Một khoảnh khắc của ý thức chỉ có thể<br /> được sinh ra từ một khoảnh khắc khác ngay trước đó của ý thức.<br /> Nếu một cái gì đó có thể được sinh ra từ một cái hoàn toàn khác<br /> nó về bản chất, thì tất cả đều có thể được sinh ra từ bất cứ thứ gì.<br /> Như vậy, mặt cơ bản của ý thức không thể được sinh ra từ vật chất<br /> vô sinh và trong mọi hoàn cảnh, không nhất thiết phải phụ thuộc<br /> vào sự hiện diện của một giá đỡ vật lý.<br /> Đạt lai Lạt ma đã giải thích điều đó như sau: “Hoàn toàn rõ ràng<br /> là ý thức [thô] phụ thuộc vào sự hoạt động của não bộ, như vậy<br /> hiển nhiên là có một mối quan hệ nhân quả giữa chức năng của<br /> não và sự đột phát xuất hiện của ý thức thô. Nhưng có một vấn đề<br /> 260 - C Á I V Ô H Ạ N T R O N G L Ò N G B À N T A Y<br /> <br /> mà tôi vẫn băn khoăn: đó là một loại quan hệ nhân quả nào đây?<br /> Phật giáo nói đến hai loại nguyên nhân. Loại thứ nhất là nguyên<br /> nhân chủ yếu, trong đó “vật liệu” của nguyên nhân trở thành “vật<br /> liệu” của kết quả. Loại thứ hai là nhân tố bổ trợ, trong đó sự kiện<br /> này sinh ra một sự kiện khác mà không cần có sự chuyển hóa từ<br /> cái này sang cái kia. [...] Vậy nguyên nhân khởi thủy của ý thức và<br /> mối quan hệ của nó với chức năng của não bộ là gì? Đó là quan hệ<br /> nhân quả gì? Về mặt thực nghiệm mà nói, có hai loại hiện tượng có<br /> vẻ khác nhau về chất: đó là vật lý và tưởng tượng. Các hiện tượng<br /> vật lý có thể định vị trong không gian, có thể đo được về lượng, và<br /> có các tính chất khác. Ngược lại, các hiện tượng tinh thần không<br /> định vị được trong không gian, cũng không đo được về lượng; về<br /> bản chất chúng là trải nghiệm đơn thuần. Dường như đây là hai<br /> loại hiện tượng rất khác nhau. Trong trường hợp này, nếu một hiện<br /> tượng vật lý phải tác động với vai trò là nguyên nhân chủ yếu của<br /> một hiện tượng tinh thần, thì có vẻ như là ở đây thiếu một sự ăn<br /> khớp giữa hai hiện tượng”.<br /> Để minh họa cho chứng minh của Đạt lai Lạt ma, chúng ta có<br /> thể sử dụng hình ảnh sau: hạt là nguyên nhân chủ yếu của mầm cây,<br /> trong khi đó Mặt trời và độ ẩm là các nhân tố bổ trợ.<br /> Thuận: Quan điểm duy vật “nhất nguyên” nói rằng con người chỉ<br /> là một cái búi nơron thần kinh và rằng ý thức chỉ là kết quả của các<br /> dòng điện chạy trong các mạch thần kinh. Bác sỹ Pierre Cabanis thế<br /> kỉ XVIII đã từng nói: “Não tiết ra ý thức giống như gan tiết ra mật”.<br /> Một số nhà sinh học thần kinh nghĩ rằng ý nghĩa của thế giới<br /> và của các vật xuất hiện từ hoạt động liên tục của cơ thể được đặt<br /> trong một môi trường cụ thể. Não tồn tại trong cơ thể, cơ thể tương<br /> tác với thế giới xung quanh. Chính từ sự tương tác liên tục này của<br /> Ranh giới ảo<br /> <br /> - 261<br /> <br />