Từ ngôi đền Mariamman tại thành phố Hồ Chí Minh suy nghĩ về tục thờ Nữ thần của người Việt

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 – 2014<br /> <br /> 113<br /> <br /> NGUYỄN THỊ TÂM ANH*<br /> <br /> TỪ NGÔI ĐỀN MARIAMMAN TẠI THÀNH PHỐ<br /> HỒ CHÍ MINH SUY NGHĨ VỀ TỤC THỜ NỮ THẦN CỦA<br /> NGƯỜI VIỆT<br /> Tóm tắt: Đền Mariamman vốn là cơ sở thờ tự của cộng đồng<br /> người Ấn tại Thành phố Hồ Chí Minh. Từ khi đến định cư ở Sài<br /> Gòn, người Ấn đã xây dựng nhiều cơ sở thờ tự. Hiện nay, trên địa<br /> bàn Thành phố Hồ Chí Minh còn lại ba cơ sở thờ tự của người Ấn<br /> theo Ấn Độ giáo là đền Mariamman (còn gọi là Chùa Bà, chùa Bà<br /> Ấn giáo, chùa Bà Đen), đền Subramaniam Swami (còn gọi là Chùa<br /> Ông) và đền Sri Thenday Yutthapani. Trong số ba cơ sở thờ tự kể<br /> trên, đền Mariamman thờ nữ thần thu hút sự chiêm bái và thờ cúng<br /> đông đảo của cả cộng đồng người Ấn lẫn người Việt, trong khi hai<br /> ngôi đền còn lại thờ nam thần thì vắng lặng, chủ yếu là người Ấn<br /> đến cầu nguyện. Phải chăng điều này xuất phát từ tâm thức thờ nữ<br /> thần đã in dấu ấn đậm nét trong văn hóa Việt? Bài viết góp phần<br /> giải đáp vấn đề nêu trên.<br /> Từ khóa: Chùa Bà, chùa Bà Ấn giáo, chùa Bà Đen, đền<br /> Mariamman, thờ nữ thần.<br /> 1. Khái quát lịch sử hình thành ngôi đền Mariamman<br /> Năm 1867, thực dân Pháp chiếm đóng khu vực Nam Bộ và xây dựng<br /> một thành phố ngay cửa khẩu Sài Gòn. Sau đó, vào cuối thế kỷ XIX, giai<br /> đoạn Công ty Đông Ấn Pháp kiểm soát một số bang ở Ấn Độ, thực dân<br /> Pháp đã đưa người Tamil từ thuộc địa Pondicherry và Karaikal nằm dọc<br /> theo duyên hải phía Nam Ấn Độ tới Sài Gòn. Ở Sài Gòn, bộ phận người<br /> Ấn này đã tham gia vào công cuộc kinh doanh ở nhiều lĩnh vực, nhất là<br /> tín dụng, địa ốc và vải sợi. Theo thời gian cư trú tại Việt Nam, họ lập nên<br /> một số ngôi đền Ấn Độ giáo để làm nơi thực hành tôn giáo1.<br /> Theo tài liệu của Ban Quản trị đền Mariamman, ngôi đền này được<br /> cộng đồng người Ấn xây dựng vào đầu thế kỷ XX. Ban đầu, nó chỉ là<br /> *<br /> <br /> ThS., Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> <br /> 114<br /> <br /> Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014<br /> <br /> một ngôi đền nhỏ lợp mái tôn dành cho những tín đồ Ấn Độ giáo. Năm<br /> 1950, ngôi đền được những người Tamil trong Hội Ấn kiều sinh sống tại<br /> Sài Gòn xây dựng lại theo kiến trúc của một ngôi đền Ấn Độ giáo miền<br /> Nam Ấn Độ. Nhiều vật liệu và các tượng thờ trong ngôi đền đều nhập từ<br /> Ấn Độ.<br /> Ngôi đền Mariamman từng có thời kỳ bị bỏ hoang. Đến năm 1990, ngôi<br /> đền này hoạt động trở lại dưới sự quản trị của một thương gia người Ấn Độ<br /> là cháu ruột của vị cai quản trước (qua đời năm 2005). Hiện nay, ngôi đền<br /> được quản lý bởi một Ban Quản trị do chính quyền quận 1 cử ra.<br /> 2. Vài nét về nữ thần Mariamman<br /> Mariamman, tiếng Tamil hay tiếng Marathi, đều có nghĩa là Mẹ Mari,<br /> có nghĩa là mưa, cũng có nghĩa là thay đổi. Bà được tôn thờ như là nữ<br /> thần của sự phì nhiêu và tươi tốt, có khả năng đem lại mưa thuận gió hòa;<br /> còn là nữ thần của bệnh đậu mùa và bệnh sởi, của con đàn cháu đống; là<br /> người se duyên cho những ai muốn kiếm được vợ hoặc chồng ưng ý.<br /> Nữ thần Mariamman rất được tôn sùng ở Nam Ấn, đặc biệt là vùng<br /> nông<br /> thôn<br /> các<br /> bang<br /> Tamil<br /> Nadu, Karnataka, Andhra<br /> Pradesh và Maharashtra. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, Mariamman là<br /> một nữ thần cổ đại của những bộ lạc người Dravidian trước khi người<br /> Aryan xuất hiện. Người Dravidian tôn thờ vị nữ thần này để cầu mong<br /> mưa thuận gió hòa, vì đời sống của họ khi ấy lệ thuộc vào nông nghiệp2.<br /> Đến ngày nay, nữ thần Mariamman được thờ phụng khắp nơi trên toàn<br /> Ấn Độ và những nơi có cộng đồng người Ấn sinh sống.<br /> Có nhiều truyền thuyết về nguồn gốc thờ phụng nữ thần Mariamman.<br /> Truyền thuyết thứ nhất cho rằng, Mariamman là vợ của Thiruvalluvar,<br /> một nhà thơ người Tamil hạ đẳng nên mọi người ruồng rẫy. Bà mắc bệnh<br /> đậu mùa và đi xin thức ăn từ nhà này sang nhà khác, dùng lá cây neem<br /> (margosa)3 để ngăn đuổi ruồi bu vào những vết lở loét trên người. Sau đó,<br /> bà bình phục một cách kỳ diệu. Người ta bắt đầu tôn thờ bà như nữ thần<br /> của bệnh đậu mùa. Từ đó, để đuổi bệnh đậu mùa, người Ấn có tục lệ treo<br /> lá cây neem trên cửa ra vào4.<br /> Truyền thuyết thứ hai đề cập đến nàng Nagavali xinh đẹp và đức<br /> hạnh, vợ của Piruhu, một trong chín Rishi5. Một ngày nọ, Rishi đi xa và<br /> Trimuti (tam vị nhất thể Brahma, Vishnu, Shiva) đến chiêm ngưỡng vẻ<br /> đẹp nổi tiếng và đức hạnh của nàng. Nagavali không biết họ, tức giận vì<br /> <br /> Nguyễn Thị Tâm Anh. Từ ngôi đền Mariamman…<br /> <br /> 115<br /> <br /> sự xâm nhập, liền biến họ thành trẻ con. Các vị thần bị xúc phạm và<br /> nguyền rủa nàng. Vì vậy, vẻ đẹp của nàng biến mất và trên mặt xuất hiện<br /> những đốm đậu mùa. Rishi trở về, thấy nàng bị biến dạng liền đuổi đi,<br /> đồng thời nói rằng, kiếp sau nàng sẽ sinh ra một con quỷ dữ. Nó sẽ lây<br /> lan căn bệnh đậu mùa và khiến mọi người mắc bệnh sẽ giống như nàng6.<br /> Vì vậy, nàng được gọi là Mari, có nghĩa là thay đổi.<br /> Mariamman thường được mô tả là một phụ nữ trẻ đẹp với khuôn mặt<br /> đỏ, mặc váy đỏ. Đôi khi bà được mô tả có nhiều tay cầm nhiều vũ khí để<br /> biểu thị quyền năng. Tóm lại, bà thường được mô tả với hai phong thái,<br /> một phong thái hiền hòa dễ chịu, còn phong thái kia thì đáng sợ và dữ tợn<br /> với răng nanh và tóc tai bờm xờm.<br /> Nữ thần Mariamman có ba đặc tính cơ bản sau đây: Thứ nhất,<br /> Mariamman là nữ thần của làng xã. Ấn Độ là một quốc gia nông nghiệp,<br /> nền văn hóa ra đời trong bối cảnh của đời sống nông thôn. Trong các<br /> ngôi làng, cư dân tôn thờ các vị thần làng (gramadevata). Một làng có thể<br /> có nhiều thần làng, mỗi vị có chức năng riêng. Một trong những nữ thần<br /> được thờ cúng nhiều nhất ở Nam Ấn là Mariamman. Bà thường được thờ<br /> đại diện bằng một tảng đá. Bà là vị thần giám hộ ranh giới các ngôi làng<br /> với nhau. Làng được xem như một vũ trụ đầy đủ, quyền năng trung tâm<br /> của làng thuộc về nữ thần.<br /> Thứ hai, Mariamman là nữ thần của bệnh tật. Người Ấn tin rằng, nữ<br /> thần Mariamman chữa được bệnh đậu mùa và bệnh sởi. Trong các tháng<br /> mùa hè (từ tháng ba đến tháng sáu) ở Nam Ấn, người dân mang theo<br /> chậu nước trộn với bột nghệ và lá neem để tránh bệnh đậu mùa và bệnh<br /> sởi. Theo cách này, nữ thần Mariamman rất giống với nữ thần Shitala ở<br /> Bắc Ấn.<br /> Thứ ba, Mariamman là nữ thần sinh sản. Tín đồ Ấn Độ giáo thường<br /> cầu cúng Mariamman về những vấn đề gia đình như khả năng sinh sản,<br /> con cháu khỏe mạnh hoặc lấy được chồng/ vợ phù hợp. Người dân Ấn<br /> Độ thường dâng pongal (gạo nấu với đậu xanh) lên vị nữ thần này7. Ngày<br /> nay, tại đền Mariamman ở Thành phố Hồ Chí Minh, người Ấn vẫn làm lễ<br /> vật này để dâng cúng bà.<br /> 3. Kiến trúc và hoạt động tôn giáo tại ngôi đền Mariamman<br /> Đền Mariamman được xây dựng quy mô khá lớn gồm nhiều dãy nhà<br /> có mái vòm và cột đặc trưng kiến trúc của Ấn Độ. Điện thờ chính thờ<br /> <br /> Nghiên cứu Tôn giáo. Số 11 - 2014<br /> <br /> 116<br /> <br /> thần Parvati, hiện thân của nữ thần Mariamman. Bên cạnh nữ thần<br /> Mariamman là hai bảo vệ Maduraiveeran (bên trái) và Pechiamman (bên<br /> phải). Trước mặt nữ thần Mariamman là hai linga (biểu tượng sinh thực<br /> khí nam) được đặt trên bệ yoni (biểu tượng sinh thực khí nữ), một để nổi<br /> trên bệ đá thấp, một nằm trong vuông lõm dưới nền gạch có chiều cao<br /> hơn một mét. Khu cấm địa này được rào sắt bao quanh, chỉ có người làm<br /> lễ mới được vào. Bên ngoài rào ngay chính giữa sảnh rộng là nơi cúng<br /> dường các vật phẩm như hương đèn, hoa quả, gạo muối, dầu đốt... Ngay<br /> phía trên tượng Mariamman là tượng hai người con của bà là Ganesha và<br /> Murugan trong tư thế tôn kính. Hai điện thờ nhỏ còn lại thờ Cô và Cậu<br /> (theo cách gọi của người Việt). Cả ba tượng Mariamman, Cô và Cậu đều<br /> được làm bằng đá sơn đen, tay tượng và cổ tượng đeo đồ trang sức bằng<br /> vàng bạc, đá quý. Phần nóc của ba điện thờ này có tượng thần và thú<br /> chạm trổ công phu và đẹp mắt với nhiều màu sắc.<br /> Phần sân ngoài là khu nhà hậu có hình chữ U. Đáng chú ý là trên<br /> tường của khu nhà hậu này là tượng của 18 vị thần với tư thế và phong<br /> thái khác nhau đặt trong vòm tròn, được thiết kế tỉ mỉ và sơn phết màu<br /> sắc tươi sáng. Dưới mỗi tượng đều có tên kèm theo: Nadarajar,<br /> Paramsiva, Brahman, Mahavishu, Kaliamman, Biaramasakthi, Samundi,<br /> Thirumagal,<br /> Mageswari,<br /> Meenadchi,<br /> Vaslambigai,<br /> Andal,<br /> Kamadchiamman, Karumariamman, Sivagami, Parvathy và Murgan. Tại<br /> ba góc là vị trí của tượng ba vị thần tối cao trong Ấn Độ giáo gồm:<br /> Brahma, Vishnu và Shiva. Xin xem sơ đồ cụ thể dưới đây:<br /> <br /> Vishnu<br /> <br /> Brahma<br /> <br /> Đền<br /> trung<br /> tâm<br /> <br /> Vị trí các vị thần được thờ trong<br /> ngôi đền Mariamman<br /> <br /> Khu nhà hậu<br /> hình chữ U có<br /> chạm<br /> khắc<br /> xung quanh<br /> tường 18 vị<br /> thần<br /> Shiva<br /> <br /> Nguyễn Thị Tâm Anh. Từ ngôi đền Mariamman…<br /> <br /> 117<br /> <br /> Ngoài 18 bức tượng, trong ngôi đền Mariamman còn có một con sư tử<br /> (Simha vahanam) rất lớn, đặt ngay ở cổng chính điện, là vật cưỡi của nữ<br /> thần Mariamman. Vì vậy, hầu như mọi người tới ngôi đền đều dừng lại<br /> bái lạy và vuốt ve con sư tử này cầu mong điều an lành, tiêu trừ phiền<br /> muộn trong lòng.<br /> Hoạt động cúng tế tại ngôi đền Mariamman diễn ra hằng ngày, chủ yếu<br /> vào 8-9 giờ sáng và 7-8 giờ tối. Lễ trọng vào thứ sáu hằng tuần (ngày của<br /> nữ thần Shakti, hóa thân của Mariamman, theo truyền thống Ấn Độ giáo),<br /> mồng một và rằm hằng tháng (theo truyền thống của người Việt) tại ngôi<br /> đền Mariamman có thêm một thời điểm hành lễ vào 10-11 giờ trưa.<br /> Lễ hội chính của ngôi đền Mariamman là Vía Bà, được tổ chức vào<br /> khoảng tháng 9-10 dương lịch hằng năm. Trong lễ này, nhà đền làm<br /> nhiều hình mũi tên ngược bằng lá dừa non treo khắp nơi trong di tích xen<br /> lẫn với lá xoài. Đối chiếu với văn hóa Ấn Độ, đây là thời điểm diễn là lễ<br /> hội Navratri tôn sùng những hóa thân của Durga và ngày cuối là ngày nữ<br /> thần trở lại trong hóa thân hoàn thiện nhất: Parvati. Do vậy, chúng tôi<br /> nghĩ rằng, nữ thần Mariamman được thờ phụng trong ngôi đền này là<br /> dạng hóa thân hoàn thiện nhất của nữ thần Parvati. Đây là tục thờ nữ thần<br /> trong văn hóa Ấn Độ.<br /> Một điều thú vị nữa là, sau khi dâng hương và lễ vật, người viếng đền<br /> Mariamman thường được nhận một phần lộc từ nhà đền, chủ yếu là hoa<br /> nhài, thường được kết thành vòng cổ. Người nhận lộc thường đặt hoa trên<br /> bàn thờ hoặc ngâm nước tắm như một nghi thức cầu may.<br /> 4. Kết luận<br /> Đền Mariamman vốn là nơi phục vụ nhu cầu tôn giáo và tụ họp của<br /> cộng đồng người Ấn ở Thành phố Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, chúng ta có<br /> thể thấy rõ sự giao lưu tiếp biến văn hóa ở cơ sở thờ tự này. Trong quá<br /> trình cộng cư lâu dài với người Việt, văn hóa Ấn Độ đã chịu sự tác động<br /> của nhiều yếu tố theo quy luật phát triển của tự nhiên và xã hội. Ngôi đền<br /> này thu hút sự cúng bái của không chỉ người Ấn, mà còn của nhiều tộc<br /> người khác. Nguyên nhân của hiện tượng này, theo chúng tôi chủ yếu do<br /> ngôi đền Mariamman không còn là cơ sở thờ tự chỉ dành cho cộng động<br /> người Ấn. Ngay từ khi xây lại vào năm 1950, ngôi đền này đã mở cửa<br /> tiếp đón cả người Việt, thậm chí người Hoa hay người Khmer. Mọi người<br /> đều thành tâm dâng vật phẩm lên những vị thần được thờ trong ngôi đền<br /> <br />