Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle - Giá trị và bài học lịch sử đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 14 (39) - Thaùng 3/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle -<br /> Giá trị và bài học lịch sử đối với việc xây dựng Nhà nước<br /> pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay<br /> Han Fei and Aristotle’s rule of law thought – Values and history lessons for the<br /> building of the socialist rule of law state of Viet Nam today<br /> <br /> ThS. Đỗ Thị Thùy Trang<br /> Trường Đại học Tài chính - Kế toán<br /> TS. Võ Văn Dũng<br /> Trường Đại học Khánh H a<br /> <br /> M.A. Do Thi Thuy Trang<br /> University of Finance and Accountancy<br /> Ph.D. Vo Van Dung<br /> The University of Khanh Hoa<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Cùng với sự vận động và biến đổi không ngừng của lịch sử xã hội, nhận thức của con người được nâng<br /> cao, tư tưởng pháp quyền đã xuất hiện ngay từ thời cổ đại và ngày càng chiếm ưu thế. Dòng chảy tư<br /> tưởng pháp quyền của nhân loại được khơi nguồn bởi các triết gia nổi tiếng như: Hàn Phi và Aristotle.<br /> Trong bài viết này, chúng tôi tập trung phân tích tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle; từ đó,<br /> rút ra những giá trị và bài học lịch sử đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.<br /> Từ khóa: pháp quyền, Hàn Phi, Aristotle, giá trị, bài học lịch sử, nhà nước, xã hội chủ nghĩa...<br /> Abstract<br /> Along with the movement and continuous change of social history, human awareness is enhanced, the<br /> rule of law thought has appeared since ancient times and has been increasingly dominant. The currents<br /> of human’s rule of law thought have been inspired by the famous philosophers as: Han Fei and<br /> Aristotle. In this article, we focus on analyzing the rule of law thought of Han Fei and Aristotle; from<br /> which, we draw the values and history lessons on building The Socialist Rule of law State of Vietnam<br /> today.<br /> Key words: rule of law, Han Fei, Aristotle, values, history lessons, State, Socialist…<br /> <br /> <br /> 1. Điều kiện lịch sử - xã hội hình thành tưởng, nhà chính trị lỗi lạc của Trung Hoa<br /> tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và cổ đại. Ông đã tổng hợp ba quan điểm về<br /> Aristotle “pháp”, “thế”, “thuật” của Pháp gia thành<br /> Hàn Phi (280 – 233 tr. CN) là nhà tư một học thuyết có tính hệ thống; trong đó,<br /> <br /> 115<br /> tư tưởng Pháp gia là bản thiết kế; tư tưởng gay gắt làm nảy sinh những trường phái,<br /> vô vi nhi trị của Đạo gia là kỹ thuật thi tầng lớp, lực lượng đối lập nhau do lợi ích<br /> công; tư tưởng Nho gia như là chất liệu giai cấp. Cùng với nó là sự khủng hoảng và<br /> xây dựng. Chính sự kết hợp một cách độc suy yếu của nền dân chủ Athens – đã từng<br /> đáo, tài tình ba học thuyết Nho - Lão - được ca ngợi là sự thể nghiệm đầu tiên của<br /> Pháp, Hàn Phi đã trở thành đại biểu xuất nhân loại về mô hình nhà nước dân chủ.<br /> sắc nhất của Pháp gia và sách Hàn Phi Tử Người Hy Lạp phát minh ra dân chủ nhưng<br /> được coi là bộ “tập đại thành” những tư đồng thời họ cũng biến dân chủ trở thành<br /> tưởng về pháp luật trong thời Xuân Thu - tr chơi chính trị. Trước một nền dân chủ<br /> Chiến quốc. đang bộc lộ dần những khuyết tật; kéo theo<br /> Đến cuối thời nhà Chu, xã hội rơi vào đó là sự khủng hoảng niềm tin và chao đảo<br /> rối ren và loạn lạc vì thiên tử nhà Chu chỉ trong đời sống tinh thần do mâu thuẫn giữa<br /> lo chơi bời ham mê tửu sắc, bóc lột, hà khát vọng và hiện thực, giữa nhân dân với<br /> hiếp nhân dân. Trong nước, lòng dân oán giới cầm quyền…, các nhà tư tưởng thời kỳ<br /> thán và nổi dậy để lật đổ nhà Chu. Do đó, này đã đưa ra nhiều phương án khác nhau<br /> mối quan hệ giữa nhà nước và nhân dân trở để cứu vãn hệ thống thành thị đang hấp<br /> nên vô cùng căng thẳng, đã đẩy mâu thuẫn hối. Trong bối cảnh đó, học thuyết chính trị<br /> xã hội lên đến đỉnh điểm. của Aristotle ra đời như câu trả lời đầy<br /> Trước tình hình đó, tư tưởng pháp trách nhiệm của triết gia đối với thời cuộc.<br /> quyền của Hàn Phi ra đời thể hiện một Ông được xem là người đặt nền móng<br /> bước tiến nhất định trong quá trình hoàn vững chắc cho tư tưởng pháp quyền của<br /> thiện nhà nước, đặc biệt là góp phần nhân loại.<br /> củng cố mối quan hệ giữa nhà nước với Nhìn lại lịch sử, chúng ta nhận thấy,<br /> nhân dân. đây là thời kỳ đặc biệt của nhân loại. Thời<br /> Aristotle (384 - 322 tr. CN) là triết gia kỳ mà theo Karl Jaspers gọi là “Thời trục”<br /> nổi tiếng và là bộ óc bách khoa của nền [5, tr.178] của lịch sử loài người, tức là<br /> khoa học và triết học Hy Lạp cổ đại. Ông thời kỳ có nhiều biến đổi lớn lao trong đời<br /> là người sáng lập ra khoa học chính trị bởi sống xã hội, “đã song song xảy ra những<br /> những cống hiến vĩ đại trong lĩnh vực nhà phép lạ phi thường” [5, tr. 179] như một sự<br /> nước và pháp quyền. Suốt cả cuộc đời, gặp gỡ tất yếu, lần đầu tiên ở Hy Lạp,<br /> Aristotle đã đi đến rất nhiều nơi, trải Trung Quốc và Ấn Độ cổ đại. Hàn Phi và<br /> nghiệm được rất nhiều điều, tận mắt chứng Aristotle là những tên tuổi lớn đã đặt cột<br /> kiến những diễn biến chính trị tại nhiều thị mốc cho bước ngoặt lịch sử đó. Họ đã<br /> quốc. Chính sự dày công tìm tòi, bám sát không hẹn mà gặp để giải quyết những vấn<br /> thực tiễn đầy biến động trong đời sống đề mà lịch sử - xã hội đặt ra.<br /> chính trị kết hợp với lượng lớn tri thức 2. Nội dung tư tưởng về pháp quyền<br /> được tích lũy từ trước, cùng những suy tư của Hàn Phi và Aristotle<br /> trăn trở của triết gia đã giúp ông vạch ra Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi<br /> được những tư tưởng mang ý nghĩa lớn lao Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi<br /> mà người đời sau phải kính nể. được thể hiện rõ trong quan niệm về nhà<br /> Xã hội Hy Lạp thời kỳ chiếm hữu nô nước (với đại diện là vua), về nhân dân và<br /> lệ chứa đựng bên trong những mâu thuẫn mối quan hệ giữa nhà nước với nhân dân.<br /> <br /> 116<br /> Ông cho rằng, dân sẽ vì vua nếu vua tạo gắn kết mối quan hệ giữa nhà nước với<br /> cho dân chúng niềm tin bằng hình thức thi nhân dân trở nên vững chắc hơn thì Hàn<br /> hành chính sách thưởng phạt thật nghiêm. Phi chủ trương dùng đạo. “Đạo của bậc<br /> Khi dân chúng đã có niềm tin rồi thì họ vua sáng là làm đúng pháp luật. Pháp luật<br /> “nghe nói đến chuyện chiến đấu đã dẫm của ông ta hợp với l ng người. Cho nên<br /> chân, xắn áo xông vào nơi gươm giáo, khi cai trị thì theo đúng pháp luật, khi rời<br /> giẫm lên lửa đạn, quyết tâm liều chết” [6, b thì nghĩ đến đạo” [6, tr. 2 6]. Việc giáo<br /> tr. 28]. Nếu nhà vua “miệng nói khen hóa dân cũng như trồng cây. Nếu “trồng<br /> thưởng nhưng lại không cho; miệng nói cây lê, cây quýt thì lúc ăn được quả ngọt,<br /> trừng phạt nhưng lại không thi hành. lúc ngửi, được mùi thơm. Trồng cây chỉ<br /> Thưởng phạt đều không chắc như đã nói cúc thì khi lớn lên gai đâm người. Cho nên<br /> cho nên dân không liều chết” [6, tr. 28]. người quân tử cẩn trọng trong việc trồng<br /> Ông nhận thức được nhân dân có vai trò cây gì” [6, tr. 361]. Theo tư tưởng Hàn<br /> to lớn trong quá trình xây dựng và bảo vệ Phi, việc trồng người là việc làm vô cùng<br /> đất nước. quan trọng của nhà vua, nó quyết định đến<br /> Hàn Phi đề cao vai tr của dân. Ông sự thịnh suy của một nước. Do vậy, nhà<br /> nói, “nếu không có đất, không có dân, thì vua phải đặt ra pháp chế để dân không<br /> Nghiêu Thuấn cũng không thể làm vương” phạm phải những lỗi lầm. Như vậy, nếu<br /> [6, tr. 161]. Sở dĩ nhà vua được yêu và tôn trên dùng hình phạt thì bọn gian đều chấm<br /> quý là vì; “bậc vua chúa được thiên hạ nhất dứt, bọn gian không c n thì sẽ có lợi cho<br /> trí ra sức cùng nâng đỡ cho nên yêu. ọi dân. “Dùng pháp luật làm cho người ta<br /> người cùng đồng l ng lập ông ta lên cho phục theo. Nhờ vậy mà tiếng khen lan<br /> nên ông ta được tôn quý” [6, tr. 257]. Do rộng và tên tuổi có oai, dân trị mà nước<br /> vậy, người làm vua nếu không biết yêu dân yên, đó là ph p biết dùng dân vậy” [6, tr.<br /> nước mình mà đi yêu dân nước khác, thì 83]. Hàn Phi chủ trương nhà vua phải<br /> dân trong nước không ủng hộ ông ta. Từ “phát chẩn cho k ngh o và thương xót tới<br /> đó, ông chủ trương, “vua và tôi thân yêu những người mồ côi và góa bụa, thi hành<br /> nhau, cha và con giữ gìn cho nhau” [6, tr. ân huệ để trợ cấp cho những người không<br /> 13 ]. Người làm vua phải nghĩ đến dân, có đủ” [6, tr. 369] như thế dân sẽ theo.<br /> phải lấy cái lợi lớn của dân đặt lên hàng Những năm gặp hạn hán thì nhà cai trị<br /> đầu, không nên ham cái lợi nh mà hại đến phải mở kho thóc để cấp cho dân ngh o,<br /> cái lợi lớn. Trong nước, nếu sưu dịch nhiều phân phát của cải trong kho cho dân.<br /> thì dân khổ, dân khổ thì k có quyền thế Để đảm bảo pháp quyền được thực thi<br /> nổi lên dẫn đến sưu dịch ngày một tăng. Để một cách có hiệu quả, Hàn Phi chủ trương,<br /> làm cho dân bớt khổ thì nhà vua phải giảm thiết lập nên một hệ thống quan lại giúp<br /> sưu dịch. vua thi hành chính sách và tấu tình hình<br /> Nhà vua đối với dân thì phải giữ chữ thực tế. Ông nhấn mạnh, người làm vua tuy<br /> tín. Nếu “điều tín nh giữ được thì điều tín gi i nhưng không thể không có bầy tôi,<br /> lớn được xác lập, cho nên vị vua sáng chứa không có bề tôi không phải là không có<br /> chất chữ tín. Việc thưởng phạt không tin người mà là không có người trung thành<br /> chắc thì mệnh lệnh và những điều ngăn với vua. “Dùng công việc để sử dụng<br /> cấm không được thi hành” [6, tr. 318]. Để người, đó là cái then chốt c n hay mất, trị<br /> <br /> 117<br /> hay loạn” [6, tr. 515] của một nước. Người không cho; miệng nói trừng phạt nhưng lại<br /> làm quan phải hết sức phụng sự và xây không thi hành. Thưởng và phạt không<br /> dựng đất nước, phải ở gần những người chắc chắn” [6, tr. 28] thì dân không tin.<br /> hiền, tránh xa những người hư h ng, sửa uốn dân tin trước hết vua biết b điều<br /> đổi những điều rối loạn. uốn trị dân, nhà riêng tư, cong quẹo, mà theo ph p công thì<br /> vua chỉ cần trị quan lại, vì “chỉ nghe có dân sẽ được yên mà nước sẽ được trị.<br /> quan lại làm loạn nhưng dân vẫn cứ tốt, Từ sự phân tích trên cho thấy những<br /> nhưng không nghe có dân làm loạn nhưng yếu tố pháp quyền trong tư tưởng của Hàn<br /> quan vẫn cứ trị an một mình. Cho nên bậc Phi. Ông đã đánh giá rất cao vai tr của<br /> vua sáng cai trị quan lại mà không cai trị dân, ông khẳng định “làm vua mà không có<br /> dân” [6, tr. 39 ]. bầy tôi thì làm sao mà có nước được” [6, tr.<br /> Hàn Phi cho rằng, chỉ có việc thưởng 73]. Tư tưởng của ông đã có những tiến bộ<br /> hậu, phạt nặng thì dân chúng mới tận tâm, nhất định trong mối quan hệ giữa nhà nước<br /> tận lực vì nhà vua. Ông cho rằng, “Vua và với nhân dân.<br /> tôi không có tinh thần của những người Tư tưởng pháp quyền của Aristotle<br /> trong cốt nhục” [6, tr. 127]. Từ việc phân Tư tưởng pháp quyền của Aristotle<br /> tích tâm lý của dân, Hàn Phi cho rằng, được thể hiện xuyên suốt trong những luận<br /> “hình phạt nghiêm là điều mà dân vẫn sợ. giải chính trị của ông. Để chỉ ra nguồn gốc<br /> Phạt nặng là điều dân vẫn gh t. Cho nên ra đời của nhà nước, Aristotle cho rằng, sở<br /> bậc thánh nhân bày ra cái người ta vẫn sợ dĩ con người sống quần tụ với nhau, tập<br /> để cấm không cho người ta làm bậy; đưa hợp lại trở thành gia đình, làng xã, rồi đến<br /> cái người ta vẫn gh t để ph ng điều gian quốc gia vì cùng hướng đến chung một lợi<br /> dối của họ” [6, tr. 13 ], chính vì thế mà ích là đạt đến đời sống tốt đẹp cho cả cá<br /> nhà nước mới trị an. Việc thưởng phạt phải nhân và cộng đồng. Aristotle cho rằng,<br /> “khiến cho k mạnh không lấn át người “mỗi quốc gia là một loại cộng đồng, và<br /> yếu, k đông không xúc phạm số ít, người mỗi cộng đồng được thành lập hướng đến<br /> già cả được th a l ng, người tr và cô độc với một số điều tốt đẹp; vì con người luôn<br /> được trưởng thành, biên giới không bị xâm luôn hành động để đạt được những gì mà<br /> phạm” [6, tr. 13 ]. Khi thưởng phải x t đến họ cho là tốt. Tuy nhiên, nếu tất cả các<br /> công lao. Nếu nhà vua thưởng những người cộng đồng đều hướng đến một số mục tiêu<br /> không có công thì dân oán thán, vì của cải tốt đẹp nào đó thì nhà nước hoặc cao nhất<br /> hết. “Dùng thưởng mà sai lầm là b mất là cộng đồng chính trị, là bộ phận cao<br /> dân, dùng hình phạt mà sai lầm thì dân nhất, và bao gồm tất cả phần còn lại,<br /> không sợ. Có thưởng nhưng không đủ để hướng đến điều tốt đẹp ở mức độ cao hơn<br /> khuyến khích, có phạt nhưng không đủ để và nhắm đến mức độ cao nhất” [1, p. 3] và<br /> ngăn cấm thì dù nước có lớn cũng nguy” lý do để nhà nước tồn tại là để giúp cho<br /> [6, tr. 162]. Hình phạt và khen thưởng công dân sống một đời sống tốt. Điều đó<br /> không được x t rõ thì dân không có công thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa nhà<br /> mà lại cầu được thưởng, có tội mà mong nước và công dân. Ở đây, nhà nước như là<br /> được tha. Việc thưởng phạt của nhà vua là phương tiện để giúp công dân đạt được<br /> tùy theo chỗ làm đúng hay sai. Nếu người những mục đích của cuộc sống; nhưng<br /> làm vua “miệng nói khen thưởng nhưng lại đồng thời, chính những ước vọng cao đẹp<br /> <br /> 118<br /> đó sẽ là điều kiện để duy trì sự tồn tại của cho người dân, khi cá nhân đó được sống<br /> nhà nước đó. với tư cách là thành viên của xã hội; đó<br /> Con người “tự bản chất là một động quyền được hưởng một cuộc sống tốt đẹp<br /> vật chính trị” [1, p. 5], tồn tại với tư cách là mà nhà nước – một cộng đồng chính trị<br /> một bộ phận gắn bó, không thể tách rời của hoàn hảo nhất – mang lại, quyền được giáo<br /> nhà nước. Chỉ có thể sống trong một cộng dục, quyền được tham gia vào chính<br /> đồng nhà nước, tạo nên một liên hợp bao sự…Đây là những quyền hết sức cơ bản và<br /> gồm nhiều cá nhân với nhau, con người chính đáng của con người, được Aristotle<br /> mới có thể th a mãn được những nhu cầu đưa ra ngay từ thời cổ đại. Quyền công dân<br /> và được hưởng đầy đủ những quyền công chính là một trong những biểu hiện cơ bản<br /> dân của mình. Quyền công dân được thể của tư tưởng pháp quyền<br /> hiện rõ trong vai tr mà nhà nước mang lại. Aristotle cho rằng, vì con người có khả<br /> Trước hết, mục đích tối cao của việc hình năng nhận thức điều tốt và điều xấu, công<br /> thành và duy trì sự tồn tại của nhà nước là bằng và bất công, nên sự xuất hiện của nhà<br /> mang lại cuộc sống tốt cho con người. nước được bắt nguồn trực tiếp từ nhu cầu<br /> Aristotle đã lấy tiêu chuẩn để xác định các quản lý cộng đồng, quản lý xã hội, vì nếu<br /> hình thức nhà nước kiểu mẫu là khả năng không có sự quản lý thì con người không<br /> phụng sự lợi ích chung. Thể chế nhà nước thể sống và sống tốt được, không có sự an<br /> nào lấy lợi ích xã hội làm cứu cánh, thì toàn cho mọi người. Sự ra đời của nhà<br /> được liệt vào hình thức kiểu mẫu; ngược nước như là nhu cầu tất yếu để th a mãn<br /> lại, thể chế nhà nước nào tuyệt đối hóa khát vọng sống và sống tốt đẹp hơn trong<br /> quyền lực của cá nhân hay của một nhóm trật tự và văn minh. “Bởi vì con người, khi<br /> thiểu số thì bị quy về hình thức lệch lạc. đã hoàn thiện, là động vật cao nhất, nhưng<br /> Tiếp đến, nhà nước phải có vai tr đào tạo khi tách rời kh i luật pháp và công lý, thì<br /> công dân về mặt đức hạnh. Nhiệm vụ chính con người là động vật tồi tệ nhất, bởi vì sự<br /> của nhà nước là giáo dục công dân đi đến bất công được trang bị kỹ là nguy hiểm<br /> hoạt động một cách ngay thẳng, dạy cho họ hơn, và con người từ khi sinh ra đã có đôi<br /> biết nhắm đến mục tiêu cao thượng của tay nghĩa là có sự thông minh và đạo đức,<br /> cuộc sống và vững bước trong cuộc sống những điều này có thể được con người sử<br /> đó. Do đó, công dân sẽ là những người can dụng cho những mục đích tồi. Vậy nên,<br /> đảm, điềm tĩnh, tự do, cao thượng, thực nếu con người không có đức hạnh, thì con<br /> hiện công bằng, cư xử như những người người là động vật xấu xa và man rợ nhất,<br /> bạn hoàn hảo, tóm lại là những con người tham lam và ham muốn nhiều. Tuy nhiên,<br /> “đẹp và tốt”. Với tư cách là thành viên của công lý là dây buộc của con người trong<br /> cộng đồng chính trị, công dân là người có các nhà nước, vì quản lý sự công bằng,<br /> quyền tham gia chính sự và giữ những quyết định công bằng là gì, đó là nguyên<br /> chức vụ trong chính quyền, tức là được tắc thiết lập trật tự trong xã hội chính trị”<br /> ph p tham gia vào những công việc của [1, p. 6].<br /> thành bang; bởi theo ông, mọi công dân có Để đảm bảo pháp quyền có hiệu quả,<br /> đức hạnh đều có quyền cai trị. theo Aristotle, cần phải có một hệ thống<br /> Như vậy, quyền công dân được thể các cơ quan chính quyền cần thiết và một<br /> hiện rõ trong vai tr mà nhà nước mang lại mạng lưới pháp luật để quản lý con người<br /> <br /> 119<br /> và giám sát hoạt động xã hội. Do đó, chế độ. Aristotle xem đó là phẩm chất, là<br /> Aristotle là người đầu tiên chỉ ra những cơ đức hạnh chung của mọi công dân.<br /> quan chính quyền trong bộ máy nhà nước Như vậy, người công dân trong quan<br /> và sự cần thiết phải kết hợp nhiều cơ quan điểm của Aristotle không chỉ có những<br /> lại với nhau để hoạt động của nhà nước có quyền nhất định mà c n phải có nghĩa vụ<br /> hiệu quả. Trong số những cơ quan đó, đối với nhà nước. Nhà nước phải đảm bảo<br /> Aristotle đặc biệt nhấn mạnh vai trò của lợi ích chung và mang lại cuộc sống tốt đẹp<br /> các cơ quan pháp luật. Ông quan niệm cho những công dân của mình; và ngược<br /> rằng, trong bất kỳ nhà nước nào cũng cần lại, công dân phải có những nhiệm vụ nhất<br /> phải có những yếu tố bắt buộc: cơ quan định đối với nhà nước (trong đó nhiệm vụ<br /> làm ra luật có trách nhiệm trông coi việc cao nhất là tránh làm những việc ảnh<br /> nước, các cơ quan thực thi pháp luật và các hưởng đến sự tồn vong của chế độ). Như<br /> toà án. Từ đó, Aristotle là người đầu tiên vậy, mối quan hệ giữa nhà nước và công<br /> chỉ ra sự phân quyền trong bộ máy nhà dân là sự tương quan hai chiều, quyền lợi<br /> nước, gồm lập pháp, hành pháp, tư pháp. luôn đi đôi với nghĩa vụ. Mối quan hệ giữa<br /> Trong nhà nước có sự phân chia quyền lực nhà nước và công dân là mối quan hệ chủ<br /> như Aristotle nêu ra, để đảm bảo cho việc đạo trong xã hội, vừa thể hiện vai trò của<br /> mỗi cơ quan thực hiện đúng chức năng và một nhà nước là phục vụ, vừa thể hiện<br /> quyền hạn của mình, quyền lực được thực trách nhiệm của công dân trước nhà nước.<br /> thi, thì phải có hệ thống pháp luật nghiêm Điều này đã toát lên tư tưởng pháp quyền<br /> minh, chặt chẽ và thống nhất. Điều này khá tiến bộ của ông.<br /> chứng t , ông luôn đề cao vai trò của pháp 3. Giá trị tư tưởng pháp quyền của<br /> luật trong việc quản lý xã hội và giáo hóa Hàn Phi và Aristotle<br /> con người vì khi tách rời kh i luật pháp và Giá trị thứ nhất, tư tưởng pháp quyền<br /> công lý, thì con người trở nên tồi tệ nhất của Hàn Phi và Aristotle hướng đến một xã<br /> trong số các loài động vật. Như thế, mối hội thịnh trị<br /> quan hệ giữa nhà nước và công dân sẽ bị Hàn Phi và Aristotle là những nhà tư<br /> phá vỡ, xã hội sớm hay muộn sẽ rơi vào tưởng nổi tiếng của thời kỳ cổ đại. Cả hai<br /> vòng loạn lac. ông đều chứng kiến một xã hội đang bị đổ<br /> ối quan hệ không tách rời giữa công vỡ những giá trị và niềm tin. Xã hội mà<br /> dân với nhà nước là mối quan hệ hai chiều Hàn Phi đang sống rơi vào tình trạng bạo<br /> và có tác động biện chứng lẫn nhau; do đó, loạn và phân tranh. Vì thế, tư tưởng về<br /> mối quan hệ này không chỉ được thể hiện ở pháp quyền của ông ra đời nhằm mục đích<br /> những quyền lợi mà nhà nước mang lại cho đưa nước từ loạn thành trị. Cũng tương tự<br /> công dân mà c n thể hiện ở nghĩa vụ công như thế, ở phương Tây, các thành bang của<br /> dân phải thực hiện đối với nhà nước. Con Hy Lạp cũng lâm vào bế tắc và đang rất<br /> người chỉ có thể tồn tại với tư cách là cần có những phương án đưa xã hội để<br /> “động vật chính trị”, là thành viên của xã thoát ra kh i sự khủng hoảng do những<br /> hội và tham gia tích cực vào các hoạt động khuyết tật của nền dân chủ mang lại. Do<br /> xã hội; do đó cần phải có ý thức về bản vậy, tư tưởng về pháp quyền cùng với<br /> thân và trách nhiệm đối với xã hội. Nhiệm những vấn đề khác trong chính trị học của<br /> vụ của công dân là giữ cho sự an toàn của Aristotle đều nhằm giải quyết những yêu<br /> <br /> 120<br /> cầu cấp bách mà thời đại ông đặt ra. Bối đưa ra quan điểm, nhà nước phải biết chăm<br /> cảnh lịch sử và dấu ấn đẳng cấp được in lo cho dân và xem việc phụng sự cho lợi<br /> đậm trong tư tưởng, tư tưởng pháp quyền ích chung là mục đích, là điều kiện để duy<br /> của cả hai ông đều thể hiện khát vọng trì sự tồn tại của mình; đồng thời, người<br /> hướng đến một xã hội thịnh trị, một nhà dân chỉ có thể đạt đến cuộc sống đức hạnh<br /> nước tốt đẹp nhất dành cho con người. khi được sống trong cộng đồng nhà nước<br /> Tư tưởng pháp quyền là đ i h i vô và phải có nghĩa vụ bảo vệ nhà nước đó.<br /> cùng bách cấp trong bối cảnh xã hội rơi Như vậy, ngay từ thời cổ đại, cả hai ông<br /> vào loạn lạc. Vì thế, nó góp phần tạo ra đều khẳng định mối quan hệ gắn bó chặt<br /> hiệu quả to lớn cho học thuyết chính trị của chẽ, không thể tách rời giữa nhà nước với<br /> Hàn Phi và Aristotle. Tư tưởng của cả hai nhân dân.<br /> ông đều được trọng dụng và được ứng Trong mối quan hệ giữa nhà nước với<br /> dụng vào mô hình nhà nước cụ thể (tuy nó nhân dân của Hàn Phi và Aristotle là họ<br /> còn mang tính sơ khai). Trên thực tế, tư không chỉ dừng việc ở việc đề cao mối<br /> tưởng chính trị của Hàn Phi đã giúp cho quan hệ này mà còn ra sức củng cố, giữ<br /> Tần Thủy Hoàng thống nhất được Trung gìn và bảo vệ để nó càng trở nên chặt chẽ.<br /> Hoa, thành lập nên nhà nước phong kiến Cả hai người đều là những nhà pháp trị nổi<br /> trung ương tập quyền, chấm dứt một thời tiếng nên đã chủ trương sử dụng pháp luật<br /> kỳ dài phân quyền loạn lạc; c n tư tưởng làm công cụ để gắn kết mối liên hệ giữa<br /> chính trị Aristotle đã góp phần giúp cho nhà nước với nhân dân. Nhà nước quản lý<br /> học trò của ông – Alexander Đại đế trở các hoạt động xã hội và kiểm soát những<br /> thành vị tướng thành công nhất trong lịch hành vi của dân chúng bằng hệ thống pháp<br /> sử nhân loại, người đã chinh phục gần như luật; đồng thời cũng thông qua pháp luật,<br /> toàn bộ thế giới mà ông biết đến trước khi nhân dân được đảm bảo sự bình đẳng và<br /> qua đời. Thế mới biết được cái tài hoa và các quyền cơ bản của mình, ý thức được<br /> những đóng góp to lớn của nhà tư tưởng nghĩa vụ và trách nhiệm của mình đối với<br /> đối với lịch sử. nhà nước.<br /> Giá trị thứ hai, tư tưởng pháp quyền Giá trị thứ ba, tư tưởng pháp quyền<br /> của Hàn Phi và Aristotle đề cao mối quan của Hàn Phi và Aristotle hướng đến việc<br /> hệ giữa nhà nước với nhân dân. Hai ông củng cố bộ máy nhà nước vững mạnh<br /> đã đại diện cho hai quan điểm - phương Để đảm bảo cho những giá trị của<br /> Đông và phương Tây, và đã nhận thức pháp quyền được thực thi, Hàn Phi và<br /> được tầm quan trọng của mối quan hệ này. Aristotle đều đưa ra những biện pháp cụ<br /> Họ khẳng định vai trò không thể thiếu của thể hết sức hữu hiệu. Nếu như Hàn Phi chủ<br /> nhà nước; bên cạnh đó, cũng không thể hạ trương sử dụng hệ thống quan lại để giúp<br /> thấp, xem thường vai trò của dân. Nếu Hàn vua quản lý xã hội, thực thi chính sách và<br /> Phi cho rằng, nước một ngày cũng không báo cáo tình hình thực tế; thì Aristotle lại<br /> thể thiếu vua và người làm vua, nếu không nêu lên sự cần thiết để thiết lập nên các cơ<br /> có dân thì cũng không có nước; sở dĩ, xuất quan chính quyền để theo dõi và giám sát<br /> hiện vua ở đây là vì trong ý thức hệ phong các hoạt động của nhà nước. Tư tưởng<br /> kiến, vua là đại diện cho nhà nước, nhà quan lại phải hết lòng phụng sự và xây<br /> nước là nhà nước của vua; thì Aristotle lại dựng nước; đồng thời quan lại còn là phụ<br /> <br /> 121<br /> mẫu của dân, chăm lo cho dân và đối xử tương đồng giữa chúng ta với cách tiếp cận<br /> công bằng đối với mọi người của Hàn Phi; của Hàn Phi và Aristotle về vai trò của<br /> hay tư tưởng “không có một thị quốc nào pháp luật. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ<br /> có thể tồn tại mà không có những cơ quan nghĩa Việt Nam, với tất cả tính ưu việt của<br /> cần thiết và không một thị quốc nào có thể mình, nhấn mạnh vai trò của pháp luật.<br /> được quản lý tốt nếu không có những cơ Chấp hành pháp luật cũng là cách thể hiện<br /> quan hướng tới duy trì sự hài h a cân đối dân chủ. Pháp luật là tối cao, việc tuân theo<br /> và trật tự” [1, p. 1 9], xác định rõ bản chất pháp luật sẽ làm người dân trở nên bình<br /> và chức năng của những cơ quan này của đẳng, được bảo vệ những quyền lợi chính<br /> Aristotle; tất cả chứng t cả hai ông đều đáng; từ đó là cơ sở để tạo nên sự đồng<br /> chủ trương, tổ chức bộ máy nhà nước chặt thuận xã hội. Do đó, chúng ta không coi<br /> chẽ từ trên xuống dưới để công việc của pháp luật như một công cụ cai trị, mà là<br /> nhà nước hoạt động có hiệu quả, quản lý công cụ bảo vệ quyền lợi của người lao<br /> tốt các hoạt động của nhân dân và của toàn động, của toàn thể nhân dân.<br /> xã hội. Ở đây, hệ thống quan lại và các cơ Trong thời đại ngày nay để giữ vững<br /> quan chính quyền được xem như những ph p nước đ i h i nhà nước phải nhanh<br /> “cây cầu nối” để gắn kết giữa nhà nước với chóng kiện toàn hệ thống pháp luật, phải<br /> nhân dân, là những người thực thi giá trị thống nhất pháp luật từ trung ương đến địa<br /> pháp quyền một cách hiệu quả nhất. phương, tránh tình trạng ở trung ương chỉ<br /> 4. Bài học lịch sử rút ra từ tư tưởng thị xuống thì đúng nhưng ở cấp cơ sở thì<br /> pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle đối với lại thi hành sai chỉ thị. Để khắc phục những<br /> việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội tình trạng đó thì cần phải nhờ đến tính<br /> Chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay nghiêm minh của pháp luật. Pháp luật là<br /> Từ những giá trị được rút ra, tư tưởng công cụ để ổn định chính trị - xã hội của<br /> pháp quyền của Hàn Phi và Aristotle đã để đất nước chính vì thế Đảng cộng sản Việt<br /> lại những bài học lịch sử quý giá cho việc Nam đã không ngừng quyết tâm hoàn thiện<br /> xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ hệ thống chính trị theo hướng lấy chủ<br /> nghĩa Việt Nam hiện nay. nghĩa ác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí<br /> Bài học lịch sử thứ nhất, phải xây Minh làm nòng cốt đồng thời tiếp thu<br /> dựng một bộ máy nhà nước vững mạnh những tinh hoa của nhân loại nhằm xây<br /> với một hệ thống pháp luật chặt chẽ và dựng một đất nước thực sự của dân, do<br /> thống nhất dân, vì dân.<br /> Tuy là một vấn đề được đặt ra từ thời Như vậy, với tư tưởng pháp quyền,<br /> cổ đại, song tư tưởng pháp quyền, trong đó Hàn Phi và Aristotle đã đề cao pháp luật<br /> việc đề cao tính nghiêm minh của pháp luật tạo nên sự ổn định và kỷ cương, tổ chức<br /> không hề bị mất đi giá trị trong thời đại của đời sống xã hội chặt chẽ là điều kiện quan<br /> chúng ta. Trái lại, trong một xã hội văn trọng để tiến đến nhà nước lý tưởng, là<br /> minh, nó càng thể hiện vai trò quyết định biện pháp hữu hiệu để đưa xã hội đang<br /> đến việc tồn vong của chế độ nói riêng và khủng hoảng từ tình trạng phân rã, xung<br /> sự sống còn của quốc gia, dân tộc nói đột chính trị trở lại với quỹ đạo phát triển.<br /> chung. Nhìn vào hệ thống chính trị của Ngày này, chúng ta cũng đang gắng sức<br /> nước ta hôm nay, có thể thấy rõ điểm hoàn thiện hệ thống pháp luật để ổn định<br /> <br /> 122<br /> chính trị nhằm đạt đến sự phát triển bền được cung cấp thông tin kịp thời và chính<br /> vững. Do đó, chúng ta càng cảm nhận sâu xác để tiến hành cơ chế “nhà nước và nhân<br /> sắc thông điệp mà Hàn Phi và Aristotle đã dân cùng làm”, “dân biết, dân bàn, dân làm<br /> truyền lại cho thời đại sau. và dân kiểm tra”; có quyền khiếu nại, tố<br /> Bài học lịch sử thứ hai, phải đảm bảo cáo, phát hiện và đề nghị thanh tra, xử lý<br /> quyền làm chủ của nhân dân các hành vi vi phạm pháp luật, đạo đức của<br /> Một trong những nội dung cơ bản của cán bộ, công chức. Vai trò quản lý của Nhà<br /> tư tưởng pháp quyền là khẳng định quyền nước phải đảm bảo thực hiện đúng và đủ<br /> của con người. Trong nhà nước pháp quyền các nội dung trên để thể hiện bản chất của<br /> xã hội chủ nghĩa Việt Nam, quyền của con nhà nước là “của dân, do dân và vì dân”.<br /> người trước hết được khẳng định qua Hiện nay, quyền làm chủ của nhân<br /> quyền làm chủ của nhân dân. Đây là một dân không chỉ được đảm bảo bằng Hiến<br /> trong những nguyên tắc đặc thù trong tổ pháp và pháp luật; mà còn bằng hệ thống<br /> chức và hoạt động của bộ máy nhà nước xã truyền thông, các phương tiện thông tin<br /> hội chủ nghĩa, xuất phát từ bản chất của đại chúng, các cuộc vận động, thông qua<br /> nhà nước xã hội chủ nghĩa. Quyền làm chủ việc thực hiện quy chế dân chủ cơ sở, thực<br /> nhà nước của nhân dân cần phải được đảm hiện “dân biết, dân bàn, dân làm, dân<br /> bảo bằng những quy định của Hiến pháp, kiểm tra”, thông qua vai tr của các Mặt<br /> pháp luật; đồng thời, phải đảm bảo được trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân.<br /> tôn trọng và thực hiện trên thực tế. Tuy nhiên, bên cạnh đó, quyền làm chủ<br /> Hiến pháp là văn bản có giá trị pháp lý của nhân dân còn bị vi phạm ở nhiều nơi,<br /> cao nhất đã thừa nhận quyền làm chủ của trên nhiều lĩnh vực và có nhiều nơi đã<br /> nhân dân, nó tiếp tục được khẳng định qua thực hiện dân chủ nhưng chỉ mới là dân<br /> nhiều lần sửa đổi Hiến pháp khác nhau và chủ hình thức; tệ quan liêu, mệnh lệnh,<br /> trải qua những kì Đại hội Đảng, Đảng cửa quyền, tham nhũng, sách nhiễu, gây<br /> Cộng sản Việt Nam luôn khẳng định “Nhà phiền hà cho dân vẫn đang phổ biến và<br /> nước ta là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghiêm trọng mà chúng ta chưa đẩy lùi,<br /> nghĩa. Cần xây dựng cơ chế vận hành của ngăn chặn được. Do đó, cần phải nghiêm<br /> nhà nước, bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền trị những hành vi nói trên để đảm bảo<br /> lực nhà nước đều thuộc về nhân dân”. quyền làm chủ của nhân dân.<br /> Quyền làm chủ của nhân dân được thể hiện Bài học lịch sử thứ ba, củng cố và tăng<br /> ở những nội dung chủ yếu sau: tham gia cường mối quan hệ giữa nhà nước với<br /> bầu cử các đại biểu của mình vào Quốc hội nhân dân<br /> và Hội đồng nhân dân các cấp; tham gia Tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và<br /> các công việc quản lý nhà nước ở địa Aristotle hàm chứa mối quan hệ giữa hai<br /> phương và cơ sở; tham gia xây dựng, đánh lực lượng cơ bản của đời sống chính trị -<br /> giá các chủ trương chính sách và góp ý xã hội; đó là nhà nước và nhân dân. Tư<br /> kiến điều chỉnh, bổ sung, sửa đổi để các tưởng đó để lại cho chúng ta bài học lịch<br /> chủ trương chính sách phù hợp với thực sử to lớn; bởi ngày nay, Đảng – Nhà nước<br /> tiễn; có quyền giám sát, chất vấn và đ i h i cùng với nhân dân song hành trong công<br /> sự công khai minh bạch trong các hoạt cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa, cùng nhau<br /> động của các cơ quan nhà nước; có quyền thực hiện công nghiệp hóa – hiện đại hóa<br /> <br /> 123<br /> đất nước; và chính nhân dân đã trở thành quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền<br /> những người chủ thực sự của quá trình đó. xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay. Đó là<br /> Dân có giàu thì nước mới mạnh; bởi không phải xây dựng một bộ máy nhà nước vững<br /> thể nói một đất nước giàu khi người dân mạnh với một hệ thống pháp luật chặt chẽ<br /> chưa đủ no, một đất nước dân chủ khi và thống nhất, đảm bảo quyền làm chủ của<br /> người dân mất đi quyền tự chủ được. Trình nhân dân, củng cố và tăng cường mối quan<br /> độ dân trí và chất lượng cuộc sống của hệ giữa nhà nước với nhân dân<br /> nhân dân đã trở thành thước đo chuẩn xác<br /> nhất về trình độ văn minh của xã hội. TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> Do đó, để tăng cường sự gắn bó giữa 1. Aristotle (1999), The Politics, Translated in<br /> nhà nước với nhân dân thì nhà nước phải to English by Benjamin Jowett, Batoche<br /> thực sự lấy lợi ích chính đáng của nhân Books, Kitchener.<br /> dân làm mục tiêu cao cả. Nhà nước chăm 2. Giản Chi, Nguyễn Hiến Lê (2004), Đại<br /> lo mọi mặt, tạo điều kiện để phát triển cương triết học Trung Quốc, Nxb. Thanh<br /> toàn diện về trí tuệ, thể chất và tinh thần; Niên, thành phố Hồ Chí Minh.<br /> nguyên tắc công bằng được khẳng định<br /> 3. Doãn Chính (chủ biên) (2003), Đại cương<br /> thông qua chính sách xã hội phục vụ<br /> lịch sử triết học Phương Đông cổ đại, Nxb.<br /> người lao động. Tất cả mọi hoạt động của Thanh Niên, Hà Nội.<br /> nhà nước đều hướng đến vì lợi ích của<br /> nhân dân, ngoài lợi ích của nhân dân thì 4. Doãn Chính (2005), Triết lý phương Đông<br /> giá trị và bài học lịch sử, Nxb. Chính trị<br /> không còn một lợi ích nào khác. Một khi<br /> quốc gia, Hà Nội.<br /> mối quan hệ giữa nhà nước và nhân dân<br /> được củng cố và trở nên tốt đẹp thì sẽ 5. Karl Jaspers (2004), Triết học nhập môn, Lê<br /> thực thi giá trị của pháp quyền một cách Tôn Nghiêm dịch và giới thiệu, Nxb. Thuận<br /> hiệu quả nhất. hóa, Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông<br /> Tây, Hà Nội, 2004.<br /> 5. Thay lời kết<br /> Hàn Phi và Aristotle là những đại diện 6. Hàn Phi (2005), Hàn Phi Tử, Nxb. Văn học,<br /> tiêu biểu của phương Đông và phương Tây. Hà Nội, (bản dịch của Phan Ngọc).<br /> Là nhà pháp trị, hai ông đã đưa ra những tư 7. Marcel Prelot, Georges Lescuyer, Lịch sử<br /> tưởng pháp quyền đầu tiên cho nhân loại. các tư tưởng chính trị, Chương trình khoa<br /> Tuy có sự khác biệt về điều kiện lịch sử và học – công nghệ KX. 5, đề tài KX 05 – 02<br /> lập trường giai cấp nhưng tư tưởng pháp (Bùi Ngọc Chương dịch).<br /> quyền của hai ông chứa đựng những giá trị 8. Lưu Kiếm Thanh, Phạm Hồng Thái dịch<br /> to lớn như: đều hướng đến một xã hội thịnh (1993), Lịch sử các học thuyết chính trị trên<br /> trị, đề cao mối quan hệ giữa nhà nước với thế giới, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> nhân dân, hướng đến việc củng cố bộ máy 9. Nguyễn Văn Vĩnh (chủ biên) (2007),<br /> nhà nước vững mạnh. Từ những giá trị đó, Aristotle và Hàn Phi Tử - con người chính<br /> tư tưởng pháp quyền của Hàn Phi và trị và thể chế chính trị, Nxb. Lý luận chính<br /> Aristotle để lại nhiều bài học bổ ích cho trị, Hà Nội.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 22/02/2016 Biên tập xong: 15/03/2016 Duyệt đăng: 20/03/2016<br /> <br /> 124<br />