Tư tưởng và thẩm mỹ trong hệ thống cấu trúc hình tượng Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh

48<br /> <br /> CHUYÊN MỤC<br /> <br /> VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC - NGHIÊN CỨU VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT<br /> <br /> TƯ TƯỞNG VÀ THẨM MỸ TRONG HỆ THỐNG CẤU TRÚC<br /> HÌNH TƯỢNG NHẬT KÝ TRONG TÙ CỦA HỒ CHÍ MINH<br /> HOÀNG TRỌNG QUYỀN<br /> <br /> Nhật ký trong tù là một tác phẩm văn học quí giá, là bảo vật(1) quốc gia của Việt Nam.<br /> Tính tư tưởng và thẩm mỹ trong cấu trúc hình tượng Nhật ký trong tù là một phương<br /> diện quan trọng và độc đáo góp phần làm nên ý nghĩa và giá trị của tập thơ. Đó là cấu<br /> trúc của một thế giới nghệ thuật đa dạng, phong phú nhưng luôn thống nhất, thể hiện<br /> ở sự phối kết các mảng, khối, các bình diện trong sự vận hành với sự chỉ đạo của cái<br /> nhìn nghệ thuật và cách mạng của người nghệ sĩ bậc thầy theo xu hướng vượt lên<br /> thực tại gian nan, khó khăn, hướng về niềm vui, ánh sáng và tương lai. Những đặc<br /> điểm và giá trị đó có ý nghĩa và tác dụng lớn đối với nhận thức của người đọc ở nhiều<br /> phương diện, đặc biệt là trong việc học tập tấm gương đạo đức và tư tưởng Hồ Chí<br /> Minh.<br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Tìm hiểu, nghiên cứu sâu thêm về tư<br /> tưởng Hồ Chí Minh qua di sản văn<br /> chương của Người là một góc tiếp cận<br /> khác về Hồ Chí Minh. Với Nhật ký trong<br /> tù, tác phẩm gồm 134 thi phẩm, vừa có<br /> tính chất ký, vừa có tính chất thơ, lại<br /> được viết trong cảnh ngộ lao tù (dưới<br /> chế độ Tưởng Giới Thạch, Trung Quốc,<br /> từ tháng 8/1942 đến tháng 9/1943), lại<br /> càng có ý nghĩa bởi hoàn cảnh đặc biệt<br /> của nó. Tác phẩm này đã thể hiện con<br /> Hoàng Trọng Quyền. Tiến sĩ. Trường Đại học<br /> Thủ Dầu Một.<br /> <br /> người Hồ Chí Minh khá đầy đủ, đa dạng,<br /> toàn vẹn, cụ thể và xác thực hơn bất cứ<br /> tác phẩm nào của Người, cả về lý tưởng<br /> và đời thường, trí tuệ và tâm hồn, tư<br /> tưởng và nghị lực, nhân cách và ứng xử,<br /> đau khổ và hạnh phúc… Ở đây, tấm<br /> gương Hồ Chí Minh hiển hiện vô cùng<br /> sinh động và thuyết phục. Soi vào đấy,<br /> chúng ta không chỉ thương nhớ, khâm<br /> phục, trân trọng Hồ Chí Minh nhiều hơn,<br /> mà còn học tập và làm theo Người được<br /> tốt hơn, như Thủ tướng Phạm Văn Đồng<br /> từng nói: “Tập thơ Nhật ký trong tù của<br /> Hồ Chí Minh là một kho tàng về biết bao<br /> khía cạnh của cuộc đời, con người và<br /> <br /> HOÀNG TRỌNG QUYỀN – TƯ TƯỞNG VÀ THẨM MỸ TRONG HỆ THỐNG…<br /> <br /> nghệ thuật mà sự phong phú còn cần<br /> được nghiên cứu” (Nhiều tác giả, 1997,<br /> tr. 11). Bài viết này của chúng tôi hướng<br /> đến mục tiêu tìm hiểu thêm về sự “phong<br /> phú” đó.<br /> 2. CẤU TRÚC THẨM MỸ ĐA THANH, ĐA<br /> TRỊ CỦA NHẬT KÝ TRONG TÙ<br /> 2.1. Thế giới nghệ thuật đa dạng - thống<br /> nhất<br /> Toàn bộ tác phẩm Nhật ký trong tù là<br /> một thế giới nghệ thuật thống nhất. Các<br /> bài thơ có những cấu trúc thẩm mỹ riêng,<br /> nhưng tất cả đều thống nhất với nhau<br /> trong một hệ thống thẩm mỹ của cả tập<br /> thơ. Cái làm nên sự gắn kết, hài hòa; sự<br /> liên kết chặt chẽ giữa những thi phẩm<br /> ghi lại những sự vật, tâm trạng, cảm nghĩ<br /> ở những thời khắc, không gian, địa điểm,<br /> cảnh ngộ…, hoàn toàn khác nhau chính<br /> là sự đa dạng, phong phú nhưng toàn<br /> vẹn và thống nhất trong tư tưởng, tâm<br /> hồn, nhân cách Hồ Chí Minh. Nhờ vậy<br /> mà mỗi thi phẩm không phải là những lát<br /> cắt đơn lẻ, tách rời, biệt lập với những thi<br /> phẩm khác mà là một tiểu hệ, phân hệ<br /> nằm trong hệ thống lớn của cả tập thơ.<br /> Tính đa dạng, phong phú nhưng thống<br /> nhất còn thể hiện ở chỗ tập thơ như một<br /> sinh thể sống động. Cấu trúc tác phẩm<br /> không phải là một đường tuyến tính đơn<br /> nhất, đơn điệu, mà phức điệu, đa chiều<br /> kích và tầng bậc. Trong đó, cấu trúc trục<br /> dọc bất biến là tư tưởng, ý chí, nghị lực<br /> Kiên trì và nhẫn nại/ Không chịu lùi một<br /> phân/ Vật chất tuy đau khổ/ Không nao<br /> núng tinh thần(1); là tâm hồn thanh cao,<br /> giàu lòng nhân ái; phong thái ung dung,<br /> trí tuệ siêu việt và độ mẫn cảm tinh tế,<br /> sâu sắc của Hồ Chí Minh. Trục dọc này<br /> hiển lộ qua các trục ngang là những thi<br /> <br /> 49<br /> <br /> phẩm cụ thể, mỗi thi phẩm có đặc trưng<br /> riêng, sức hấp dẫn riêng. Hệ quả là trong<br /> thi pháp cấu trúc của hệ thống thẩm mỹ<br /> Nhật ký trong tù, sự vận động nội tại của<br /> các yếu tố ở từng thi phẩm có sự lặp lại<br /> trong tính đặc thù, biến hóa, phát triển; là<br /> một phân hệ quan trọng tạo cho tác<br /> phẩm những chiều kích sâu rộng mới<br /> của tư tưởng và nghệ thuật. Sự lặp lại<br /> trước hết được thể hiện ở các mô típ đề<br /> tài: những cuộc chuyển lao, cảnh trên<br /> đường bị giải đi, chuyện ăn uống, ngủ,<br /> bóng tối và ánh sáng, hiện tại và tương<br /> lai, khao khát tự do, sự bất bình, chất<br /> trào lộng, thiên nhiên và con người…<br /> Các mô típ được đan cài, có yếu tố lặp<br /> lại, có yếu tố phát triển và thay đổi, vừa<br /> tạo nên sự đa dạng, phong phú, linh hoạt<br /> và uyển chuyển, vừa khẳng định tính<br /> thống nhất biện chứng của sự vững chãi,<br /> chắc chắn, bất biến. Cái lõi xuyên suốt,<br /> kết dính tạo tính thống nhất là tư tưởng,<br /> phương châm và tâm thế “dĩ bất biến<br /> ứng vạn biến” của Hồ Chí Minh.<br /> Do vậy, các đề tài và bút pháp của các<br /> thi phẩm trong Nhật ký trong tù phong<br /> phú, đa dạng và rất khác nhau, chẳng<br /> hạn như lời đề từ có tính chất tuyên<br /> ngôn với giọng điệu khảng khái, rắn rỏi,<br /> kiên định ở trang bìa bài thơ: Thân thể ở<br /> trong lao,/ Tinh thần ở ngoài lao; lời miêu<br /> tả thực trạng phòng giam Rệp bò lổm<br /> ngổm như xe cóc; lời thuật cảnh cơm tù<br /> Xót lòng mỗi bữa lưng cơm đỏ, cái nhìn<br /> vũ trụ Phương Đông màu trắng chuyển<br /> sang hồng trong đêm bị chuyển lao khi<br /> Gà gáy một lần đêm chửa tan… Nếu<br /> nhìn qua thì dường như chúng chẳng có<br /> mối liên kết nào cả, thế nhưng, tất cả<br /> chúng đều có sự gắn kết mật thiết mà<br /> <br /> 50<br /> <br /> TAÏP CHÍ KHOA HOÏC XAÕ HOÄI soá 2 (198) 2015<br /> <br /> nguồn cội của góc nhìn, lời thuật, điệu tả<br /> chính là ý chí cách mạng và tâm hồn sâu<br /> sắc, nhạy cảm và nhân ái của Hồ Chí<br /> Minh. Đại thi hào Nguyễn Du viết Kiến thi<br /> như kiến nhân (Thấy thơ như thấy người<br /> – Đề Vi, Lư tập hậu (Trung tâm Nghiên<br /> cứu Quốc học, 1996, tr. 366). Lưu Hiệp<br /> (1999, tr. 274) cũng khẳng định: Đời xa<br /> không ai thấy mặt nhà văn nhưng xem<br /> văn liền thấy lòng của họ. Nhật ký trong<br /> tù của Hồ Chí Minh cũng phản ánh chân<br /> thật chân dung của Người.<br /> <br /> phần lớn tập thơ, rõ nhất là ở các bài:<br /> Vào nhà ngục huyện Tĩnh Tây, Buổi sớm,<br /> Quá trưa, Chiều tối, Mới đến nhà lao<br /> Thiên Bảo, Giải đi sớm…<br /> <br /> 2.2. Mạch vận hành động của kết cấu<br /> hình tượng<br /> Hình tượng thơ ở từng thi phẩm và ở cả<br /> tập thơ động chứ không tĩnh, chuyển<br /> chứ không tụ. Mạch vận hành trong cấu<br /> trúc nội tại là sự tương tác, đấu tranh<br /> giữa ánh sáng và bóng tối, giữa ngục tù<br /> và tự do, giữa cam chịu và vượt thoát,<br /> giữa hiện tại và tương lai mà chiến thắng<br /> bao giờ cũng thuộc về ngày mai, tự do<br /> và ánh sáng. Trong khi ở thơ cổ không<br /> có sự vận hành này, kết cấu bài thơ cổ<br /> thường tĩnh chứ không động, điểm chứ<br /> không phải quá trình. Mạch vận hành<br /> của hình tượng thơ Nhật ký trong tù thể<br /> hiện trong không gian - thời gian nghệ<br /> thuật vận động và phát triển. Không gian<br /> - thời gian lưỡng trị và vận hành theo<br /> hướng (từ… đến): từ chật hẹp, tù túng<br /> đến rộng rãi, khoáng đạt; từ xiềng xích<br /> đến tự do; từ không đến có; từ tăm tối<br /> đến ánh sáng; từ lạnh giá sang ấm nóng;<br /> từ hiện tại đến tương lai. Nhìn chung,<br /> không gian - thời gian nghệ thuật của<br /> Nhật ký trong tù là không gian - thời gian<br /> vượt thoát chứ không phải là không gian<br /> tĩnh lặng hay hồi cố như trong phần lớn<br /> các bài Đường cổ thi. Điều đó thể hiện ở<br /> <br /> 2.3. Con người chủ thể trong thiên nhiên<br /> và ngoại cảnh<br /> Nhật ký trong tù cũng có thiên nhiên mỹ<br /> như trong cổ thi chữ Hán của Trung<br /> Quốc và Việt Nam. Thế nhưng, vị thế<br /> con người, quan hệ giữa con người và<br /> thiên nhiên ở Nhật ký trong tù và cổ thi<br /> khác nhau. Đó là, con người trong cổ thi<br /> thường là con người vũ trụ, con người<br /> hài hòa với thiên nhiên nhưng bị động và<br /> tan thấm trong thiên nhiên mỹ; nhiều khi<br /> con người do bất đắc chí với thời cuộc,<br /> chính sự, nên trốn chạy vào thiên nhiên,<br /> ẩn mình trong thiên nhiên hoặc nhằm<br /> lánh xa cõi tục hoặc để lãng quên thế sự.<br /> Còn con người chủ thể trữ tình mang<br /> tính quan niệm, tinh thần và tư tưởng ở<br /> Nhật ký trong tù là con người chủ động,<br /> con người hài kết với thiên nhiên, yêu<br /> thiên nhiên, trân trọng và nâng niu thiên<br /> nhiên nhưng không thụ động trước thiên<br /> nhiên; không bị tan thấm, mất hút trong<br /> thiên nhiên.<br /> Trong văn học trung đại, con người trong<br /> thơ trữ tình thường buồn vui theo thế<br /> thái nhân tình, và chủ yếu những người<br /> sáng tác thơ là các nho sĩ, quan chức<br /> nên sự buồn vui luôn gắn với thế sự,<br /> triều chính và mệnh quan của mình. Do<br /> vậy mà lúc gặp vận tốt thì tiếng thơ vui,<br /> khi gặp vận xấu thì giọng thơ buồn và<br /> nhà thơ tìm đến thiên nhiên để giãi bày<br /> nỗi niềm cùng trăng hoa cây cỏ. Đỗ Phủ<br /> buồn thế cuộc và thân phận thì Đăng cao,<br /> thả nỗi sầu vào vũ trụ. Bạch Cư Dị thất<br /> thế thì bộc lộ sầu đau trong tiếng đàn tì<br /> <br /> HOÀNG TRỌNG QUYỀN – TƯ TƯỞNG VÀ THẨM MỸ TRONG HỆ THỐNG…<br /> <br /> bà âm vang trường hận. Thi Tiên(2) Lý<br /> Bạch đắm say trăng, từng uống rượu chỉ<br /> với bóng của mình và trăng: Cử bôi yêu<br /> minh nguyệt,/ Đối ảnh thành tam nhân<br /> (Nâng chén mời trăng sáng; Trước bóng<br /> ta nữa thành ra ba người) (Lê Nguyên<br /> Lưu, 1997, tr. 412). Khi Thi tiên chán<br /> cảnh tù túng và phàm tục nơi cung điện<br /> thì giã biệt triều đình không chút luyến<br /> tiếc để ra đi ngao du sơn thủy, luyện đan<br /> múa kiếm và thả hồn vào thiên nhiên vũ<br /> trụ trong tâm trạng của một vị Trích tiên(3)<br /> (vị tiên bị đày xuống trần gian)... Nguyễn<br /> Trãi bị bọn xấu gièm pha, mưu hại thì<br /> Giũ bụi lầm để đến với tùng lâm. Nguyễn<br /> Bỉnh Khiêm sau khi dâng sớ chém bọn<br /> lộng thần nhưng không được vua nhà<br /> Mạc chuẩn tấu, đã lặng lẽ cáo quan về<br /> với mai, cuốc, cần câu, vui trong cuộc<br /> sống đạm bạc nơi vắng vẻ mà lánh xa<br /> chốn lao xao: Một mai, một cuốc, một<br /> cần câu/ Thơ thẩn dầu ai vui thú nào/ Ta<br /> dại, ta tìm nơi vắng vẻ/ Người khôn,<br /> người đến chốn lao xao (Nhàn). Nguyễn<br /> Khuyến trong giai đoạn bất đắc chí cũng<br /> cáo quan về ở ẩn và tìm đến với thiên<br /> nhiên, chìm đắm với những hoa năm<br /> ngoái, ngõ trúc quanh co, ao thu lạnh lẽo,<br /> ngõ tối đêm sâu...<br /> Nhưng với Nhật ký trong tù, Hồ Chí Minh<br /> đã thể hiện một vị thế mới của con người<br /> trong quan hệ với thiên nhiên. Đó là con<br /> người chủ thể và trung tâm. Ở đó, con<br /> người không còn thuần toàn, nhất phiến<br /> và luôn là hệ quả của hoàn cảnh nữa,<br /> mà đã có sự đan xen của tinh thần và<br /> thể xác, cơ thể và tư tưởng, tình cảm,<br /> hành động và tâm lý... Đặc biệt, quan<br /> niệm và cái nhìn nghệ thuật của tác giả<br /> tập thơ được thể hiện không phải trong<br /> <br /> 51<br /> <br /> những triết luận thiên về lý thuyết mà là<br /> trong những cảnh ngộ xác thực. Do vậy,<br /> sức thuyết phục của từng bài thơ và cả<br /> tập thơ rất cao. Bài thơ đề từ là ví dụ tiêu<br /> biểu và có ý nghĩa chủ đạo cho cả tập<br /> thơ. Ở đây, con người tư tưởng đã vượt<br /> thoát lên con người thân thể để hoàn<br /> toàn chủ động và sáng suốt mổ xẻ, phân<br /> tích trạng huống của chính mình trong<br /> cái nhìn đối lập thân thể - tinh thần, trong<br /> lao - ngoài lao và khẳng định Muốn nên<br /> sự nghiệp lớn thì Tinh thần càng phải<br /> cao.<br /> Con người là chủ thể không chỉ được thể<br /> hiện trong mối quan hệ giữa con người<br /> với thiên nhiên, vũ trụ, ngoại cảnh mà<br /> còn trong mối quan hệ với chính mình.<br /> Con người là chủ thể khi phần người<br /> vượt qua, vượt lên phần con trong việc<br /> quên nỗi đau riêng mà hướng đến tha<br /> nhân để thương xót, cảm thông, sẻ chia<br /> và an ủi. Điều đó được thể hiện ở nhiều<br /> bài thơ, tiêu biểu như các bài Chiều tối,<br /> Ốm nặng, Bốn tháng rồi, Một người tù cờ<br /> bạc vừa chết, Vợ người bạn tù đến thăm<br /> chồng...<br /> Con người chủ thể đã vượt qua cảnh<br /> ngộ thực bi thảm của bản thân để hướng<br /> đến vạn vật, tìm trong đó những ý nghĩa<br /> triết học, nhân sinh mới mẻ và tích cực.<br /> Ngay trong cảnh ngộ bị trói treo ngược<br /> và giải đi bằng thuyền, Hồ Chí Minh vẫn<br /> vẽ nên bức tranh lãng mạn và trữ tình:<br /> Làng xóm ven sông đông đúc thế,/<br /> Thuyền câu rẽ sóng nhẹ thênh thênh<br /> (Đáp thuyền đi huyện Ung Ninh); Người<br /> rút ra bài học giáo dục sâu sắc từ việc<br /> giã gạo vốn quá đỗi thường tình; nhìn cột<br /> cây số, nghe tiếng gà gáy, cảm nhận về<br /> cái răng rụng hay chiếc gậy bị lính ngục<br /> <br /> 52<br /> <br /> TAÏP CHÍ KHOA HOÏC XAÕ HOÄI soá 2 (198) 2015<br /> <br /> lấy cắp với những chiêm nghiệm và triết<br /> luận đầy tính nhân văn. Người nghe thấy<br /> và cảm nhận niềm vui từ tiếng chim oanh<br /> hót xóm gần như là tín hiệu vui, là ánh<br /> sáng ấm áp giữa bối cảnh đen tối vì bị<br /> giải đi suốt ngày, đói khát và đêm về thì<br /> bị xiềng gông với rét, rệp xông vào đánh.<br /> <br /> nghệ sĩ ở trong người chiến sĩ chứ<br /> không phải người chiến sĩ ở trong người<br /> nghệ sĩ. Con người trong Nhật ký trong<br /> tù là trung tâm của mọi bức tranh, con<br /> người cô độc nhưng không cô đơn, lấy<br /> tương lai vượt lên thực tại; vì tha nhân,<br /> vì Tổ quốc mà chiến thắng chính mình;<br /> tìm thấy niềm vui ngay trong đau khổ, lấy<br /> nước mắt đau tạo lửa nụ cười.<br /> <br /> Đặc biệt là con người chủ thể luôn<br /> hướng đến tự do, ánh sáng và tương lai<br /> thông qua nhiều hình thức và bút pháp<br /> nghệ thuật khác nhau. Một mặt, thể hiện<br /> qua các từ tự do, ánh sáng, ngày mai,<br /> tương lai, màu hồng, ngày xuân..., được<br /> nhắc đến trực tiếp. Mặt khác, thể hiện<br /> trong chiều hướng vận hành của cấu trúc<br /> thẩm mỹ các bài thơ từ buồn sang vui, từ<br /> tối sang sáng, từ lạnh sang ấm nóng. Bài<br /> Chiều tối là một minh chứng. Trong bài<br /> thơ này, con người làm chủ bản thân,<br /> con người tư tưởng hội xung phong<br /> không bị ngoại cảnh thực u tối, thê lương<br /> nào đó kéo mình vào, tác động theo<br /> chiều hướng yếm thế, hay bị thất thế bởi<br /> những xúc cảm của thân thể, mà vượt<br /> lên và chủ động chuyển cái nhìn từ ngoại<br /> cảnh tối sang sáng, lạnh sang ấm nóng:<br /> chuyển từ quyện điểu (chim mỏi mệt), cô<br /> vân (đám mây cô độc) sang sơn thôn<br /> thiếu nữ (thiếu nữ xóm núi); chuyển từ<br /> tầm túc thụ (tìm cây ngủ) chậm buồn<br /> sang ma bao túc (đang xay ngô) năng<br /> động; chuyển từ mộ (chiều tối u ám)<br /> sang lô dĩ hồng (lò than đã đỏ) ấm áp,<br /> nồng đượm và rực sáng.<br /> Với Hồ Chí Minh, trăng, hoa là bạn<br /> nhưng con người luôn ở vị trí trung tâm<br /> của hình tượng, chủ thể của thiên nhiên<br /> và mọi trạng huống của cuộc sống;<br /> người nghệ sĩ và người chiến sĩ cùng có<br /> mặt trong hình tượng thơ, nhưng người<br /> <br /> 2.4. Cấu trúc thẩm mỹ mở của bài thơ,<br /> câu thơ<br /> Phần lớn thi phẩm của Nhật ký trong tù<br /> là thơ tứ tuyệt, một thể thơ Đường luật<br /> cổ tiêu biểu. Cùng với đặc điểm ấy là<br /> những hình ảnh khá quen thuộc trong<br /> Đường thi như áng mây chiều, trăng,<br /> cánh chim, rặng núi, dòng sông…, thể<br /> hiện qua bút pháp gợi, chấm phá đan<br /> xen với miêu tả tạo nên được thần thái<br /> bức tranh. Đây chính là một trong những<br /> lý do làm cho Nhật ký trong tù có chất<br /> Đường thi, nhất là những bài trữ tình,<br /> vịnh cảnh. Tuy nhiên, sự khác biệt trong<br /> kết cấu của các thi phẩm trong Nhật ký<br /> trong tù so với Đường thi là kết cấu mở<br /> chứ không đóng qua câu kết thường<br /> biến đổi bất ngờ; hướng về tự do, niềm<br /> vui, ánh sáng. Các hình ảnh trong một<br /> bài thơ Đường thường có chung tín hiệu<br /> thẩm mỹ và tình điệu, nhưng trong Nhật<br /> ký trong tù, nhiều khi tương phản, khác<br /> biệt.<br /> Ví dụ: Bài Hoàng hôn của Hồ Chí Minh<br /> trong đối sánh với bài Cảnh chiều hôm<br /> của Bà Huyện Thanh Quan:<br /> - Bài Cảnh chiều hôm của Bà Huyện<br /> Thanh Quan có cấu trúc đồng tâm, tình<br /> điệu chung của các câu thơ là buồn, tối,<br /> chia ly, cô lẻ, sầu thương: Trời chiều<br /> <br />