NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC<br />
<br />
<br />
TƯ TƯỞNG “ĐẠO, HIẾU” TRONG NHO GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA<br />
NÓ TỚI QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA MỚI<br />
Ở VIỆT NAM HIỆN NAY<br />
THE IDEOLOGY OF “PIOUSNESS” IN CONFUCIANISM AND ITS<br />
INFLUENCE ON THE PROCESS OF BUILDING<br />
A NEW CULTURAL FAMILY IN VIETNAM<br />
Đặng Thị Minh Phương, Trần Hoàng Yến<br />
Email: yendhsd@gmail.com<br />
Trường Đại học Sao Đỏ<br />
Ngày nhận bài: 20/10/2017<br />
Ngày nhận bài sửa sau phản biện: 20/12/2017<br />
Ngày chấp nhận đăng: 28/12/2017<br />
<br />
Tóm tắt<br />
Gia đình là nơi duy trì bền vững các giá trị đạo đức truyền thống dân tộc, cùng với đó nó còn giữ vai trò<br />
không chỉ duy trì nòi giống mà còn là nơi thực hiện các chức năng kinh tế, văn hóa và nuôi dạy các thế<br />
hệ mai sau. Tuy vậy, trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, gia đình Việt Nam đang đứng trước nhiều<br />
thách thức mới như đề cao tự do cá nhân, lối sống thực dụng,... Để bảo tồn và phát huy giá trị đạo đức<br />
truyền thống tốt đẹp của gia đình thì việc nghiên cứu tư tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho giáo, cùng những<br />
ảnh hưởng của nó đối với đời sống đạo đức gia đình Việt Nam là một việc làm cần thiết và có ý nghĩa<br />
quan trọng. Bài báo đi sâu nghiên cứu tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho giáo và những ảnh hưởng của nó<br />
tới quá trình xây dựng gia đình văn hóa mới ở Việt Nam hiện nay. Qua nghiên cứu này tác giả muốn<br />
góp phần làm rõ hơn những ảnh hưởng của tư tưởng Đạo, Hiếu tới xây dựng gia đình văn hóa mới ở<br />
Việt Nam hiện nay, góp phần xây dựng gia đình văn hóa mới trong thời gian tới.<br />
Từ khóa: Gia đình; gia đình văn hóa; xây dựng gia đình văn hóa mới; tư tưởng Đạo, Hiếu trong Nho giáo.<br />
Abstract<br />
The family is the place to sustain the traditional ethical values, the family not only maintains the race but<br />
also performs the economic, cultural and educational functions for future generations. However, in the<br />
process of international economic integration today, the Vietnamese family is facing many challenges<br />
together with new ideas and new ways of living. In order to preserve and develop the traditional values<br />
of the Vietnamese family, the study of the content of “Piousness” in Confucianism and its effects on<br />
Vietnamese family morality. It is important to build up family piousness as a necessary and important task<br />
in the present time. In this article, the author of the research comes from the ideology of “Piousness” of<br />
Confucianism and the good cultural values as well as the existence of the Vietnamese family nowadays,<br />
thus finding out the influence of “Piousness” ideology in Confucianism in the process of building new<br />
cultural families in Vietnam at this time.<br />
Keywords: Family; cultural family; new culture family; confucianism; pious ideology.<br />
<br />
1. ĐẶT VẤN ĐỀ giá trị đạo đức truyền thống của gia đình Việt Nam<br />
phù hợp với những giá trị văn hóa hiện đại. Điều đó<br />
Trong lịch sử phát triển của gia đình Việt Nam<br />
có ảnh hưởng không nhỏ từ việc phát huy những<br />
luôn đề cao đức tính “Đạo, Hiếu” của con người,<br />
giá trị tích cực từ tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho gia,<br />
tuy vậy ngày nay với những tiến bộ về khoa học<br />
vì vậy trong giai đoạn ngày nay để xây dựng gia<br />
và công nghệ, sự toàn cầu hóa về kinh tế đang<br />
đình văn hóa mới thì việc nghiên cứu nội dung tư<br />
kéo theo nhiều biến đổi quan trọng trong đời sống<br />
tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho gia, cùng những ảnh<br />
xã hội, đạo đức con người. Đạo đức gia đình cũng<br />
hưởng của nó đối với đời sống đạo đức gia đình<br />
đang có sự chuyển tiếp từ truyền thống sang hiện<br />
Việt Nam là vấn đề hết sức quan trọng.<br />
đại. Gia đình Việt Nam là nơi duy trì bền vững các<br />
giá trị đạo đức truyền thống dân tộc, nhưng đang 2. TƯ TƯỞNG “ĐẠO, HIẾU” CỦA NHO GIÁO<br />
đứng trước thách thức, tư tưởng mới, lối sống mới. Nho giáo là một học thuyết chính trị - đạo đức ra<br />
vấn đề đặt ra là làm thế nào để bảo tồn và phát huy đời và phát tiển theo chiều dài lịch sử của nước<br />
<br />
<br />
Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017 103<br />
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC<br />
<br />
Trung Hoa. Trong học thuyết Nho giáo, gia đình là dẻo để an dân, giai cấp địa chủ phong kiến đã tìm<br />
một phạm trù lớn, bàn về vai trò của gia đình chứa thấy ở Nho giáo khả năng cố kết và sức hướng<br />
đựng nhiều nội dung có giá trị, ý nghĩa sâu xa có tâm mạnh mẽ để đáp ứng được đòi hỏi đó. Giai<br />
nhiều ảnh hưởng đến những phạm trù khác như đoạn này Đổng Trọng Thư nổi lên như một đại<br />
đạo đức gia đình, các mối quan hệ “Hiếu - Đễ” và Nho - người có công “chính thống hóa Nho giáo”<br />
cuộc sống con người trong gia đình. Nếu chúng và biến nó thành công cụ sắc bén phục vụ cho<br />
ta coi gia đình là tế bào của xã hội, thì Nho giáo quyền thống trị của tập đoàn phong kiến Hán tộc<br />
nêu cao nguyên lý thiên hạ quốc gia và dẫn giải trong một quốc gia thống nhất rộng lớn. Sau thời<br />
rằng: Gốc của thiên hạ là nước, gốc của nước là Mạc Đường và Thời Ngũ đại thập quốc, đến Bắc<br />
nhà, gốc của nhà là bản thân.“Thiên hạ chi bản tại Tống thì sự thống nhất được tái lập. Triệu Khuông<br />
quốc, quốc chi bản tại gia, gia chi bản tại thân” [2]. Dẫn lên ngôi quyết tâm thiết lập một chế độ quân<br />
Nho giáo rất chú trọng yếu tố giáo dục gia đình, chủ tập trung cao nhất nhằm thủ tiêu tình trạng<br />
coi giáo dục gia đình là toàn bộ giáo dục xã hội, cát cứ địa phương. Lúc này Nho giáo trở lại địa vị<br />
xây dựng nên những mối quan hệ chặt chẽ trong quốc giáo và Tống Nho có thể được xem là trình<br />
gia đình, đó là quan hệ cha - con, chồng - vợ, anh độ phát triển cao nhất của Nho giáo trong hơn<br />
- em và làm nên quan điểm “gia đạo chính”, quan 1000 năm tồn tại từ sau Khổng - Mạnh.<br />
hệ cha - con, anh - em được biểu hiện bằng tư Vào thời Lý - Trần (thế kỷ XI - XIV), Nho giáo có<br />
tưởng “Hiếu” và “Đễ”, tư tưởng này đã được Nho những ảnh hưởng đến đời sống văn hóa người<br />
giáo đề cao, đặt vào một vị trí đặc biệt quan trọng, Việt nhưng không sâu sắc. Ở Việt Nam, Nho giáo<br />
trở thành cốt lõi của các quan hệ trong toàn xã hội. có ảnh hưởng mạnh mẽ từ thế kỷ XV đến thế kỷ<br />
“Đạo, Hiếu” theo nghĩa hẹp: là chỉ sự hiếu thuận XIX, tuy vậy khi du nhập vào Việt Nam Nho giáo<br />
đối với cha mẹ của con cái, đó là kính yêu, phụng không còn giữ nguyên vẹn như ở Trung Quốc,<br />
dưỡng cha mẹ, vâng theo di huấn của tổ tiên, thực nó đã được “Việt hóa”. Các nhà Nho Việt Nam vì<br />
hiện đầy đủ giỗ kỵ,… Lòng hiếu của những người công cuộc xây dựng xã hội và bảo vệ Tổ quốc đã<br />
cùng huyết thống còn bao gồm “Hiếu, Đễ”, tức là tiếp thu và khai thác những yếu tố Nho giáo cho<br />
lòng kính yêu đối với anh chị. “Làm cha mẹ, ai phù hợp với xã hội và đất nước mình, đã “bản địa<br />
cũng lo cho con, sợ con phóng túng mà hư thân hóa” Nho giáo cho phù hợp với văn hóa và truyền<br />
mất nết, sợ con theo bạn xấu mà làm chuyện phi thống dân tộc.<br />
pháp, mắc vòng tù tội. Cho nên đi chơi nhà ai thì<br />
Tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho giáo được hiểu ở<br />
nên cho cha mẹ biết trước, phòng khi giao du với<br />
một số nội dung sau:<br />
kẻ chẳng xứng đáng thì cha mẹ khuyên can” [1].<br />
Nho giáo luôn đề cao chữ “Hiếu”, các bậc tiền nhân<br />
“Đạo, Hiếu” theo nghĩa rộng: là trung hiếu, đó là<br />
của Nho giáo đã tốn rất nhiều công sức để làm rõ nội<br />
lòng kính yêu giữa người với người trong xã hội,<br />
dung, ý nghĩa của chữ “Hiếu“ theo yêu cầu tư tưởng<br />
bao gồm lòng hiếu của trẻ đối với già, của kẻ dưới<br />
giáo dục của mình.<br />
với người trên, lòng trung của tôi thần với quân<br />
vương, của dân đối với nước. “Trung Hiếu là đạo - Chữ “Hiếu” là tôn trọng, phụng dưỡng cha mẹ,<br />
hiếu được xã hội hóa, chính trị hóa, là người nào phận làm con phải cảm kích đối với công ơn sinh<br />
nói lời chi cũng trung thành, tín thật, làm việc chi thành, nuôi dưỡng giáo dục của cha mẹ, thực hiện<br />
cũng đối hậu, kính cẩn, dẫu cho đến xứ thô - tục trách nhiệm và nghĩa vụ của con đối với cha mẹ.<br />
của người miền Nam hay miền Bắc, cũng được “Làm cho cha mẹ được tôn trọng là bậc hiếu cao<br />
thông hành” [1]. nhất, không làm nhục cha mẹ là bậc hiếu thứ hai,<br />
có thể nuôi cha mẹ là bậc hiếu cuối cùng” [5].<br />
Sự hình thành và phát triển của Nho giáo từ thời<br />
Tiên Tần gắn liền với tên tuổi của người sáng lập - Hiếu đức là “nết đầu trong trăm nết”. Đạo đức<br />
là Khổng Tử và hai nhà tư tưởng lớn là Mạnh Tử của người ta không gì lớn bằng chữ “Hiếu”, người<br />
và Tuân Tử. Là thời đại suy tàn của chế độ nô con có hiếu tức phải có ý thức đầy đủ về tình cảm<br />
lệ và chế độ sơ kỳ phong kiến đang lên, mệnh và bổn phận của mình đối với bậc sinh thành. Hiếu<br />
lệnh “Thiên tử” nhà Chu không còn được tuân là đức của người con tận tâm, thành kính với cha<br />
thủ, trật tự lễ nghĩa, cương thường xã hội đảo lộn, mẹ khi còn sống và cả tình cảm, thái độ cư xử với<br />
đạo đức suy đồi. Sau khi tiêu diệt nhà Tần và kết cha mẹ trong quan hệ với người khác khi cha mẹ<br />
thúc cục diện “Hán - Sở tranh hùng“, trước yêu đã mất. “Sống thì phụng dưỡng thân thể, chết thì<br />
cầu củng cố chế độ phong kiến trung ương tập an táng theo lễ, thờ cúng theo lễ” (sanh, sự chi dĩ<br />
quyền hùng mạnh với đường lối chính trị mềm lễ; tử, táng chi dĩ lễ; tế chi dĩ lễ) [1].<br />
<br />
<br />
104 Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017<br />
NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC<br />
<br />
Tư tưởng của Nho giáo rất đề cao chữ “Hiếu” và tiếp thu những mặt tích cực của chữ “Hiếu”, đó<br />
quan tâm đến vấn đề giáo dục đạo hiếu cho mỗi là tình cảm cao quý biết ơn công sinh thành, dạy<br />
người (Nhân) trong gia đình. Bởi lẽ, trong các dỗ của cha mẹ, có trách nhiệm, nghĩa vụ phụng<br />
phạm trù đạo đức của Nho giáo thì “Nhân” giữ vai dưỡng cha mẹ đến khi qua đời. Hiếu là nhân cách<br />
con người, là gốc của nhân tâm mang giá trị xã<br />
trò là chủ đạo. “Nhân” có nội dung rất phong phú,<br />
hội cao quý. Kẻ bất hiếu với cha mẹ, bất kính với<br />
sâu rộng nhưng nghĩa chính được nêu bật là lòng<br />
anh, em được xem là xấu xa nhất, có tội danh<br />
thương người phải được thể hiện và xuất phát quy định trong luật pháp, đạo hiếu của giáo lý Nho<br />
trước hết từ trong phạm vi gia đình, sau đó được giáo được triều đại nào cũng đề cao. Đạo hiếu là<br />
mở rộng trong phạm vi họ tộc, làng, nước. Trong quan hệ thứ bậc trong gia đình và trong dòng họ.<br />
gia đình nổi lên hai mối quan hệ cơ bản: Cha mẹ Gia đình người Việt từ xưa tới nay với tam đại, tứ<br />
với con cái đó là “Hiếu”, anh với em đó là “Đễ”. Từ đại đồng đường đã tạo nên một cộng đồng riêng<br />
đó, “Hiếu, Đễ” trở thành gốc của Nhân. biệt. Trong gia đình quan hệ chiều ngang là anh<br />
chị - em, còn quan hệ theo chiều dọc là cha,<br />
Tư tưởng của Nho giáo chủ trương xây dựng<br />
mẹ - con, ông bà - cháu, chắt, quan hệ<br />
những quan hệ chặt chẽ trong gia đình với mục<br />
trưởng - thứ. Quan hệ theo chiều ngang được<br />
đích mở rộng nó ra, phát triển lên thành những<br />
ứng xử theo nguyên tắc thứ đễ, lễ nghĩa, quan hệ<br />
tình cảm tốt đẹp trong đạo thờ vua, trị nước. Theo<br />
chiều dọc phải ứng xử theo nguyên tắc hiếu kính,<br />
quan niệm của Nho giáo, thì “Đạo nhà” tức là đạo<br />
cả hai đều gắn chặt với nhau, không mâu thuẫn<br />
nước nhỏ, “Đạo nước” đạo tức là đạo nhà lớn.<br />
mà bổ sung cho nhau, tạo nên một mối quan hệ<br />
Diễn đạt mối quan hệ giữa đạo nhà và đạo nước<br />
luân lý hoàn chỉnh.“Phát triển trong mối quan hệ<br />
trên bình diện đạo đức. Nho giáo đề cao phạm trù xoắn xuýt với Phật giáo và Lão giáo… Nó thâm<br />
hiếu - trung, phận làm con trong gia đình phải tận nhập vào đời sống của nhân dân và ảnh hưởng<br />
hiếu với cha mẹ thì phận làm dân phải tận trung sâu sắc đến tâm lý của dân tộc. Nó để lại những<br />
với vua, Nho giáo đã đồng nhất tình cảm của phận tàn dư dai dẳng ngay trong xã hội ta ngày nay” [6].<br />
làm con đối với cha mẹ trong gia đình với đạo của<br />
người dân đối với vua trong một nước. 2. GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRONG GIA ĐÌNH VIỆT<br />
NAM HIỆN NAY<br />
Sự “Việt hóa” của tư tưởng “Hiếu” trong Nho giáo<br />
Việt Nam: Từ những điều kiện kinh tế - xã hội trong quá trình<br />
đổi mới, hội nhập kinh tế quốc tế đã mở ra nhiều<br />
“Đạo, hiếu” vốn là một trong những nội dung quan cơ hội, tuy vậy chúng ta cũng đứng trước nhiều<br />
trọng của đạo đức gia đình truyền thống ở Việt thách thức. Chiến lược xây dựng gia đình văn<br />
Nam, nó đã được hình thành và phát triển lâu dài hóa cũng không nằm ngoài quy luật đó. Việc hình<br />
gắn với những tập quán người Việt như phong tục thành các chuẩn mực đạo đức xã hội mới được<br />
thờ cúng tổ tiên, kính trọng người già, tôn trọng và biểu hiện ngay trong đời sống của mỗi gia đình.<br />
yêu quý anh, chị, em,... Nhưng khi giáo lý đạo Nho Tư tưởng, đạo đức của mỗi gia đình có nhiều thay<br />
xâm nhập vào Việt Nam trở thành luân lý xã hội, đổi dưới tác động của kinh tế thị trường, đạo đức<br />
các triều đại phong kiến đã vận dụng đưa đạo lý gia đình đang chuyển đổi từ truyền thống sang<br />
Nho giáo vào Việt Nam. Vào thời Lý - Trần (thế kỷ hiện đại xuất hiện những yếu tố tiến bộ và cả<br />
XI - XIV), Nho giáo có những ảnh hưởng đến đời những hạn chế nhất định.<br />
sống văn hóa người Việt nhưng không sâu sắc.<br />
Từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX, các triều Những giá trị văn hóa tốt đẹp của gia đình Việt<br />
đại phong kiến Lê - Nguyễn đều lấy Nho giáo làm Nam hiện nay:<br />
hệ tư tưởng chi phối xã hội. Trong việc cai trị và Những truyền thống tốt đẹp của đạo đức, văn hóa<br />
quản lý đất nước, các triều Lê - Nguyễn đều đặc gia đình Việt Nam được bảo vệ, được lưu giữ và<br />
biệt chú trọng đến vấn đề đạo đức gia đình, coi gia phát huy, vẫn đang được truyền trong các thế hệ<br />
đình là cơ sở quan trọng bậc nhất để thiết lập kỷ gia đình. Cùng với cuộc cách mạng giải phóng<br />
cương, ổn định trật tự xã hội. dân tộc do Đảng lãnh đạo, văn hóa gia đình đã có<br />
Khi tư tưởng “Đạo hiếu” của Nho giáo du nhập những bước phát triển lớn. Trước hết là cải tạo tư<br />
vào Việt Nam, dân tộc ta đã “Việt hóa” phần nào tưởng lạc hậu của giai cấp phong kiến gia trưởng<br />
đã hằn sâu từ ngàn xưa trong đời sống biết bao<br />
những giáo lý đó cho thích hợp với phong tục,<br />
thế hệ gia đình Việt Nam. Trong quan hệ giữa cha<br />
tập quán của xã hội ta, Nho giáo đã bị “Việt hóa”<br />
mẹ và con cái hiện nay đã thiết lập được mối quan<br />
bởi truyền thống văn hóa dân tộc Việt Nam. Các<br />
hệ mềm dẻo hơn, bớt cứng nhắc hơn so với thế<br />
nhà Nho Việt thời phong kiến tiếp thu tư tưởng<br />
hệ trước.<br />
“Đạo hiếu”, đã đặt lợi ích của Tổ quốc lên trên tư<br />
tưởng “Đạo hiếu”của gia đình. Từ giai cấp phong Tư tưởng gia trưởng đang thay đổi dần trong đời<br />
kiến, chữ “Hiếu” của Nho giáo đã ảnh hưởng đến sống gia đình, nhất là ở những gia đình thế hệ<br />
đời sống của nhân dân lao động, nhân dân ta đã trẻ, thay vào đó là vai trò bình đẳng về quyền lợi,<br />
<br />
<br />
Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017 105<br />
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC<br />
<br />
nghĩa vụ giữa vợ và chồng. Con cái trong gia đình Thứ ba, những yêu cầu xây dựng mối quan hệ bình<br />
đã được nhìn nhận và được chăm sóc để phát đẳng, dân chủ, tin cậy lẫn nhau giữa các thành viên<br />
triển thích ứng với sứ mệnh của tương lai. trong gia đình ngày càng được đề cao. Trong khi<br />
Những tồn tại trong văn hóa gia đình Việt Nam quan niệm về “Đạo, Hiếu” một cách mù quáng, một<br />
hiện nay: chiều áp đặt với thế hệ sau như trong tư tưởng của<br />
Nho giáo đã không còn nặng nề, không còn phép<br />
Bên cạnh những giá trị tiến bộ đạt được đạo đức, tắc “người quân tử không hay gần con”.<br />
văn hóa gia đình đã có nhiều biểu hiện trái chiều như<br />
sự “dân chủ” và “bình đẳng” thái quá đã làm cho mối Thứ tư, tư tưởng của Nho giáo vẫn còn giá trị<br />
quan hệ trong gia đình trở nên khô khan thiếu gắn to lớn trong việc giáo dục con cái không chỉ có<br />
kết, thiếu vắng sự quan tâm, chia sẻ và trách nhiệm trách nhiệm nuôi dưỡng cha mẹ mà còn phải biết<br />
đối với nhau trong mỗi thành viên trong gia đình. kính trọng, mang đến cho cha mẹ những niềm<br />
vui, không có những hành vi bất kính với cha mẹ,<br />
Sự biểu hiện thái độ vô trách nhiệm của các bậc<br />
đồng thời cũng phải biết hòa vào những niềm vui<br />
cha mẹ đối với con cái trong gia đình ngày càng<br />
cùng cha mẹ.<br />
đáng báo động. Họ không chỉ không quan tâm<br />
chăm sóc, giáo dục con cái đúng mức mà còn để Thứ năm, trong tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho<br />
mặc cho con cái chơi bời sa đọa trở thành những giáo cũng khẳng định vai trò của cha, mẹ, ông,<br />
nỗi lo cho gia đình và xã hội, làm cho tình cảm và bà với các thế hệ sau. Vì vậy, ngày nay quan tâm<br />
mối quan hệ gắn bó giữa cha mẹ với con cái bị chăm sóc và nuôi dạy con cái, chăm lo đến tương<br />
xem nhẹ. lai và sự nghiệp cho con là tình cảm, hành vi và<br />
Sự gia tăng tỷ lệ trẻ em hư hỏng và sự bất lực trách nhiệm của cha mẹ, cha mẹ phải nghiêm<br />
của các bậc cha mẹ trong việc dạy dỗ con cái là khắc nuôi dạy và xây dựng hình ảnh của mình làm<br />
do sự thiếu gương mẫu của bản thân mình. Họ tấm gương tốt về mọi mặt của cuộc sống để con<br />
chẳng những không quan tâm đến giáo dục con cái học tập. Trong gia đình, cha mẹ luôn gương<br />
cái, mà còn làm hư hỏng con cái bằng các hành mẫu sẽ nhắc nhở và giáo dục được con cái chấp<br />
động không gương mẫu của chính mình, sự mâu hành pháp luật, thực hiện nếp sống có văn hóa,<br />
thuẫn giữa vợ chồng, sự gia tăng của tình trạng biết kính trên nhường dưới, kính già yêu trẻ,… sẽ<br />
ly hôn cũng làm cho gia đình mất đi khả năng bảo hình thành lối sống văn hóa trong gia đình và xây<br />
vệ, chăm sóc giáo dục trẻ em. dựng xã hội ngày càng văn minh, tiến bộ.<br />
Những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực về đạo đức Những ảnh hưởng trái chiều<br />
và văn hóa đang diễn ra trong xã hội nói chung và<br />
Thứ nhất, lễ giáo của đạo Nho ăn sâu vào đời<br />
trong gia đình nói riêng đã đặt ra nhiều vấn đề bức<br />
xúc mà chúng ta phải giải quyết. sống đạo đức mỗi gia đình, những tập tục như ma<br />
chay, cưới hỏi, lễ tết nhiều lúc biến thành những lễ<br />
3. ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG “ĐẠO, HIẾU” nghi phiền toái cổ hủ và hao tiền tốn của. Chính do<br />
TỚI XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA MỚI Ở những ảnh hưởng lâu dài của quan niệm coi trọng<br />
VIỆT NAM HIỆN NAY bề ngoài, coi đó là việc quan trọng hơn cả phụng<br />
Những ảnh hưởng tích cực dưỡng, kính hiếu với cha mẹ lúc còn sống. Vì vậy,<br />
đến ngày nay những tập tục ấy vẫn còn tồn tại để<br />
Thứ nhất, việc giáo dục “Đạo, Hiếu” cho các thế hệ lại nhiều hậu quả nặng nề gây tác hại không nhỏ<br />
trong gia đình luôn là yếu tố được quan tâm trong gia trong đời sống nhân dân, có nhiều hiện tượng khi<br />
đình ở Việt Nam. Trong khi tư tưởng “Đạo hiếu” của cha mẹ già yếu thì con cái chẳng quan tâm chăm<br />
Nho giáo luôn hướng tới giáo dục cho con cái thái sóc nhưng khi cha mẹ mất đi thì tống táng ma<br />
độ biết ơn, tình cảm kính yêu và trách nhiệm phụng chay linh đình và coi như vậy là hiếu thảo, kính<br />
dưỡng đối với cha mẹ, vì vậy hiện nay tư tưởng này hiếu với cha mẹ.<br />
vẫn còn có giá trị trong giáo dục đạo đức gia đình.<br />
Thứ hai, do ảnh hưởng bởi tư tưởng con cái phải<br />
Thứ hai, giá trị truyền thống của dân tộc ta là lối tuyệt đối phục tùng cha mẹ một cách vô điều kiện<br />
sống có tình, có nghĩa với mọi người. Hiếu thuận nên còn không ít trường hợp cha mẹ còn tư tưởng<br />
với ông bà, cha mẹ, thương yêu anh, chị, em,… gia trưởng áp đặt lên cuộc sống của con cái và<br />
luôn vui mừng trước sự ra đời và trưởng thành yêu cầu các con cháu phải phục tùng cha mẹ một<br />
của thế hệ trẻ và sự cảm thương trước người cách tuyệt đối, bắt ép con cái làm theo ý mình.<br />
đã chết. Trong khi tư tưởng “Đạo hiếu” của Nho Thứ ba, do ảnh hưởng bởi tư tưởng người quân<br />
giáo lại luôn giáo dục con người phải sống có hiếu tử là trụ cột trong gia đình, không gần con để giáo<br />
đạo với tổ tiên, ông, bà, cha, mẹ và hiếu đễ với dục con cái nên ở nhiều gia đình còn không ít<br />
anh em. người làm cha có tư tưởng gia trưởng thiếu quan<br />
<br />
<br />
106 Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017<br />
NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC<br />
<br />
<br />
tâm đến dạy dỗ con cái, người vợ phải có trách nhau. Con cháu hiếu kính với ông bà, cha mẹ.<br />
nhiệm phục tùng theo chồng. Cha mẹ, ông bà yêu thương và có trách nhiệm với<br />
con cháu. Gia đình có trật tự, kỷ cương, nền nếp.<br />
4. MỘT SỐ QUAN ĐIỂM NHẰM PHÁT HUY<br />
NHỮNG GIÁ TRỊ TÍCH CỰC CỦA TƯ TƯỞNG Trách nhiệm của cá nhân, của các thành viên<br />
ĐẠO HIẾU VỚI XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA trong gia đình đối với nhau là một trong những<br />
MỚI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY nhân tố tạo nên sự bền vững của kết cấu gia đình,<br />
là cơ sở của hạnh phúc gia đình. Đạo đức trong tư<br />
Thứ nhất: Gia đình Việt Nam cần đặc biệt chú ý tưởng của Nho giáo đề cập đến trách nhiệm làm<br />
đến việc giáo dục tôn ti trật tự và thứ bậc trong gia con là phải hiếu thảo với cha mẹ. “Theo lẽ thường<br />
đình. Sự phân chia tôn ti trật tự và thứ bậc trong thì cha mẹ, anh em, chị em là những người thân<br />
gia đình căn cứ vào thế hệ, lứa tuổi và giới tính. thiết nhất tất cả phải kính yêu, rồi đối với người<br />
Trong đó cha mẹ, anh chị là người trên, con em là ngoài phải có lòng trung - thứ, từ ái được. Nếu ở<br />
bề dưới. Trong mối quan hệ gia đình, đặc biệt giáo với cha mẹ, anh em mà không kính thuận, chứng<br />
dục các thành viên ý thức tôn kính và tín ngưỡng tỏ tình cảm của ta quá ư bạc bẽo, mỏng manh,<br />
thờ cúng đối với tổ tiên. như vậy làm sao thành nhân được” [4].<br />
Thứ hai: Giáo dục “Đạo, Hiếu” cũng là nội dung Như vậy đạo hiếu thể hiện thái độ biết ơn của con<br />
rất được coi trọng trong giáo dục đạo đức của gia cái đối với công lao to lớn của cha mẹ. Đó là một<br />
đình truyền thống. Hiếu đễ là gốc của đạo đức con thứ tình cảm tự nhiên mang nhiều yếu tố tâm linh,<br />
người cho nên đã có hiếu và đễ thì các đức khác bắt nguồn từ mối quan hệ huyết thống thiêng liêng.<br />
cũng đều có được không những chỉ trong quan Trách nhiệm của con cái cũng thể hiện rõ ràng hơn<br />
hệ gia đình mà cả trong quan hệ xã hội nữa. Con trong việc chăm sóc sức khỏe và nuôi dưỡng cha<br />
người có hiếu đễ là con người bao giờ cũng làm mẹ khi già yếu ốm đau, bệnh tật. Điều này có một ý<br />
vừa lòng cha anh, không bao giờ trách cha mẹ nghĩa mang tính xã hội rất to lớn.<br />
sai, không cãi lại mà phải vâng lời cha mẹ. Hiếu là<br />
Truyền thống của gia đình Việt Nam là các thành<br />
phải biết giữ mình để phụng dưỡng cha mẹ lúc còn<br />
viên trong gia đình sống với nhau hòa thuận<br />
sống cũng như khi cha mẹ đã qua đời. Hiếu còn<br />
nhưng có trật tự trên dưới, rõ ràng phân minh.<br />
biểu hiện ở chỗ làm cho cha mẹ vinh hiển bằng sự<br />
Mọi người đối xử với nhau theo đúng lễ nghi gia<br />
thành đạt của mình, không làm tổn hại đến thanh<br />
giáo cha ra cha, con ra con, vợ ra vợ, chồng ra<br />
danh của gia đình của cha, anh.<br />
chồng, không có tình trạng bình đẳng quá trớn.<br />
Thứ ba: Xây dựng gia đình văn hóa mới lấy tình Cha mẹ rất có ý thức và trách nhiệm trong việc<br />
nghĩa và lễ giáo làm chuẩn mực. Đó là gia đình giáo dục con cái sống có trật tự kỷ cương và theo<br />
thuận hòa trên kính dưới nhường, lớn bảo nhỏ đúng lễ nghĩa, từ cách xưng hô, thưa gửi, thăm<br />
làm theo. Trong họ tộc phải biết đoàn kết, đùm hỏi, tang lễ, cúng tế đến việc tuân thủ lệ làng xã<br />
bọc lẫn nhau. Hôn nhân dựa trên tình yêu trong và luật pháp của nhà nước. Việc giáo dục lễ đã<br />
sáng không mang tính vụ lợi. Vợ chồng sống hòa đạt tới mức sâu sắc, trở thành niềm tin chi phối<br />
thuận đầm ấm thắm thiết lấy sự thủy chung làm nhận thức và hành động của con người. “Sự giáo<br />
tiêu chuẩn cao nhất, đó là nét đẹp trong tình yêu dục của ông (Khổng Tử) về lễ đạt tới mức sâu sắc ở<br />
lối sống của con người Việt Nam. Nuôi con khỏe chỗ nó trở thành tiêu chuẩn để đánh giá hành vi của<br />
dạy con ngoan, con cái được giáo dục học hành con người. Ông đã huy động được dư luận của toàn<br />
đến nơi đến chốn. Bậc cha mẹ, ông bà trong gia xã hội, trọng người có lễ và khinh ghét người vô lễ.<br />
đình phải là tấm gương sáng cho thế hệ con cháu Mức độ sâu sắc còn ở chỗ nó đi vào lương tâm con<br />
tự hào và noi theo. Giáo dục lòng biết ơn tổ tiên người, vi phạm lễ là điều sỉ nhục, thậm chí đến mức<br />
bằng việc thờ cúng ông bà cha mẹ một cách thành thà chết không bỏ lễ” [3].<br />
kính. Con cái trong gia đình phải biết giữ gìn gia<br />
Thứ tư: Tư tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho giáo còn<br />
giáo, luôn biết bảo vệ thể diện và truyền thống gia<br />
có nhiều điểm phù hợp cho việc xây dựng đạo<br />
đình. Một gia đình văn hóa là gia đình thực hiện<br />
đức gia đình ở Việt Nam hiện nay, với những quan<br />
được mối quan hệ trong ấm ngoài êm, xóm làng<br />
niệm về vai trò, vị trí của gia đình, cách đối xử đến<br />
yên vui hòa thuận.<br />
những quy tắc đạo đức trong quan hệ gia đình,<br />
Nghiên cứu tư tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho giáo cách đối xử của con cái đối với cha mẹ và trách<br />
cho thấy có nhiều giá trị còn phù hợp trong việc nhiệm của cha mẹ trong việc nuôi dạy con cái…<br />
xây dựng gia đình văn hóa mới hiện nay. Nhưng cũng để lại những kinh nghiệm đáng suy nghĩ cho<br />
giá trị đó rất cần được phát hiện và khuyến khích chúng ta. Mặt khác, Nho giáo là một học thuyết<br />
trên cơ sở cải tạo và sàng lọc lại. Xây dựng gia uống nước nhớ nguồn, đề cao coi trọng quan hệ<br />
đình văn hóa mới hiện nay phải bảo đảm cho các huyết thống nên nó đòi hỏi sự gắn bó chặt chẽ<br />
thành viên trong gia đình hòa thuận, dân chủ, giữa những thành viên trong một gia đình, một<br />
yêu thương nhau, vợ chồng bình đẳng, tôn trọng dòng họ. Những người trong gia đình, họ hàng thì<br />
<br />
<br />
Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017 107<br />
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC<br />
<br />
phải cưu mang, đùm bọc lẫn nhau, biết giữ gìn và dân tộc Việt Nam như: truyền thống thờ cúng tổ<br />
phát huy truyền thống của gia đình và dòng họ. tiên, tình nghĩa huynh đệ - phụ tử,… Tuy vậy, tư<br />
Họ hàng, làng xã được tổ chức theo tư tưởng Nho tưởng Nho giáo cũng có những yếu tố không còn<br />
giáo sẽ tạo dựng được những cộng đồng ổn định phù hợp với thực tiễn hiện nay như: những hủ tục<br />
nhờ vào lòng hiếu đễ, kính nhường. ma chay, cưới hỏi, tư tưởng trọng nam, khinh nữ,<br />
Trong quan hệ cha mẹ với con cái cũng phải xây tư tưởng gia trưởng,… Trước những biểu hiện cả<br />
dựng theo tinh thần mới, cha mẹ thương yêu mặt tích cực và những hạn chế của tư tưởng Nho<br />
không phân biệt đối xử giữa các con, tôn trọng giáo, việc cải tạo và kế thừa tư tưởng “Đạo, Hiếu”<br />
và định hướng những nhu cầu chính đáng của của Nho giáo nhằm xây dựng gia đình văn hóa<br />
con cái, nuôi dạy chúng thành những người tốt<br />
mới có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Bên cạnh đó<br />
trong gia đình, có ích cho xã hội. Ngược lại, con<br />
chúng ta cần phải đẩy mạnh học tập và làm theo<br />
cái phải biết kính trọng cha mẹ và tự tu dưỡng,<br />
rèn luyện, phát huy những truyền thống tốt đẹp tấm gương đạo đức Chủ tịch Hồ Chí Minh về việc<br />
của gia đình. Bên cạnh đó xây dựng các quan hệ khai thác những nhân tố hợp lý của Nho giáo và<br />
anh chị em, quan hệ ông bà và cháu chắt,… cũng loại bỏ những mặt tiêu cực, lạc hậu của nó và tư<br />
cần được xây dựng trên tinh thần bình đẳng, tình tưởng của Người trong việc xây dựng gia đình<br />
thương, quan tâm, có trách nhiệm,… để gia đình văn hoá mới.<br />
hòa thuận, êm ấm, là tế bào lành mạnh của xã hội.<br />
Thứ năm: Trong Nho giáo, lễ là một phạm trù đạo<br />
đức, mỗi người cư xử, giao tiếp theo đúng bổn TÀI LIỆU THAM KHẢO<br />
phận, theo trật tự trên, dưới là giữ đúng lễ, cũng [1]. Đoàn Trung Còn (dịch giả) (1950). Luận ngữ, Tứ thơ.<br />
là thực hiện đúng hành vi chính trị. Ngày nay, tất NXB Thuận Hóa Huế, tr.58.<br />
nhiên chúng ta không duy trì trật tự lễ giáo theo<br />
kiểu phong kiến, con cái lúc nào cũng sợ sệt, một [2]. Đoàn Trung Còn (dịch giả) (1996). Mạnh Tử - Tập<br />
mực tuân theo lời cha mẹ. Nhưng ở các trường hạ, Tứ thơ. NXB Thuận Hóa, Huế, tr.58.<br />
học chúng ta thường thấy câu: “Tiên học lễ, hậu [3]. Vũ Khiêu (1996). Bàn về văn hiến Việt Nam. NXB<br />
học văn”, vậy thì trong gia đình đóng góp được Khoa học xã hội, Hà Nội.<br />
gì trong việc học lễ ấy. Như chúng ta đã biết, do<br />
[4]. Trần Trọng Kim (1990). Nho giáo. NXB TP. Hồ Chí<br />
tính đặc thù của kết cấu gia đình là mỗi đơn vị<br />
Minh, tr.388.<br />
sản sinh và nuôi dưỡng, dạy dỗ nên những con<br />
người, trong quan hệ không phải là bình đẳng dân [5]. Vi Chính Thông (1996). Nho gia với Trung Quốc<br />
chủ mà là quyền uy. Các thành viên trong gia đình ngày nay. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.265.<br />
không phải là mỗi người tự ý tự do cá nhân, mà [6]. Nguyễn Đình Tường (2002). Một số biểu hiện của<br />
là một cộng đồng có trật tự trên dưới, tức là tạo ra sự biến đổi giá trị đạo đức trong nền kinh tế thị<br />
lễ đã tự mang sẵn trong giáo dục gia đình. Đồng<br />
trường ở Việt Nam hiện nay và giải pháp khắc<br />
thời, trong môi trường trật tự trên dưới chặt chẽ<br />
phục. Tạp chí Triết học, (6), tr.19 - 22.<br />
này, quyền uy được biểu đạt ra không phải bằng<br />
pháp chế, mà bằng tình nghĩa, bằng nêu gương. [7]. Doãn Chính (chủ biên) (1997). Đại cương triết học<br />
Trung Quốc. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br />
Trong mỗi gia đình, cha mẹ chẳng ra cha mẹ, anh<br />
chị không ra anh chị, thì không mong giáo dục các [8]. Nguyễn Trọng Chuẩn (2002). Khai thác các giá trị<br />
thế hệ trong gia đình để được dưới ra dưới. Đứa của truyền thống Nho học phục vụ phát triển của<br />
trẻ sống trong một gia đình trên không ra trên, đất nước trong điều kiện toàn cầu hóa. Tạp chí<br />
dưới không thành dưới, thì giáo dục ở nhà trường Triết học, (4), tr.28 - 31.<br />
dù có dạy học về lễ, là phải kính trọng cha mẹ, [9]. Phan Đại Doãn (chủ biên) (1998). Một số vấn đề<br />
ông bà dù có hay đến đâu cũng chỉ là “nước đổ Nho giáo ở Việt Nam. NXB Chính trị quốc gia,<br />
đầu vịt”,… Bởi thế giáo dục lễ giáo trước hết phải Hà Nội.<br />
từ trong giáo dục gia đình.<br />
[10]. Nguyễn Đăng Duy (1998). Nho giáo với văn hóa<br />
5. KẾT LUẬN Việt Nam. NXB Hà Nội.<br />
Nho giáo du nhập vào Việt Nam và luôn giữ vai trò [11]. Lý Trường Hải (2002). Khổng Tử. NXB Văn hóa<br />
quan trọng trong đời sống văn hóa, Nho giáo đã thông tin, Hà Nội.<br />
thấm sâu, bám rễ vào mọi lĩnh vực của đời sống<br />
[12]. Nguyễn Hùng Hậu (2003). Đặc điểm của Nho<br />
tinh thần dân tộc và ảnh hưởng của nó đặc biệt<br />
Việt. Tạp chí Triết học (3), tr.41 - 43.<br />
sâu sắc trong gia đình Việt Nam. Quan niệm về<br />
Đạo hiếu một mặt có những nhân tố tích cực nhất [13]. Nguyễn Minh Hòa (2000). Hôn nhân - Gia đình<br />
định, góp phần làm sâu sắc thêm truyền thống trong xã hội hiện đại. NXB Trẻ, Hà Nội.<br />
<br />
<br />
<br />
108 Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017<br />