Tư tưởng thân dân trong văn học thời khởi nghĩa Lam Sơn

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Science, 2018, Vol. 63, Iss. 1, pp. 47-53<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2018-0007<br /> <br /> TƯ TƯỞNG THÂN DÂN TRONG VĂN HỌC THỜI KHỞI NGHĨA LAM SƠN<br /> Đinh Thị Phương Thu<br /> <br /> Trường Trung học Phổ thông Chuyên Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội<br /> Tóm tắt. Tư tưởng thân dân là một nội dung quan trọng của văn học trung đại Việt Nam.<br /> Tư tưởng này được thể hiện đậm nét trong sáng tác văn chương của các tác giả trung đại<br /> thế kỉ XV. Đặt vấn đề nghiên cứu tư tưởng thân dân trong văn học thời khởi nghĩa Lam<br /> Sơn, người viết không chỉ muốn lí giải một vấn đề lớn đặt ra trong lịch sử và có ý nghĩa<br /> trong đời sống xã hội mà còn góp phần tìm hiểu tác giả và sự phát triển của văn học trung<br /> đại Việt Nam. Phạm vi tìm hiểu của chúng tôi là các tác giả tham gia cuộc khởi nghĩa Lam<br /> Sơn: Nguyễn Trãi, Lý Tử Tấn, Nguyễn Mộng Tuân.<br /> Từ khóa: Tư tưởng thân dân, văn học, khởi nghĩa Lam Sơn.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Tư tưởng thân dân xuyên suốt tiến trình phát triển của lịch sử văn học dân tộc. Tiếp nối<br /> truyền thống của văn học thời Trần, tư tưởng thân dân được thể hiện phong phú trong thơ văn thời<br /> khởi nghĩa Lam Sơn. Các trí thức thời Lê đã ý thức rõ về vai trò, sức mạnh to lớn của người dân,<br /> họ không chỉ thương dân, gần dân mà còn trọng dân, ơn dân. Họ khao khát thực hiện hoài bão,<br /> lí tưởng giúp dân, giúp nước, đem trí lực của kẻ sĩ mà mang lại cuộc sống ấm no cho nhân dân.<br /> Nghiên cứu về tư tưởng thân dân trong văn học thời khởi nghĩa Lam Sơn là một vấn đề còn bỏ ngỏ,<br /> chưa có nhiều tư liệu, công trình nghiên cứu hay bài viết tìm hiểu vấn đề một cách chuyên sâu.<br /> Có hướng nghiên cứu về lịch sử tư tưởng Việt Nam chủ yếu là đánh giá sự tác động, ảnh hưởng<br /> của Nho giáo đến tư tưởng và văn học Việt Nam, trong đó có đưa ra một vài nhận xét khái quát.<br /> Có hướng nghiên cứu về sự phát triển của lịch sử văn học Việt Nam nhưng chủ yếu là những giáo<br /> trình nên mới chỉ chạm đến vấn đề ở mức độ sơ lược hoặc điểm qua một số tác giả tiêu biểu ở mỗi<br /> giai đoạn. Có hướng nghiên cứu về tác gia văn học, đặc biệt là các tác gia lớn, trong đó chúng tôi<br /> thấy tập trung nhiều nhất ở tác gia Nguyễn Trãi mà chưa có các tác giả khác đại diện cho văn học<br /> thời khởi nghĩa Lam Sơn. Một số luận văn, bài viết những năm gần đây như: Khảo cứu triết lí về<br /> nhân dân trong lịch sử tư tưởng Việt Nam [2], Tư tưởng triết học của Nguyễn Trãi [3], Tư tưởng<br /> thân dân từ Nguyễn Phi Khanh đến Nguyễn Trãi [12], Tư tưởng thân dân từ thơ thời Lý đến thơ<br /> thời Trần [6], Tư tưởng thân dân trong lịch sử tư tưởng Việt Nam đến đầu thế kỉ XX [4], Đặc trưng<br /> quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Trãi [13], Chữ “dân” trong di cảo văn chương<br /> của Nguyễn Trãi [1] là những tư liệu nghiên cứu đã ít nhiều đề cập đến vấn đề nhưng chủ yếu là<br /> nói về Nguyễn Trãi như đại diện chói sáng nhất của văn học thời kì này. Tiếp thu những nguồn tư<br /> liệu của người đi trước, bài viết của chúng tôi muốn đi sâu vào tìm hiểu sự phát triển tư tưởng thân<br /> dân trong văn học thời khởi nghĩa Lam Sơn từ Lý Tử Tấn, Nguyễn Mộng Tuân đến Nguyễn Trãi.<br /> Ngày nhận bài: 15/11/2017. Ngày sửa bài: 27/11/2017. Ngày nhận đăng: 25/1/2018.<br /> Liên hệ: Đinh Thị Phương Thu, e-mail: thuphuoctung@gmail.com.<br /> <br /> 47<br /> <br /> Đinh Thị Phương Thu<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Từ tư tưởng thân dân trong sáng tác của Nguyễn Mộng Tuân, Lý Tử Tấn<br /> <br /> Nguyễn Mộng Tuân, không rõ năm sinh năm mất, tự là Văn Nhược, hiệu là Cúc Pha, người<br /> làng Viên Khê, Đông Sơn, Thanh Hóa. Ông sống cùng thời và đỗ Thái học sinh cùng khoa với<br /> Nguyễn Trãi, Lý Tử Tấn (1400). Nguyễn Mộng Tuân tham gia nghĩa quân Lam Sơn khi cuộc kháng<br /> chiến đang bước vào thời kì tổng phản công, được Lê Lợi tin dùng vào việc văn từ. Dưới các triều<br /> Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông, ông đã cùng Nguyễn Trãi và Lý Tử Tấn làm giám khảo các khoa thi<br /> Hội. Thời Lê Nhân Tông ông có đi đánh Chiêm Thành, được phong chức Tả nạp ngôn, tước Vinh<br /> Lộc đại phu. Có để lại tập thơ Cúc Pha gồm 143 bài thơ chữ Hán và 40 bài phú chữ Hán mà nổi<br /> tiếng là những bài Chí Linh sơn phú, Lam Sơn giai khí phú, Tẩy giáp binh phú,...<br /> Là một người đã từng tham gia vào cuộc kháng chiến, cùng nghĩa quân Lam Sơn trải qua<br /> những trận chiến đấu hiểm nghèo và anh dũng, đã hòa nhịp sống gian nan cùng nhân dân đánh<br /> giặc, Nguyễn Mộng Tuân hiểu rõ rằng một trong những nguyên nhân quan trọng tạo nên sức mạnh<br /> chính nghĩa của nghĩa quân Lam Sơn trong cuộc kháng chiến chống giặc Minh đó chính là được<br /> sự đồng lòng ủng hộ của nhân dân. Tài năng và đức lớn của Lê Lợi là đã tạo nên được một:<br /> “Đội quân tình thiết cha con, thân cùng cam khổ,/ Tướng sĩ sức dư hùng hổ, sắt luyện tâm<br /> can”/ “Đưa nhân dân lên chăn ấm chiếu êm, xây nên hạnh phúc;/ đặt nước nhà như đá Bàn non<br /> Thái, vững nghiệp hưng long” (Chí Linh sơn phú - Phú núi Chí Linh) [11].<br /> Nguyễn Mộng Tuân đã phát biểu lên quan điểm của cả một thế hệ trí thức, muốn thực hiện<br /> lý tưởng của mình ở ngay cõi đời này, muốn thiết thực giúp ích cho dân tộc, cho nhân dân:<br /> Hảo tương quốc luận tư thâm ý,/ Hà tất Bồng, Doanh nhập mộng tư (Nên đem việc nước<br /> bàn bạc để giúp them ý tốt,/ Chẳng cần mơ mộng cảnh thần tiên) (Du hồ - Đi chơi hồ) [11].<br /> Nhà thơ luôn gắn cảm xúc về cảnh đẹp của đất nước với nguyện ước cho dân lành được<br /> hưởng cuộc sống ấm no hạnh phúc. Trong bài thơ Du hồ kì 2 Nguyễn Mộng Tuân viết:<br /> Ngự lâu nhai xứ diệu nan danh<br /> Phổ bác uyên tuyền sướng đạo tình<br /> Phong thụ mạt hà thiên nhất sắc<br /> Lô hoa hoà tuyết nguyệt tam canh<br /> Băng hồ triệt để vô tiêm trĩ<br /> Đan quế phi hương bất tận thanh<br /> Mông phúc kinh sư dư sự nhĩ<br /> Nguyện tương ân trạch bái thương sinh<br /> <br /> (Lâu đài cung điện cảnh như tranh<br /> Man mác lâng lâng thoả tính tình<br /> Pha ráng ngọn bàng trời một sắc<br /> Hoa lau lẫn tuyết nguyệt ba canh<br /> Ánh hồ trong suốt sâu ba lớp<br /> Vị quế hương bay khắp thị thành<br /> Ơn đội phúc về nơi đế khuyết<br /> Những mong ơn huệ thấu dân lành) [11].<br /> <br /> Trong bài thơ chữ Hán khác Dân thủy (Dân và nước) [10], ông viết:<br /> Đãng đãng dân tình dị khứ lưu,<br /> Tín tai như thủy hoặc trầm phù<br /> Quần sinh tụ tán doanh hư thế,<br /> Chúng chí tong vi thuận nghịch lưu<br /> <br /> 48<br /> <br /> (Tuồn tuột dân tình dễ đi mà cũng dễ ở,<br /> Quả đúng như là nước dễ chìm mà cũng dễ nổi.<br /> Sự tụ hợp lại hay sự tan đi mất của dân chúng cũng<br /> giống như cái thế đầy và vơi của nước,<br /> Sư tuân theo hay sự chống lại của dân chúng cũng<br /> giống như dòng nước xuôi hoặc dòng nước ngược).<br /> <br /> Tư tưởng thân dân trong văn học thời khởi nghĩa Lam Sơn<br /> <br /> Và nếu dân đã giống như nước, thì phải biết thuận theo sức dân như là thuận theo sức nước.<br /> Thuận theo dân thì mọi việc sẽ trôi chảy. Được lòng dân thì như đi thuyền mà được xuôi dòng<br /> nước. Nói về nhiệm vụ của kẻ cầm quyền trị nước, Nguyễn Mộng Tuân đòi hỏi như sau:<br /> Tiên tri giá sắc gia đồ trị,<br /> Vô hiệu du điền trí túc cung.<br /> Phần cẩm do lai tri hữu tố,<br /> Trí quân diệc khả thị vô cùng<br /> <br /> (Trước hết lo việc cày cấy để mưu thêm việc bình trị,<br /> Không theo đuổi việc săn bắn, đi tới chỗ nghiêm chỉnh kính<br /> đạo trời.<br /> Đốt gấm đi thì mới biết cái chất của vải,<br /> Hết lòng giúp vua thì mới có thể thấy việc lớn vô cùng)<br /> (Đề vô dật dồ [10]<br /> <br /> Như vậy làm vua thì phải biết đến sinh kế của dân, chăm lo nghề nông, không săn bắn, sợ<br /> ngựa xe và quân sĩ giày xéo đồng tiền, biết kính đạo trời vốn không dung sự phá hoại, còn như làm<br /> bề tôi thì phải cần kiệm và hết lòng giúp vua lo việc nước mà không biết thế nào là giới hạn của<br /> phận sự. Đó là một tư tưởng có ý nghĩa tích cực và tiến bộ.<br /> Thiết tha yêu nước, thương dân, Nguyễn Mộng Tuân luôn luôn nghĩ đến tu dưỡng phẩm<br /> chất “tiên ưu hậu lạc”. trong bài thơ chữ Hán Cảnh chẩm (Chiếc gối tỉnh ngủ [11]), ông viết:<br /> Tiên sinh cự tẩm cảm cầu an,<br /> Cảnh chẩm tong lại nhập mộng<br /> nan.<br /> Tâm thủ bất khi niên khất khất,<br /> Tình tri vô quyện tự can can.<br /> <br /> (Tiên sinh ở trong nhà mà nào dám cầu được an thân,<br /> Dùng cái gối tỉnh ngủ cho nên khó đi vào giấc mộng say.<br /> Giữ cho bụng dạ không giả dối năm năm gắng sức mình,<br /> Biết rằng tấm lòng chẳng mệt mỏi luôn luôn sợ sai phạm).<br /> <br /> Lúc nào ông cũng lo rằng chưa làm hết sức mình (Mạn thuật):<br /> Chức chuyết miếu đường tàm<br /> hậu lạc,<br /> Dân đầu mãn hác thiết tiên ưu.<br /> <br /> (Góp vào công việc Nhà nước, tự thẹn rằng mình mà cũng<br /> dự vào hàng những người vui sau thiên hạ<br /> Nhân dân bị rơi vào vực lầm than, tấm lòng gắn với mối lo<br /> trước thiên hạ) [11].<br /> <br /> Nguyễn Mộng Tuân khiêm tốn mà lo rằng mình không có đóng góp xứng đáng với nước,<br /> với dân, (Mạn thuật [7]) nhưng ông lại rất tự hào vì:<br /> Điểm kiểm nhất sinh công dụng xứ,<br /> Nguyên lai đoan bất vị thân mưu<br /> <br /> (Kiểm điểm cái chỗ có ích của đời mình,<br /> Ấy là ở chỗ không hề mưu toan điều gì cho riêng mình).<br /> <br /> “Không hề mưu toan điều gì cho riêng mình”, “tự thẹn rằng mình mà cũng dự vào hàng<br /> những người vui sau thiên hạ”, “tấm lòng gắn với mối lo trước thiên hạ”, Nguyễn Mộng Tuân xứng<br /> đáng với phẩm chất mà Chu Văn An đã từng nêu cao, mà Nguyễn Trãi cùng với nhiều trí thức dân<br /> tộc thế kỉ XV ngày càng làm cho tốt đẹp hơn.<br /> Cùng với Nguyễn Mộng Tuân, và sau Nguyễn Trãi, thì Lý Tử Tấn cũng là một tác giả lớn<br /> phản ánh được tư tưởng thân dân rất tiêu biểu cho văn học thời khởi nghĩa Lam Sơn. Lý Tử Tấn<br /> (1378 - 1457) hiệu Chuyết Am, người làng Triều Đông, huyện Thường Tín (Hà Tây), đậu thái học<br /> sinh năm 1400, cùng khoa với Nguyễn Trãi và Vũ Mộng Nguyên, nhưng không làm quan với nhà<br /> 49<br /> <br /> Đinh Thị Phương Thu<br /> <br /> Hồ. Ông cũng là tác giả lớn đầu đời Lê, ông giúp việc đắc lực cho Lê Lợi trong cuộc kháng chiến<br /> chống giặc Minh, trải qua ba triều vua được trọng dụng. Tác phẩm của ông có Chuyết Am thi tập,<br /> đã mất, hiện còn 5 bài phú chép trong Quần hiền phú tập và 73 bài thơ chép trong Toàn Việt thi<br /> lục. Trong bài Xương giang phú, Lý Tử Tấn đã nhấn mạnh đến vai trò của dân trong việc thành bại<br /> của đất nước, “giữ dân” cốt yếu không phải ở hùng binh mà ở nhân nghĩa, đạo đức. Than ôi!/ Có<br /> đức, công mới lớn,/ Có người, đất mới linh./ Giữ nước, không cốt ở hiểm yếu,/ Giữ dân không cốt<br /> ở hùng binh [10].<br /> Cũng giống như Nguyễn Mộng Tuân, Lý Tử Tấn đều giúp việc đắc lực cho Lê Lợi trong thời<br /> gian kháng chiến. Đến khi nước nhà giải phóng, hai ông cũng như nhiều trí thức yêu nước khác<br /> đều phấn khởi tin tưởng rằng đất nước giờ có vua sáng tôi hiền, nhân dân sẽ được an cư lạc nghiệp,<br /> “đạo thánh” được sáng tỏ. Nguyễn Mộng Tuân nói lên hoài bão muốn cho dân được no ấm: Ca<br /> khúc gió nam để giúp đỡ/ Đưa dân ta lên cõi thọ giàu/ (Huân phong cầm phú) [10]. Thì Lý Tử Tấn<br /> lại nhấn mạnh cốt cách của kẻ đại sĩ phu trong đời thịnh. Trong các bài như Tảo mai phú, Quảng<br /> cư phú, Dục Nghi phú,. . . ông thường bàn về đạo nhân mà kẻ sĩ đại phu phải bảo vệ. Trong bài<br /> Quảng cư phú ông viết: Nào có biết đạo nhân đối với người,/ Không gì là không có, không phút<br /> nào khác đâu./ . . . / Lễ nhạc hình chính, không nhân là không vững,/ Giáo hóa mệnh lệnh, không<br /> nhân là là không truyền [7].<br /> Theo ông, kẻ đại sĩ phu có nhiệm vụ “lấy nhân dựng nước, lấy nhân trị dân”. Cùng trong<br /> bài phú về núi Chí Linh, bốn tác giả Nguyễn Trãi, Nguyễn Mộng Tuân, Lý Tử Tấn, Trình Thuấn<br /> Du đều đề cao triết lí vì dân, nhờ có “thịnh đức”, “đại đức” của chủ tướng Lê Lợi nên đã tạo nên<br /> chiến thắng giặc Minh. Theo Nguyễn Trãi “thịnh đức” là ở chỗ “giữ vẹn nước là hơn, lo dân yên là<br /> trọng”. Theo Nguyễn Mộng Tuân, “đại đức” là ở chỗ “đưa nhân dân lên chăn ấm chiếu êm chẳng<br /> khổ, đặt nước nhà như đá bàn non Thái không lay”.<br /> Với lòng yêu mến người dân, Lý Tử Tấn luôn luôn tìm thấy niềm vui trong cuộc sống bình<br /> dị của nhân dân. Trong bài thơ Sơ thu (Đầu mùa thu) ông viết:<br /> Hòe thủ âm âm đạc phấn tường,<br /> Hà hoa niểu niểu phiến tân hương.<br /> Nhất phần thu sắc quân thiên sắc,<br /> Tứ cố sơn quang tiếp thủy quang.<br /> Tứ giải hàm hoàng sơ thướng đoạn,<br /> Hương duyên đái lục sảo thiêm nhương.<br /> Tôn tiền hữu tửu tu hành lạc,<br /> Mạc đãi đông ly cúc nhị hoàng<br /> <br /> (Cây hòe đo bóng trên tường phấn,<br /> Hoa sen dịu dàng phả hương thơm mới.<br /> Một phần sắc thu pha với sắc trời,<br /> Bốn bề ánh núi tiếp liền ánh nước.<br /> Cua đỏ tía ngậm gạch vàng đã chui vào rọ,<br /> Phật thủ thơm đượm màu xanh, dần dần thêm múi.<br /> Trong hồ có rượu hãy cứ vui uống,<br /> Chẳng cần đợi giậu đông nảy cúc vàng) [7].<br /> <br /> Phong vị yêu mến của quê hương và khuynh hướng tìm về cuộc sống bình dị, dân dã của<br /> nhân dân trong bài thơ của Lý Tử Tấn gợi cho ta những vần thơ của Nguyễn Trung Ngạn (thế kỉ<br /> XIV) về nhộng chín, cua béo, và rất giống với những vần thơ của Nguyễn Trãi về quả núc nác, giậu<br /> mồng tơi, bè rau muống, luống dọc mùng hay là của Nguyễn Bỉnh Khiêm (thế kỉ XVI) về canh cua<br /> rốc, măng trúc, giá đỗ,. . . Ở những nhà nho ẩn dật, tâm lí tìm về chỗ dựa trong nhân dân dường<br /> như đó cũng là niềm tự hào vì mình đã hiểu lẽ trời, tìm được an nhiên, thấy niềm vui cuộc sống.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Đến tư tưởng thân dân của Nguyễn Trãi<br /> <br /> Nói đến Nguyễn Trãi là nói đến ngôi sao sáng nhất của bầu trời văn học lúc đương thời, ở<br /> Nguyễn Trãi, tư tưởng thân dân được biểu hiện một cách trung thành và mạnh mẽ nhất, tiến bộ<br /> 50<br /> <br /> Tư tưởng thân dân trong văn học thời khởi nghĩa Lam Sơn<br /> <br /> nhất. Nguyễn Trãi không chỉ thương dân, trọng dân mà còn ơn dân sâu nặng. Tấm lòng ưu quốc ái<br /> dân “Đêm ngày cuồn cuộn nước triều đông” của Nguyễn Trãi thể hiện trong toàn bộ sự nghiệp cứu<br /> quốc cũng như sự nghiệp văn học của ông. Chắc chắn rằng, Nguyễn Trãi mà chúng ta còn được<br /> đọc hôm nay chỉ là một phần trước tác của ông, tuy nhiên, ngay khi chỉ căn cứ vào số ít tác phẩm<br /> đó, chúng ta cũng có thể khẳng định rằng, so với tất cả các tác giả cầm bút lông trong lịch sử văn<br /> chương nước nhà, Nguyễn Trãi là người nói đến chữ “dân” nhiều lần nhất, ở nhiều tác phẩm khác<br /> nhau nhất, với những sắc thái ý nghĩa phong phú nhất. Ông nói đến chữ “dân” khi đi cùng Lê Lợi<br /> trong cuộc kháng chiến cũng như trong buổi đầu xây dựng vương triều, với tư cách là người phát<br /> ngôn của cuộc kháng chiến hay của vương triều đã đành, nhưng ông cũng nói đến chữ “dân”, trong<br /> những bài thơ bàn luận về lẽ thành bại của triều đại Hồ Quý Ly, và sau này, khi đã tạm về làm chí<br /> sĩ ở Côn Sơn, ông lại nói đến chữ “dân” khi bộc bạch nỗi lòng. Chữ “dân” đã đi cùng ông trong<br /> suốt những năm tháng của một cuộc đời chìm nổi, vĩ đại và thương đau. Ở đây, trong khuôn khổ<br /> bài viết, chúng tôi khảo sát tư tưởng thân dân chủ yếu ở trước tác của ông thời khởi khởi nghĩa<br /> Lam Sơn.<br /> Thơ văn của Nguyễn Trãi như một thứ vũ khí chiến đấu cho Tổ quốc, cho nhân dân. Quân<br /> trung từ mệnh tập vẫn thường được ca ngợi là tập văn chính luận có tính chiến đấu mạnh mẽ như<br /> mười vạn quân, nhưng tìm hiểu tác phẩm này ta còn thấy khi luận chiến với kẻ thù, Nguyễn Trãi<br /> luôn xuất phát từ tấm lòng thương xót muôn dân phải chịu cảnh đọa đày, dưới sự thống trị hà khắc<br /> của giặc Minh. Trên nhiều trang thư, nhà chí sĩ đã thảng thốt nói lên điều đó: “Phương Chính, Mã<br /> Kỳ chuyên làm hà ngược, sinh linh lầm than, thiên hạ ta oán, đào phần mộ ở ấp ta, bắt vợ con của<br /> dân ta, người sống bị hại, người chết ngậm oan. . . ” (Thư số 35). [9]. Nhiều lúc, nhà chí sĩ không<br /> trình bày mà nêu câu hỏi, nhằm xoáy vào tâm trí đối phương nỗi thống khổ của nhân dân: “. . . đại<br /> nhân là vị nguyên soái có văn học, há lại không biết muôn dân có tội gì mà lại nỡ để cho gặp tai<br /> họa lâu đến mãi trăm năm mà không dứt ư?” (Thư số 16) [9]. Là một người tham gia lãnh đạo<br /> phong trào kháng chiến, Nguyễn Trãi nói về sức mạnh nhân dân với tất cả lòng xót xa, tin tưởng.<br /> Ông lại vạch rõ rằng giặc sẽ thất bại và nghĩa quân Lam Sơn tất sẽ thắng lợi, vì một bên thì “hại<br /> dân”, một bên thì “yên dân”. Trong suốt tập văn luận chiến, tuy vẫn là lí lẽ, nhưng nó luôn luôn in<br /> đậm dấu ấn tâm hồn Ức Trai, nó nhẹ nhàng mà thấm vào từng chữ từng câu, làm cho câu văn trở<br /> nên thiết tha, nóng bỏng và ở đâu cũng nén kín một ước muốn cháy bỏng: đất nước được dứt cảnh<br /> đao binh, nhân dân được thái bình. Ông thường nêu cao sức mạnh của dân để răn đe kẻ địch ngoan<br /> cố. Sau này trong các tờ chiếu nhân danh nhà vua nói với thái tử và các quan lại, ông thường nhắc<br /> đến dân như là đối tượng phải quan tâm chăm sóc, như là sức mạnh phải biết coi trọng và dựa vào,<br /> phải ơn dân. Trong bài Hậu tự huấn để răn bảo thái tử, Nguyễn Trãi viết “Mến người có nhân là<br /> dân, Mà chở thuyền và lật thuyền cũng là dân” [7]. Cũng ý ấy lại được nhắc đến trong bài Quan<br /> hải: Phúc chu thủy tín dân do thủy (Làm lật thuyền, mới biết dân như nước).<br /> Trong bài thơ Nôm Bảo kính cảnh giới (bài 57), [7] ông viết: Đọc sách thời thông đòi nghĩa<br /> sách,/ Đem dân mựa nữa mất lòng dân.<br /> Trong bài thơ chữ Hán Mạn hứng, ông viết: Nụy ốc thê thân kham độ lão,/ Thượng sinh tại<br /> niệm độc tiên ưu (Nhà nhỏ, nương thân có thể qua tuổi già,/ Lúc nào cũng nghĩ đến dân, riêng ôm<br /> mối tiên ưu).<br /> Trong bài thơ chữ Nôm Trần tình (bài 1), [10] ông viết: Quốc phú, binh cường, chăng có<br /> chước/ Bằng tôi nào thừa ích chưng dân.<br /> Trong bài thơ chữ Hán Quan duyệt thủy trận, [10] ông viết: Thánh tâm dục dữ dân hưu tức,/<br /> Văn trị chung tu trí thái bình (Lòng vua muốn để dân yên nghỉ,/ Văn trị nên xây dựng thái bình).<br /> Thật rõ ràng, tư tưởng thân dân, trọng dân, tình cảm thương dân, ý chí vì dân là nội dung<br /> 51<br /> <br />